GİRİŞ: İNTEQRASİYA ANLAYIŞI VƏ ONA
MÜXTƏLİF YANAŞMALAR
dos. Elşən BAĞIRZADƏ
UNEC
“Beynəlxalq iqtisadiyyat” kafedrası
Bakı - 2016
“İnteqrasiya” anlayışı
• “İnteqrasiya”(integration) sözünün iqtisadi
ədəbiyyatlarda işlədilməsi 1940-cı illərdən əvvələ
təsadüf edir.
– Bu söz ilk dəfə rəsmi olaraq 31 Oktyabr 1949-cu ildə Avropa
İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı Şurasının (OEEC) iclasında Paul
Hoffman tərəfindən işlədilmişdir.
– Sözün kökü Latınca“bütövləşmə”, “bütövləşdirmə” mənaları
daşıyan “integratio” sözünə dayanır.
“İnteqrasiya” anlayışı
• “İnteqrasiya”(integration) anlayışı yalnız fiziki və
ya mexaniki bütövləşmə prosesini deyil, hər kəs
tərəfindən qəbul edilən və etik və əxlaqi
dəyərlərlə izah olunan bir qrup qaydalar və
davranış qəlibləri çərçivəsində inkişaf edən
prosesi ifadə edir.
“İnteqrasiya” anlayışına siyasi
yanaşmalar
• Abbe de Saint-Pierrenin (1658-1743) “Sonsuz Barış
Layihəsi”;
• İmmanuel Kantın (1724-1804) “Əbədi Barış Haqqında
Fəlsəfi Esse”si;
• Funksionalizm yanaşması;
• Federalizm yanaşması;
• Transsaksionalizm yanaşması;
• Neofunksionalizm yanaşması;
• Hökumətlərarası yanaşma;
• Sosial mühəndislik yanaşması;
• Marksist yanaşma;
“İnteqrasiya” anlayışına iqtisadi
yanaşmalar
• Klassik məktəb
– Adam Smith, “Xalqların sərvət”(1776): iki ölkə arasındakı
ticarətdə gömrük vergilərini ortadan qaldırıb üçüncü ölkələrə
qarşı ortaq gömrük vergisi tətbiq edilməsi halında, gömrük
birliyinə doğru gedən ölkələrdəki istehsalçı və satıcılar
bundan fayda əldə edəcəkdir.
– Robert Torrens, “Tarif siyasət haqqında risalələr” (1827):
qarşılıqlı tarif müzakirələrinin çoxtərəfli tarif müzakirələrinə
tərcih edilməsi zəruriliyini göstərilir. Çoxtərəfli tarif
müzakirələrinin ticarət hədləri üzərində neqatif təsirə malik
olduğu qeyd edilir.
“İnteqrasiya” anlayışına iqtisadi
yanaşmalar
• Neoklassik məktəb
– Sənaye kapitalizminin dünya bazarlarını üzünə
açacaq sərbəst ticarətə duyduğu ehtiyacla əlaqədar
olaraq, sərbəst xarici ticarəti müdafiə etmişlər.
– Hecksher-Ohlin nəzəriyyəsinə görə ölkələr idxal və
ixrac əməiyyatlarına qoşulur və ticarətdən qazanc
əldə edərlər. Bu səbəblə sərbəst ticarət dünya
rifahını artırır və ticari məhdudiyyətlərdən daha
faydalıdır.
“İnteqrasiya” anlayışına iqtisadi
yanaşmalar
• Strukturalist məktəb
– İqtisadi inteqrasiyaların uzunmüddətli faydalarını
nəzərə alamqla yanaşı, bu prosesə qoşulan ölkələrin
qısamüddətdə ortaya çıxacaq mənfi nəticələri
diqqətdə saxlamaları zəruridir.
– Ticarətin sərbəstləşdirilməsinin İEOÖ-lər üzərindəki
uzunmüddətli təsirilə bağlı yetərli empirik sübut
tapılmadığı üçün qısamüddətli nəticələrin diqqətə
alınması daha əhəmiyətlidir.
İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin
formalaşması
• İqtisadi inteqrasiya anlayışının nəzəri araşdırmaları
1950-ci illərdə başlamış və 1950-1965-ci illər arasında
iki fərqli dövr keçmişdir:
– 1950-1960-cı illər arasında gömrük birliyi nəzəriyyəsi çərçivəsində
istehsal, istehlak və ticarət axınları üzərindəki təsirləri
araşdırılmışdır.
– 1960-cı ildən sonra isə regional ticarət sazişlərinin hər zaman
müsbət nəticələr doğurmayacağı fikrindən hərəkət edərək,
ölkələri inteqrasiyaya yönəldən səbəblər və məqsədlər müzakirə
edilməyə başlanmışdır. H. Johnson, C. Cooper və B. Masselin
tədqiqatları bu istiqamətdə önəmlidir və bunlar əsasən iqtisadi
inteqrasiyaların İEOÖ-lər üzərindəki təsirini araşdırmışdır.
İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin
formalaşması
• İqtisadi inteqrasiya anlayışının ayrıca tədqiqi Jacob Vinerin
araşdırmaları ilə başlamışdır.
• Viner 1950-ci ildə Gömrük Birliyi Məsələsi (The Customs Union Issue)
adlı əsərində görmürk birliklərini araştırmışdır:
– Gömrük Birliyi – birliyi təşkil edən ölkə iqtisadiyyatları arasında əmtəə
hərəkətini məhdudlaşdıran xarici ticarət maneələrini ortadan qaldırıb xarici
dünyaya qarşı ortaq gömrük siyasəti tətbiq edildiyi inteqrasiya formasıdır.
– Bu çərçivədə Viner gömrük birliklərinin statik təsirləri kimi “ticarət yaradıcı” və
“ticarət saptırıcı” effektlərini araşdırmışdır:
• “Ticarət yaradıcı effekt” (trade creation): Bahalı yerli istehsalın gömrük birliyi
daxilindəki digər üzv ölkədən gələn ucuz idxalat ilə əvəz edilməsidir.
• “Ticarət sapdırıcı effekt” (trade diversion): Gömrük birliyindən öncə üçüncü bir
ölkədən gələn ucuz idxalatın yerini birlik daxilindəki daha bahalı idxalatın almasıdır.
– Ticarət yaradıcı effekt dünya rifahını artırdığı halda, ticarət sapdırıcı effekt isə
dünya rifahını azaldır.
İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin
formalaşması
• James Meade
– Vinerin təhlili 1955-ci ildə Gömrük Birliyi Nəzəriyyəsi
(The Theory of Customs Union) adlı əsəri ilə Meade
tərəfindən inkişaf etdirilmişdir.
– Meade gömrük birliyinin istehlak effektlərini də təhlil
etmiş və istehsalda hər zaman sabit xərclərin mövcud
olmayacağını göstərərək, Vinerin “istehsalda sabit
xərclər” fərziyyəsini də yumuşaltmışdır.
İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin
formalaşması
• R. Lipsey və K. Lancaster
– 1957-ci ildə yazdıqları “İkinci Ən Yaxşının Ümumi Nəzəriyyəsi” (The
General Theory of Second Best) adlı əsərlərilə iqtisadi inteqrasiya
nəzəriyyəsinə “ikinci ən yaxşı nəzəriyyəsi” (the theory of second best)
ilə mühüm xidmət göstərmişlər.
– Bu nəzəriyyəyə görə birinci ən yaxşı siyasət tam rəqabət və sərbəst
ticarətdir. Çünkü bu siyasət ilə dünya rifahının ən yüksək səviyyəyə
çıxarılacağı optimal şərtlər reallaşdırılmaqdadır.
– Tam rəqabət və sərbəst ticarətin təmin edilə bilmədiyi vəziyyətdə üzv
ölkələrə qarşı ticarət sərbəstləşdirildiyi halda, üçüncü ölkələrə qarşı
gömrük tarifinin tətbiq edildiyi gömrük birlikləri ikinci ən yaxşı
siyasətdir.
İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin
formalaşması
• Jaroslav VANEK və Murray KEMP
– Gömrük birliklərinin ticarət həddləri üzərindəki
təsirlərini araşdıraraq iqtisadi inteqrasiya
nəzəriyyəsinə xidmət etmişlər.
– Vanek 1965-ci ildə yazdığı “Beynəlxalq
Diskriminasiyanın Ümumi Tarazlığı” (General
Equilibrium of Internatonal Discriminaton: The
Case of Customs Union) adlı tədqiqatı ilə ümumi
tarazlıq təhlili çərçivəsində mövzunu
qiymətləndirmişdir.
İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin
formalaşması
• Jan TINBERGEN
– 1954-cü ildə yazdığı “Beynəlxalq İqtsadi İnteqrasiya”
(Internatonal Economic Integraton) adlı kitabında iqtisadi
inteqrasiyanı “beynəlxalq iqtsadi əməkdaşlığın ən münasib
səviyyəyə yüksəldilməsi” kimi ifadə etmişdir.
– İqtisadi inteqrasiyanın neqativ və pozitiv formalarını ayırmışdır:
• Neqatv inteqrasiya – ortaq nəzarət mexanizmi altında milli siyasətlər
və iqtisadiyyatlar arasındakı diskrimnasiyanın aradan qaldırılmasını
nəzərdə tutur.
• Pozitv inteqrasiya – ölkələrin ən azından bəzi səlahiyyətlərini ortaq
qurumlara və ya ortaq mexanizmlərə ötürməsini nəzərdə tutur.
– Tinbergenə görə praktikada hər iki formalı inteqrasiya birlikdə
reallaşır.
İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin
formalaşması
• Bela BALASSA
– 1974-cü ildə yazdığı “İqtsadi İnteqrasiyanın Tipləri” (Types of Economic
Integraton) adlı kitabında iqtisadi inteqrasiyanı “bir proses kimi müxtəlif
milli dövlətlərə aid iqtsadi vahidlər arasındakı diskriminasiyanı ortadan
qaldırmaya istqamətlənmiş tədbirlərin alınması; bir vəziyyət kimi isə
milli iqtsadiyyatlar arasında diskriminasiyanın olmaması” şəklində ifadə
etmişdir.
– Balassaya görə iqtisadi inteqrasiya müxtəlif iqtisadiyyatların könüllü şəkildə
qarşılıqlı asılılıqlarını artırdıqları bir prosesdir.
– Bu prosesdə inteqrasiyalar ən aşağı səviyyədən ən yüksək səviyyəyə qədər,
tcarətn sərbəstləşdirilməsindən (trade integraton) başlayaraq, istehsal
faktorlarının hərəkətnin sərbəstləşdirilməsi (factor integraton), milli
iqtsadi siyasətlərinin uyğunlaşdırılması (policy integraton) və bütün bu
siyasətlərin tamamilə eyniləşdirilməsinə (total integraton) qədər gedə
bilir.
İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin
formalaşması
• Ballasaya (1961-ci ildə yazdığı “İqtsadi İnteqrasiya
Nəzəriyyəsi-The Theory of Economic
Integraton”kitabda) görə iqtisadi inteqrasiyanın 5
mərhələsi aşağıdakılardır:
– Sərbəst ticarət sazişi (Free Trade Agreement):
– Gömrük Birliyi (Customs Union);
– Ortaq Bazar (Common Union);
– İqtisadi Birlik (Economic Union);
– Tam iqtisadi inteqrasiya (Total Economic Integration);
İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin
formalaşması
• Robert Z. LAWRENCE
– 1996-cı ildə yazdığı “Regionalizm, Çoxtərəflilik
və Dərin İnteqrasiya” (Regionalism,
Multilateralism and Deeper Integration)
kitabında “dərin” və “dayaz”
inteqrasiya
anlayışlarını ayırmışdır.
– Dərin inteqrasiya sərhədlərdəki maneələrin
qaldırılmasından da geniş bir inteqrasiya
olduğu halda, dayaz inteqrasiya ticarətin
sərbəsləşdirilməsilə məhdudlaşır.
İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin
formalaşması
• Peter Robson
–Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanı “bir-
birindən ayrı milli iqtsadiyyatların daha
böyük iqtsadi bloklar və ya birliklər
formasında insttutsional birləşməsi”
kimi ifadə edir.
İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin
formalaşması
• Ali El-Agraa
–İqtisadi inteqrasiyaların elementi kimi
ticarətdə diskriminasiyanın aradan
qaldırılması ilə yanaşı ölkələr arasında
əməkdaşlıq və koordinasiyanın təmin
edilməsini də qeyd edir.
İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin
formalaşması
• Ali El-Agraa
–İqtisadi inteqrasiyaların elementi kimi
ticarətdə diskriminasiyanın aradan
qaldırılması ilə yanaşı ölkələr arasında
əməkdaşlıq və koordinasiyanın təmin
edilməsini də qeyd edir.
İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin
formalaşması
• John Pinder
– İnkişaf etmiş ölkələr arasındakı inteqrasiyada siyasət
uyğunlaşdırılmasının inteqrasiyanın mühüm elementi
olduğunu qeyd edərək, iqtisadi inteqrasiyanı üzv
ölkələrin iqtisadi vahidləri arasında diskriminasiyanın
aradan qaldırılması və rifahla bağlı hədəflərin
reallaşdırılmasını təmin edəcək formada
koordinasiyalı və ortaq siyasətlərin formalaşdırılması
və tətbiqi kimi ifadə etmişdir.
İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin
formalaşması
• Imre VAJDA
– İqtisadi inteqrasiyanın aşağıdakı formalarını
ayırır:
• Bazar inteqrasiyası (market integraton):
Ticarətin sərbəstləşdirilməsini nəzərdə tutur.
• İstehsal və inkişafın inteqrasiyası (producton
and development integraton): İstehsal və
inkişafın milli səviyyədən millətlərarası
səviyyəyə yayılmasını nəzərdə tutur.
İqtisadi inteqrasiya haqqında
iqtisadçıların razılaşdığı 3 fikir
• İqtisadi inteqrasiya əsasən əmək bölgüsünə
əsaslanır.
• İnteqrasiyanın irəli mərhələsində əmtəələrin,
xidmətlərin və istehsal faktorlarının sərbəst
hərəkəti nəzərdə tutulur.
• İqtisadi inteqrasiya əmtəə və xidmətlər ilə
istehsal faktorlarının mənbəyi və gedəcəyi
yerdən asılı olmayaraq eyni yanaşmaya məruz
qalmasını tələb edir.
İqtisadi inteqrasiyanın 3 forması
• Milli inteqrasiya – bir ölkə sərhəddləri çərçivəsində
müxtəlif regionların inteqrasiyasını nəzərədə tutur.
• Beynəlxalq iqtsadi inteqrasiya – müxtəlif ölkələrin
bir region çərçivəsində birləşməsini nəzərdə tutur.
• Dünya inteqrasiyası – müxtəlif regional qrupların
birləşməsi və vahid bir iqtisadi və siyasi birlik halına
çevrilməsi nəzərdə tutulur.
Mənbələr
1.
H. Seyidoğlu, Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama,
İstanbul, 2015.
2.
P. Krugman and M. Obsteld,
International Economics: Theory
and Policy, Seventh Edition Pearson – Addison Weasley.
3.
C. BALKIR. Uluslararası Ekonomik Bütünleşme: Kuram, Politika
ve Uygulama – AB ve Dünya Örnekleri. İstanbul Bilgi
Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2010.
4.
E. ERTÜRK. Uluslararası İktisadi Birleşmeler. Vipaş, Bursa,
2002.
5.
A. E. AGRAA. European Union Economics and Policies.
Cambridge University Press, 2007.
6.
Ə. Bayramov, Regional iqtisadi inteqrasiya: nəzəriyyə və
praktika, Bakı, 1997.
Document Outline - Slide 1
- “İnteqrasiya” anlayışı
- “İnteqrasiya” anlayışı
- “İnteqrasiya” anlayışına siyasi yanaşmalar
- “İnteqrasiya” anlayışına iqtisadi yanaşmalar
- “İnteqrasiya” anlayışına iqtisadi yanaşmalar
- “İnteqrasiya” anlayışına iqtisadi yanaşmalar
- İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin formalaşması
- İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin formalaşması
- İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin formalaşması
- İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin formalaşması
- İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin formalaşması
- İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin formalaşması
- İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin formalaşması
- İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin formalaşması
- İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin formalaşması
- İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin formalaşması
- İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin formalaşması
- İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin formalaşması
- İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin formalaşması
- İqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsinin formalaşması
- Slide 22
- İqtisadi inteqrasiyanın 3 forması
- Mənbələr
Dostları ilə paylaş: |