Giriş mühazir si. Botanika
Yüklə 162,74 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Mövzu: Giriş mühazir si. Botanika - ə bitkil r haqqında kompleks elmdir. ə czaçılıqda botanikanın h miyy ti. Ə ə ə
ə Hüceyr haqqında t lim. Bitki hüceyr sinin ə ə
xüsusiyy tl ri. ə ə
Bitki toxumaları, onların quruluşu, funksiyaları v orqanlarda yerl şm si. ə ə ə Bitki toxumaların t snifatı. ə
Botanikanın qısa inkişaf tarixi və bölmələri Botanika adı "Botane" yunan sözündən götürülmüş və mənası bitki, ot deməkdir. Botanika bitkilər haqqında kompleks elmdir. Botanika bioloji elm olub, bitkilərin quruluşunu, həyat-fəaliyyətini, mənşəyini, yayılmasını, yer üzərinin bitki örtüyünü öyrənir. Bitkilər haqqında ilk yazılı məlumatlar qədim Şərqin gil lövhələrində verilmişdir. Bir elm kimi botanikanın əsası qədim yunanlar tərəfindən qoyulmuşdur. Botanikanın "atası" qədim yunan filosofu və təbiətşunası Teofrast hesab olunurdu. Lakin orta əsrlərdə botanikanın inkişafında bir durğunluq yaranmış və XVI əsrdən etibarən yenidən inkişafı sürətlənmişdir. Kapitalizmin meydana gəlməsi, Kopernik və Qaliley tərəfindən günəş sisteminin kəşfi , mikroskopun kəşfini botanikanın inkişafına böyük təsiri olmuşdur. .
GÖRK MLİ BOTANİKL R Ə Ə Teofrast Botanikanın inkişafında isveç alimi K. Linneyin böyük rolu olmuşdur. O, 10000-ə qədər bitki növünü əhatə edən sistem yaratmışdır. Lakin onun sistemi süni sistem olmuşdur. IX əsrdə mikroskoplar təkmilləşdirildikdən sonra hüceyrə haqqında biliklər genişlənmiş və hüceyrə nəzəriyyəsi yaradılmışdır. Bu nəzəriyyənin əsasını qoyanlar fransız bioloqu Dyutroşe, rus botaniki Qoryaninov, alman botaniki Şleyden və zooloqu Şvann olmuşlar. XIX əsrin ortalarında ingilis alimi Ç. Darvin "Növlərin mənşəyi" əsərində canlıların təkamülü, təbii seçməni elmi əsaslarla izah etmişdir. Azərbaycanda botanika elmi sahəsində akad. Qrossqeym, Karyakin, Rzazade, Prilipko, Tutayuq, Abtalıbov, Axundov, Hacıyev və AM EA-nın Botanika institutunun digər əməkdaşları böyük fəaliyyət göstərmişlər. Hal-hazırda botanika inkişaf edərək o qədər genişlənmişdir ki, onun ayrı-ayrı bölmələri müstəqil elmlərlə çevrilməmişlər. Botanikanın aşağıdakı əsas bölmələri vardır: Bitki morfologiyası (yunanca "morfe" – forma və "loqos" elm və ya "təlim") – bitkilərin və onların ayrı-ayrı orqanlarının formasını, şəkildəyişmələrini, müxtəlifliyini öyrənir, onların əmələ gəlmə qanunauyğunluqlarını izah edir.
toxumalarının daxili quruluşunu öyrənir. Bitki anatomiyası XVII əsrin ortalarında mikroskop ixtira edildikdən sonra meydana gəlmiş, bu sahədə böyük nailiyyətlər isə XIX və XX əsrlərdə əldə edilmişdir. Anatomiya xırdalanıb poroşok şəklinə salınmış və morfoloji əlamətlərin təyin etmək mümkün olmayan bitki xammallarını təyin etməyə imkan verir. Bitki anatomiyası bitki toxumaları, onların mənşəyi və inkişafı üzrə qanunauyğunluqlar haqqında təlimdir.
prosesləri: böyümə, inkişaf, qidalanma, tənəffüs, çoxalma və s. öyrənir. Fiziologiyanın əsası XVIII əsrdə həyata keçirilən bitkilərin qidalanması üzrə aparılan təcrübələr əsasında qoyulmuşdur. Hal-hazırda bitki fiziologiyası sürətlə inkişaf edən bir elmdir. Fiziologiya anatomiya ilə sıx bağlıdır. Bitki orqanlarının quruluşu ilə fizioloji funksiya arasındakı əlaqə fizioloji anatomiyanın yaranmasına səbəb olmuşdur. Bitki biokimyası – bitkilərdə gedən kimyəvi prosesləri öyrənir. Bitki biokimyası və fiziologiyası birlikdə bitkilərdə dərman maddələrinin toplanması prosesini öyrənməyə imkan verir ki, onun da əsasında bitkilərin dərman kimi istifadə olunan hissələrinin toplanma dövrü, necə saxlanılması və digər məsələlər müəyyən edilir. Sitologiya (yunanca "kitos" – hüceyrə deməkdir) – hüceyrələrin quruluşunu və həyat- fəaliyyətini öyrənir. Bitki embriologiyası (yunanca "embrion" – ruşeym deməkdir) ruşeymin və toxumun inkişafını öyrənir, həmçinin cinsi və q/cinsi çoxalma orqanlarının əmələ gəlmə qanunauyğunluqlarını, mayalanma prosesini, ruşeymin və bütün toxumun inkişafını öyrənir.
Btiki genetikası (yunanca "genezis" – mənşə deməkdir) – bitki orqanizmlərinin irsiyyətini və dəyişkənliyini öyrənir. Genetika seleksiyasının nəzəri əsasını təşkil edir. Bitki sistematikası (yunan sözü "sistematikos"-dan götürülmüş və mənası – bölünmüş deməkdir) – müxtəlif bitki növlərini qruplara bölür, onların qohumluğunu, mənşəyini müəyyən edir. Sistematika bitkiləri təsnif edir, onların vahid sistemdə birləşdirir. Sistematika morfologiya ilə sıx əlaqədardır və onun göstəricilərinə əsaslanır. Sistematikanın vəzifələrinə təkamül əsasında bitkiləri təsnif etmək və bütünlükdə bitki aləminin sistemini müəyyən etmək daxildir. Sistematika növlərin məcmuyunu müəyyən edir, onların da oxşar əlamətlərinə və mənşəyinə görə ayrı-ayrı sistematik qruplara ayırır. Bu da bitki aləminin dərk edilməsini və bitkilərin istifadə istiqamətlərini müəyyənləşdirməyi asanlaşdırır.
şərait arasındakı qarşılıqlı əlaqəni öyrənir. Bitki ekologiyası XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində meydana gəlmiş və hal-hazırda təbiət haqqında elmlərin ən mühüm sahəsidir. Bitki çoğrafiyası – bitki növlərinin yer kürəsində yayılma qanunauyğunluqlarını öyrənir. Geobotanika (yunanca "keos"-torpaq) və ya fitosenologiya (yunanca "fiton" – bitki, "kenozi" – ümumi və ya fitosenoz – bitkilərin cəmi) yer kürəsinin bitki örtüyünü, bitki qruplaşmalarını – burada iri ağaclar, kollar (meşəaltı) və ot bitkiləri birgə yaşayırlar. Beləliklə geobotanika bitki örtüyünü, onun elementlərini, onların yaranma qanunauyğunluqlarını öyrənir.
Paleobotanika (yunanca "pelayos" – qədim deməkdir) – qədim epoxalarda həyat sürmüş, hal-hazırda qazıntı şəklində tapılan bitki qalıqlarını, suxurlardakı bitki izlərini, daşlaşmış bitkiləri öyrənir və bitkilərin təkamülü haqqında təsəvvürlər yaratmağa köməklik edir. Göstərilən əsaslı bölmələrdən başqa botanikanın bir sıra tətbiqi (xırda) bölmələri da vardır. Onlardan ən başlıcaları botaniki ehtiyat.unaslıq və ya
iqtisadi botanikadır. Botanikanın bir sıra digər şaxələri də vardır. Məs. bitki morfologiyası daxilində karpologiya ayırd olunur ki, o da meyvələr və toxumlar haqqında biliklər bölməsidir. Bitki anatomiyası hüdudlarında çiçək tozcuğunu öyrənən polilologiya sahəsi vardır. Botanikanın yosunları öyrənən sahəsi alkologiya, mamırları öyrənən sahəsi briologiya , ayıdöşəyiləri (qıjıları) öyrənən sahəsi isə pteridologiya
adlanır. Botanikanın dendropologiya sahəsi ağacları və kolları öyrənir. Botanikanın göbələkləri öyrənən sahəsi mikologiya , şibyələri öyrənən sahəsi isə lixenologiya adlanır. Botanikanın czaçılıq ə
üçün h miyy ti. ə ə ə Botanika əczaçılıq təhsilində ixtisas fənlərindən biri olan farmakoqnoziyanın öyrənilməsində baza rolunu oynayır. Dərman bitki xammallarının makroskopik və mikroskopik analizində botanikada bitki orqanlarının morfologiyası və anatomik quruluşu üzrə qazanılmış biliklərin mühüm əhəmiyyəti vardır. Botanikada qazanılmış bitkilərin fiziologiyası üzrə biliklərbioloji fəal maddələrin (dərman maddələrinin) biosintezi və metabolizmini dərk etməyə və onların toplanılma qanunauyğunluqlarını başa düşməyə köməklik göstərir. botanikadan alınmış biliklər əczaçı-bakalavr əməli fəaliyyətində mühüm əhəmiyyəti kəsb edirlər. Məlumdur ki, dərman preparatlarının 30%-i dərman bitki xammalından hazırlanır. Bununla əlaqədar bir sıra problemlər ortaya çıxır ki, əczaçı-bakalavr onları başa düşməli və həll etməyi bacarmalıdır. Ilk növbədə əczaçı-bakalavr bitkiləri tanımağı və xarakterizə etməyi bacarmalıdır ki, bunun üçün də bitkilərin morfologiyası və sistematikası üzrə yaxşı biliklər çox vacibdir. Dərman bitki xammalının eyniliyinin təyini makroskopik və mikroskopik əlamətlərin öyrənilməsi əsasında aparılır. Dərman bitki xammalının keyfiyyətini təyin edən standartların mühüm bir bölməsini makroskopik və mikroskopik xarakteristika təşkil edir. Makroskopik analizi həyata keçirmək üçün bitkilərin morfologiyası üzrə mükəmməl biliklərin olması və müvafiq botanika terminologiyasının mənimsənilməsi vacibdir. Mikroskopik analizi apararkən əczaçı-bakalavr analitik bitki xammalını anatomik cəhətdən öyrənməlidir ki, bunun da həyata keçirilməsində bitki anatomiyası üzrə biliklər köməklik edir. Bitki fiziologiyası üzrə alınan biliklər bitkilərdə 1-ci və 2-ci metabolitlərin əmələ gəlməsi ilə gedən prosesləri dərk etməyə imkan verir. Həmin metabolitlərin bir çoxu farmakoloji fəal olub, tibb təcrübəsində geniş istifadə olunurlar. Yabanı bitən dərman bitkilərinin xammallarının tədarükü bir çox kənd və şəhər aptekləri tərəfindən həyata keçirilir. Ona görə də yerli floranı bilmək tədarük işini düzgün planlaşdırmağa və təşkil etməyə imkan verir. Farmakoqnostlar bitki ehtiyatlarının təyini üzrə sərvətşünaslıq tədqiqatları aparılmalıdır. Bu tədqiqatların həyata keçirilməsi yerli floranı öyrənmədən, botaniki çoğrafiyanın elementlərini və geobotanik metodları bilmədən mümkün deyildir. Əczaçı-bakalavrlar təbiətin mühafizəsi üzrə başlıca tədbirləri yerinə yetirməlidir və dərman- bitki xammallarının tədarükündə onları nəzərə almalıdır.
Hüceyr d n b hz ed n elm ə ə ə ə
sitologiya adlanır
Hüceyrə canlı orqanizmlərin çox kiçik struktur və funksional vahididir. Çox kiçik orqanizmlər bir hüceyrədən, iri orqanizmlər isə milyarlarla hüceyrələrdən təşkil olunmuşlar ki, onların hər biri müəyyən funksiya yerinə yetirir və nisbi müstəqildirlər. Çoxhüceyrəli bitki orqanizmində hər bir hüceyrə muxtariyyət təşkil edir və müstəqil fəaliyyət göstərir. Hüceyrə ilk dəfə 1665-ci ildə Robert Huk tərəfindən kəşf olunmuşdur. O, adi mantardan düzəldilmiş nazik kəsiyə özünün quraşdırdığı mikroskopda baxarkən hüceyrəvi quruluşu aşkar etmiş və "Mikroqrafiya" adlı əsərində bu məlumatı dərc etmişdir. Robert Huk (1635-1703) Prokariotik və eukariotik hüceyrələr Bütün canlı orqanizmlərin hüceyrələrinə görə 2 əsas qrupa bölmək olar: prokariotlar və eukariotlar (carion sözü yunan dilindən götürülmüş və mənası nüvə (qoz meyvəsinin nüvəsi-ləpəsi) deməkdir. Prokariotlar nüvəsiz, eukariotlar isə formalaşmış nüvəyə malik hüceyrəli canlılardır. Prokariotları başqa sözlə bakteriyalar da adlandırırlar. Göy-yaşıl yosunlar da prokariotlara aiddir. Eukariotik hüceyrələrin ölçüləri:10 -100 mкm
Prokariotik hüceyrələrin ölçüləri: 2-3 mkm Prokariot hüceyrələrin eukariot hüceyrələrdən əsas fərqi ondan ibarətdir ki, onlarda gen daşıyıcıları olan DNT xromosomlara cəmləşməmişlər, dairəvi zəncirdə birləşmişlər ki, onun da zülal qılafı yoxdur. Eukariot hüceyrələrdə isə gen daşıyıcıları xromosomlardır ki, onlar da morfoloji cəhətdən tam formalaşmış nüvədə yerləşmişlər. Həm də xromosomlardakı DNT-zülallar- histonlarla kompleks şəkildə birləşmişlər. Histonlar isə arqinin və lizin aminturşuları ilə zəngindirlər. Bundan başqa eukariot hüceyrələrdə müxtəlif orqanoidlər olur ki, prokariot hüceyrələr onlardan məhrumdurlar. Prokariot hüceyrələr sadə bölünmə yolu ilə d:d, dartılıb 2 bərabər hissəyə ayrılmaqla və ya bir qədər kiçik ölçülü bala hüceyrə əmələ gətirməklə çoxalırlar, lakin heç vaxt mitoz yolla bölünmürlər. Eukariot orqanizmlərin hüceyrələri isə mitoz yolla bölünüb çoxalırlar. Eukariotik hüceyrələrə xas olan bir sıra proseslər, məs. faqositoz, pinositoz və sikloz (protoplazmanın dairəvi hərəkəti) prokariot hüceyrələr aşkar edilməmişlər. Prokariot hüceyrələrdə metabolizm prosesində d:d maddələr mübadiləsində askorbin turşusu tələb olunmur, eukariot hüceyrələr isə onsuz keçinə bilmirlər. Hüceyr l rin forması v ə ə ə
ölçül ri ə
parenxim(1,2,3,4,5) və parenxim(1,2,3,4,5) və prozenxim(6) hüceyrələr prozenxim(6) hüceyrələr Forma və ölçülərinə görə hüceyrələri 2 qrupa bölürlər: 1) parenxim hüceyrələr; 2) prozenxim hüceyrələr. Parenxim hüceyrələrdə 3 ölçü (uzunluq, en və qalınlıq) təxminən eyni olur. Prozenxim hüceyrələr isə uzunsov olurlar; onların uzunluğu, eni və qalınlığından bir neçə dəfə artıq olur .
Bitki hüceyrəsi qılafdan(divardan)və protoplastdan təşkil olunmuşdur. Əvvəl protoplast protoplazma adlanırdı. Protoplast – fərdi hüceyrənin protoplazmasıdır; bitki hüceyrəsində qılafla əhatə olunmuş protoplazma protoplast adlanır. Protoplast nüvədən, sitoplazmadan və onun içərisində yerləşən orqanoidlərdən təşkil olunmuşdur. Orqanoidlərə mitoxondrilər, lizosomlar, ribosomlar, endoplazmatik şəbəkə, holci aparatı, plastidlər aiddirlər. Bitki hüceyrəsi ilə heyvan hüceyrəsi arasında olan əsas fərqlər: -hüceyrə divarının selulozadan təşkili -vakuolların olması -plastidlərin olması
BİTKİ HUCEYRƏSİNİN SXEMİ BİTKİ HUCEYRƏSİNİN SXEMİ 1- hüceyrə divarı: a - ilk; b - ikincili 2 - sitoplazma: a – plazmolemma; b – hialoplazm; c - vacuolar membrani (tonoplast) 3 - xloroplast 4 - mitoxondriy 5 – Holci apparati 6 - endoplasmatik retikulum 7 - ribosomlar 8 – nüvə: a – məsaməli nüvə pərdəciyi; b – nukleotidlər; c - nuclear sap 9 - vakuol 10 – hüceyrə daxili boşluq 11 – qonşu hüceyrənin divari ORQANOİDL R Ə SİTOPLAZMA Protoplastın böyük bir hissəsi olub, xarici tərəfdən yarımkeçirici membran – plazmalemma, daxili tərəfdən isə digər membran – tonoplastla əhatə olunmuşdur. Plazmalemma sitoplazma ilə qılafın arasında yerləşir və sitoplazmanı qılafdan təcrid edir. Plazmalemma (və ya plazmatik membran) 3 qatdan təşkil
olunmuş və
aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir: 1) hüceyrə ilə ətraf mühit arasında maddələr mübadiləsini həyata keçirir; 2) hüceyrə qılafının selülozalı mikrofibrinlərinin sintezini və qılafda
toplanmasını tənzimləyir; 3) hüceyrənin böyüməsi və differensiayasını tənzim edən hormonal və xarici siqnalları ötürür. Sitoplazmanın əsasını kialoplazma və ya matriks təşkil edir. Si toplazma üzvi və qeyri üzvi maddələrdən təşkil olunmuşdur. Sitoplzamadakı əsas üzvi maddələrə zülallar, karbohidratlar, ribonuklein turşularıvə lipidlər aiddir. Sadə zülallardan (proteinlərdən) sitoplazmada histonlar, albuminlər, qlobulinlər, mürəkkəb zülallardan (proteinlərdən) isə
nuleoproteidlər, lipoproteidlər, qlyukoproteidlərə təsadüf edilir. Qeyri
üzvi maddələrdən sitoplazmanın tərkibində 90%-ə qədər su, 2-6%-ə qədər digər maddələr, d.d xlorid, fosfat, nitrat, sulfat turşularının My, Ca, Na, K-lu duzları, mikroelementlər (Fe, Mn, Co, Cu, Zn, İ və s. vardır).
NÜVƏ Nüvə eukariotik hüceyrələrin əsas hissələrindən biridir. Nüvə hüceyrənin həyat fəaliyyətini tənzim edir, genetik informasiyanı daşıyır və hüceyrə bölünərkən irsi xüsusiyyətləri bala hüceyrələrə ötürür. Nüvə xaric edildikdə və ya məhv olduqa hüceyrədə məhv olur. Orqanoidlərdən yalnız mitoxondrilər və plastidlər öz fəaliyyətində müəyyən qədər müstəqil olub, nüvədən asılı deyillər. Kimyəvi tərkibcə nüvə sitoplazmaya çox yaxındır, onun kimi zülal təbiətlidir, lakin DNT-nin olması ilə ondan fərqlənir. Nüvə nüvə qılafından, nukleoplazmadan (və ya karioplazmadan), nüvəciklərdən və xromatin əsasından təşkil olunmuşdur. Nüvə qılafı 2 qat membrandan təşkil olunmuşdur ki onun da üzərində məsamələr vardır. Hüceyrə bölünəndə xromatin əsası (sapları) xromosomlara çevrilirlər. Xromosomlarda DNT yerləşir və onun vasitəsilə irsi xüsusiyyətlər daşınır. PLASTİDL R Ə
Plastidlər stromadan və onu əhatə edən 2 qat membrandan və piqmentlərdən təşkil olunmuşlar. Plastidlər, fotosintez prosesini aparan eukariotik orqanizmlərdə, yosunlarda və bəzi bir hüceyrəlilərdə vardır. Göbələklər, bakteriyalar, selikli göbələklər (miksosmisetlər) və göy-yaşıl yosunlar plastidlərdən məhrumdurlar. Plastidlər müstəqil orqanellalar kimi yalnız sitoplazma içərisində yerləşirlər. Onlar zülal-lipid təbiətlidirlər.
Plastidlərin 3 tipi məlumdur: xloroplastlar, xromoplastlar və leykoplastlar.
Xaricdən 2 qat membranla əhatə olunmuşlar. Mitoxondrilər hüceyrələrin enerji və ya tənəffüs mərkəzləri hesab olunurlar. Onlarda çox sayda fermentlər toplaşmışlar onlarında sayəsində üzvi maddələr parçalanır, xeyli enerji ayrılır, tənəffüs prosesi gedir, ADF-in sintezi baş verir.
. Qranul formalı xırda cisimciklərdir, diametrləri 15-45 mkm-dir. . Hüceyrədə olan RNT-nin 65%-i ribosomlarda cəmləşmişdir. Ribosomlar hüceyrənin zülal sintezi mərkəzləridir.
Bu aparat (orqanoid) ilk dəfə italyan alimi Holci tərəfindən hüceyrədə (sitoplazmada) aşkar edilmiş və onun şərəfnə belə adlandırılmışdır. Bütün
eukariotik hüceyrələrdə holci aparatı mövcuddur. Holci aparatı ayrı-ayrı diktiosomlardan təşkil olunmuşdur. Diktiosomlar çənlərdən (bir-birilə təmasda
olmayan) əmələ
gəlmişdir. Diktiosomların sayı birdən bir neçəyə qədər olur. Belə hesab olunur ki, diktiosomlarda polisaxaridlər sintez olunur, onlar da holci qabarcıqları vasitəsilə hərəkət edərək hüceyrə qılafının əmələ gəlməsində iştirak edirlər.
forma və ölçülü cisimciklər olub, tərkiblərində zülalları, nuklein turşularını, yağları parçalayan fermentlər vardır.
ENDOPLAZMATİK ŞƏBƏKƏ
Endoplazmatik şəbəkə 1945-ci ildə Porter tərəfindən elektron mikroskopunun köməyilə aşkar edilmişdir. Endoplazmatik şəbəkə qalınlığı 30-40 A olan, zülal-lipoid təbiətli membranlardan təşkil olunmuşdur ki, onlar da
borular qabarcıqlar, kisələr, kanalcıqlar əmələ gətirirlər və sitoplazmanın müxtəlif sahələrini bir-birilərilə və nüvə ilə birləşdirirlər. Membranlar 2 qat olub, aralarında ensiz, şəffaf boşluq vardır. Endoplazmatik şəbəkə çox
müxtəlif funksiyalar yerinə yetirir. Membranların səthində hər cür biokimyəvi reaksiyalar gedir. Membranların səthindəki ribosomlarda isə zülalların sintezi, amin turşularının və spesifik polipeptidlərin polimerləşməsi, uzun
kanalcıqların membranlarının səthində isə yağların və karbohidratların sintezi həyata keçirilir. Endoplazmatik şəbəkə həmçinin hüceyrə daxilində və hüceyrədən kənar sitoplazma daxilində maddələrin daşınmasını, habelə
vakuolların, mikrocisimciklərin, diktiosomların, ümumiyyətlə hüceyrə membranlarının yaranmasını həyatakeçirir.
Kürəşəkilli, işığı güclü sındıran və tərkibi fermentlərlə zəngin cisimciklərdir. Endoplazmatik şəbəkənin uc tərəflərində əmələ gəlir. Onların əsas funsiyası yağların sintezi və toplamasıdır.
Hüceyrənin daxilində bir qat membranla əhatə olunan, ölçüləri 0,2- 1,5 mkm olan kiçik sferitik və elipsoidal cisimciklər mikrocisimciklər adlanır. Bunlara öncə qlioksisomlar və
çevirən fermentlər saxlayır, bu da ki toxumların cücərilməsi zaman baş verir. Onların daxilində qlioksil turşusunun sikli baş verir. Peroksisomlar plastidlər və mitoxondriyalar kimi avtonom cisimciklər olub, fototənəffüsdə, qlikol turşusunun metabolizmində iştirak edir.
ön cə plazmalemmanın vakuola qabarılması şəklində əmələ gələn xüsusi cisimciklərdir ki, bunlar da sonra plazmalemmadan ayrılıb sitoplazmaya keçir və ya vakuolun daxilində asılmış vəziyyətdə qalır. Çox güman onlrın funksiyası huceyrə divarı ilə sitoplamanın arasında olan əlaqə və hüceyrə divarının əmələ gəlməsi ilə bağlıdır.
xəlqə şəklində olan, avtonom, xromosomlarla bağlı olmayan, ikiqat zəncirvari DNT molekullardır. Onlar irsiyyətin xromosomdan kənar faktorlarına aiddir. Onları gen mühəndisliyində yad DNT-n daşıyıcısı kimi istifadə edirlər.
PROTOPLASTIN TÖR M L Rİ Ə Ə Ə
HÜCEYRƏ DİVARI (QILAF) Hüceyrə divarı hüceyrəyə forma və möhkəmlik verir, protoplastı qurumaqdan və mexaniki təsirlərdən qoruyur. O, həmçinin vakuolun osmotik təzyiqinə qarşı hüceyrəni davamlı edir və hüceyrənin bu təzyiqin təsirilə dağılmasının qarşısını alır. Hüceyrə qılafı şəffafdır, asanlıqla günəş işığını özündən buraxır. Su və kiçik molekullu maddələr qılafdan asan keçir, lakin iri molekullu maddələr isə qılafdan keçə bilmirlər. Hüceyrə divarı əsasını sellüloza, hemisellüloza və pektin maddələri təşkil edir. Sellülozalı divarda çox miqdarda ultramikroskopik boşluqlar olur ki, onlar da hüceyrə yaşlandıqca protoplastın əmələ gətirdiyi müxtəlif maddələrdə dolur. Nəticədə divarın odunlaşması, mantarlaşması, kutinləşməsi, selikləşməsi, minerallaşması baş verir.
hazırda isə müəyyən edilmişdir ki, o, spesifik funksiyalara malikdir. Maddələrin udulması, nəql edilməsi və ifrazında mühüm rol oynayır. Həzm fəallığı da vardır. pink pink
blue
İkincili dəyişmənin növü İkincili dəyişməni əmələ gətirən maddə Ona təsir edən reaktivin adı Reaksiyanın nəticəsi lignifikasiya lignin anilin sulfat SARI RƏNG Suberilizasiya suberin Sudan III Çəhrayi Kutinləşmə kutin Sudan III Çəhrayi Selikləşmə selik methylene blue göy minerallaşma
Kalsium və silisium birləşmələri Hidroxlorid turşusu Əmələ gəlmiş duzların parçalanması
Vakuollar (hüceyr şir si) ə ə
Latınca "vakuus" boşluq deməkdir. Eukariotik hüceyrələrin protoplastındakı boşluqlardır. Vakuollar endoplazmatik şəbəkədən əmələ gəlir və içərisi hüceyrə şirəsi ilə dolmuş olur Vakuollar kürəvi, sapşəkilli, çubuğabənzər və d. formalarda olurlar. Vakuolların möhtəviyyatı olan hüceyrə şirəsi üzvi və qeyri üzvi maddələrin sudakı məhlulundan ibarətdir. Hüceyrə şirəsində müxtəlif təbiətli müalicə əhəmiyyətli maddələr (alkaloidlər, flavonoidlər, qlikozidlər və d.) olur. Vakuollar bir neçə funksiya yerinə yetirirlər. Onlar hüceyrənin daxili su mühitini formalaşdırır və bunun da sayəsində su-duz mübadiləsi tənzim olunur. Vakuolların digər mühüm funksiyası hüceyrədaxili mayenin hidrostatik turqor təzyiqini saxlamasıdır. Başqa funksiyası ehtiyat qida maddələrini və hüceyrənin metabolizminin son məhsullarını toplayıb saxlamasıdır. Vakuollarda çox hallarda antosian qrupu piqmentləri toplanır. Onlar hüceyrə şirəsini qırmızı, bənövşəyi, göy və s. rənglərə boyayırlar. Hüceyrəşirəsi əksər hallarda zəif turş mühitə, nadir hallarda neytral və qələvi mühitə malik olur. Müxtəlif bitkilərin hüceyrə şirəsinin kimyəvi tərkibi müxtəlifdir. Hüceyrə şirəsinin tərkibində cürbəcür üzvi turşular, karbohidratlar, qlikozidlər, tanidlər, piqmentlər, alkaloidlər, vitaminlər, həmçinin qeyri üzvi maddələr: nitrat, fosfat, xlorid və d. turşuların Ca, My, Na, K duzları və s. olur. Bu maddələrin hamısı hüceyrənin qidalanmasına, mürəkkəb üzvi birləşmələrin sintezinə sərf olunur və ya tullantılara və maddələr mübadiləsinin digər son məhsullarına çevrilir.
Erqast maddələr Maddələr mübadiləsi nəticəsində əmələ gələn maddələr erqast maddələr adlanır. Bunlara əczaçılıqda diaqnostik əlamət kəsb edən ehtiyyat və ekskretor maddələrdə aiddir
Hüceyr nin osmotik ə
xüsusiyy tl ri: ə ə Hər hüceyrə maksimal qüvvə ilə suyu özünə sorur, nəticədə hüceyrənin möhtəviyyatı qılafa təzyiq göstərir. Hüceyrə qılafı elastiki olduğu üçün bu təzyiqin təsirindən enliləşir, qılaf eyni zamanda gərginlik xassəsi daşıdığından, həm də sıxılmağa başlayır, sıxılma nəticəsində qılaf hüceyrənin daxili möhtəviyyatına təzyiq göstərir. Sıxılma nəticəsində enliləşmiş qılafın hüceyrə möhtəviyyatına göstərdiyi təzyiq turqor təzyiqi adlanır. Turqor təzyiqi nəticəsində hüceyrə gərgin vəziyyət alır. Hüceyrənin belə bir gərgin vəziyyəti turqor vəziyyəti Adlanır(1). Hüceyrələrin və bütün orqanizmin turqor vəziyyəti normal vəziyyətdir. Hüceyrə su ehtiyatını itirdikdə gərginlik azalır, turqor vəziyyəti pozulur. Artıq daxildən qılaflara təzyiq edilmir, onlar boşalır, bəzən də qırışır. Beləliklə, bitki solğun görünür. Hüceyrədə turqor vəziyyətinin pozulmasına plazmoliz deyilir(2). Plazmoliz zamanı protoplazma hüceyrənin divarından aralanır və komacıq şəklində hüceyrənin içərisinə çəkilir. Bitkilər yenə də su sorduqda, normal vəziyyət alır, yəni hüceyrələrdə turqor vəziyyəti bərpa olunur. Plazmolizdən turqora qayıdma prosesi deplazmoliz adlanır.
HÜCEYR L RIN Ə Ə BOLÜNM SI Ə V BOYÜM SI Ə Ə Çoxalma, canlı hüceyrənin əsas xassələrindən biridir. Hüceyrələrin çoxalması onların bölünməsi yolu ilə baş verir. Hüceyrələrin bölünməsi zamanı bitkilərin boyu və ümumi kütləsi artır. Bəzən hüceyrələr başqa yollarla da (məsələn, tumurcuqlanma və s.) çoxala bilir. Hüceyrələrin üç bölünmə üsulu vardır: 1) mitoz və ya mürəkkəb bölünmə, 2) meyoz və ya reduksion bölünmə, 3) amitoz və yaxud düzünə
Bitki toxumalar Bitki toxumalar ı ı
Mənşəyi, funksiyaları, quruluşu və forması eyni olan hüceyrələr qrupuna toxuma deyilir. Bitki toxumalarının müxtəlif təsnifatı mövcuddur və onların hamısı şərti xarakter daşıyır və təhsilin təkminləşdirilməsi ilə bağlı yaranıb. Biz bitki toxumalarını yerinə yetirdiyi vəzifəyə görə təsnifatlandıracağıq: Törədici toxuma və ya meristemlər Örtük toxumaları Mexaniki toxumalar Ötürücü toxumalar Əsas toxuma lar Ifrazat(sekretor) toxumaları Törədici toxuma və ya meristemlər Meristema yunan sözü olub “meristos”- bölünən, “stema”- toxuma (bölünən toxuma) sözlərindən götürülmüşdür. Meristemlar embrional, başlanğıc toxumalar olub, bütün digər toxumaları törədir və bitkilərin böyüməsini təmin edir. Bitki orqanizmində yerləşməsinə görə meristemlər aşağıdakı qruplara bölünür: Təpə (apikal). Yan (lateral). a) ilkin (prоkambi, peritsikl); b) ikinci (kambi, fellоgen) Aralıq (interkalyar) . Yara örtən (zəda, və ya travmatik). Örtük toxumalari Örtük toxumalarına epidermis, epiblema, mantar, qabıq, peridema aiddir. Mənşəyinə görə epidermis və epiblema ilk (birinci), digərləri isə ikincili örtük toxumalarıdır. EPİDERMİS-(yun. «epi» – üstündə, «derma» - dəri) - canlı hüceyrələrdən ibarət olan ali bitkilərin yarpaq, cavan zoğ, çiçək hissələri və meyvələrində xarici toxuma örtüyü. Ətraf mühitin zərərli təsirlərindən bitkiləri qorumaq üçün və bitdiyi şəraitdən asılı olaraq əksər bitkilərin epidermisinin üzərində mühafizəedici elementlər (törəmələr): kutikula, mum təbəqəsi, tükcüklər və s. əmələ gəlirlər. Törəmələrin əmələ gəlməsi bitkilərin bitdiyi şəraitlə əlaqədardır.
Tükcüklər
başcıqlı, ulduzşəkilli, qarmaqvari, pulcuqşəkilli və s. olurlar. Onlar silisium və Ca duzlarını hopduraraq minerallaşır, sərtləşir, kəsici xassə kəsb edir. Bəzən tükcüklərin qılafı kütinləşir, odunlaşır və sərtləşir (qabaqda olduğu kimi).
(lat. «emergere» – irəli çıxmaq, qabağa
çıxmaq) –
epidermisin üzərində əmələ gələn, tükçüklərə bənzər çıxıntılardır , lakin onların əmələ gəlməsində nəinki epidermis, eyni zamanda
dərin yerləşmiş toxumalar da iştirak edirlər (məs.: qızılgül və itburnu tikanları və s.).
Ağızçıqlar. Ətraf mühitlə bitki orqanizmi arasında əlaqə epidermisdəki xüsusi törəmələr olan – ağızcıqlar vasitəsilə həyata keçirilir. Ağızcıq ətrafı hüceyrələrin sayı və yerləşmə xarakterinə görə ağızcıq aparatının bir neçə tipi vardır. Adi ağızcıqlarla yanaşı su ağızcıqları da vardır ki, onlar yarpaqlardan suyu damcı şəklində ifraz edirlər. Onlara hidatodlar deyilir. PERİDEMA
(yun. «peri» – yanında, «derma» - qabıq) - bitkil rd olan ə ə kompleks ikinci örtük toxuması. 1-EPİDERMİSİN QALIQLARI 2-MANTAR( fellema) 3-FELLOGEN 4-FELLODERMA TÖKÜLƏN QABIQ
EPİBLEMA V YA Ə RİZODERMA(1)-kokun ilk örtuk toxuması
MEXANİKİ TOXUMA - bitkinin özün ə v xarici mühitin mexaniki t sirl rin qarşı dözümlülük v ə ə
ə ə möhk mlik ver n, bir növ armatur rolunu oynayan bitki ə ə hüceyr sinin ixtisaslaşmış qrupları. ə Коllenxim, sklerenxim v ə sklereidl r bölünür. ə ə KOLLENXİM A B BUCAQLI KOLLENXİM* LÖVHƏVARİ KOLLENXİM *QARIŞIQ KOLLENXİM ÖTÜRÜCÜ TOXUMALAR Ötürücü toxumalar bitki orqanizmində qida maddələrinin yeraltı və yerüstü orqanları arasında hərəkətini həyata keçirirlər. Bitki orqanizmində qida maddələri bir-birinə əks olan 2 istiqamətdə: enən və qalxan axınla hərəkət edirlər. Qalxan axın traxeyalar və traxeidlərlə, enən axın isə ələkvari borularla və peyk(müşaidəedici) hüceyrələri ilə hərəkət edir.
Ötürücü topalar Ötürücü toxumalar bitki orqanizmində nizamsız yerləşməmişlər, kompleks qruplar olan ötürücü topalara toplanmışlar. 4 qrup ötürücü topalar ayırd olunur: 1) SadƏə topalar; 2) Ümumi topalar; 3) Mürəkkəb topalar; 4) Lifli- boru topaları. Lifli-boru topaları mürəkkəb topalarla mexaniki toxumaların birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Bu ötürücü topalar ən mükəmməl və geniş yayılmış topalardır. Lifli-boru topalarında 2 hissə: ksilem və floem ayırd edilir. Ksilemanın tərkibinə su boruları, traxeidlər, oduncaq lifləri və oduncaq parenximi daxildir. Floem ləkvari borulardan, peyk- hüceyrələrdən, floem liflərindən və floem parenximindən təşkil olunmuşdur. radial topalar: 1-floem, 2-ksilem,3- kambiy, 4- sklerenxim sentrofloem konsentrik topa sentroksilem konsentrik topa ƏSAS TOXUMA - bitkilərdə ən geniş yayılmış toxumalardır. Əsas toxumalar bitkilərin bütün orqanlarının əsas kütləsini təşkil edir və ötürücü, mexaniki, örtük və digər toxumalar arasındakı boşluqları doldururlar. Bitki orqanizmində yerləşdiyi yeri, yerinə yetirdiyi funksiyasına görə əsas toxumalar 5 qrupa bölünürlər: 1) Assimilyasion toxuma ( parenxim) və ya xlorofilli parenxim , xlorenxim. 2) Ehtiyat qida maddələrini toplayan toxuma. 3)Su toplayan 4) Aerenxim 5)Ötürücü hüceyrələr İFRAZAT TOXUMALARI Bitkilərin həyat fəaliyyəti prosesində elə maddələr əmələ gəlir ki, onlar bitkilərin sonrakı həyatında iştirak etmirlər. Onlar bitkilərdəki xüsusi hüceyrələrdə, müxtəlif toxumalarda, yuvacıqlarda toplanırlar. Xarici sekresiya maddələrinə isə efir yağları, nektar, su və s. Bu maddələr toplanan toxumalara ifrazat toxumaları deyilir. 2 qrup ifrazat toxumaları vardır: 1) Daxili ifrazat toxumaları (sxizogen və lizigen tipli yerliklər, süd şirəsi boruları, (ixtisaslsşmış hüceyrələr - idioblastlar) 2) Xarici ifrazat toxumaları su ağızcıqları, vəzicikli tükcüklər,vəziçiklər, nektarlıqlar, osmoforlar (yunan sözü osmo- iy, phore- daşıyıcı) kimi termin təklif etdi. Bunlar bitkilərin xüsusi strukturları(bitki orqanların və toxumaların) müxtəlif hissələri olub, adətən terpenoid və ya polifenol təbiətli aromatik maddələr ifraz edirlər ki, bu da həşaratları bitkiyə cəlb edirlər) aiddir. DİQQ TİNİZ GÖR ÇOX Ə Ə Ə
SAGOLUNUZ!
kafedrasının dosenti Nərgiz Məmmədova Document Outline
Yüklə 162,74 Kb. Dostları ilə paylaş:
|