Görkəmli alim işığlı ziyalı
Yüklə 0,66 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QƏDİM OĞUZ EPOSUNUN
|
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI FOLKLOR İNSTİTUTU ______________________________________________ ASİF HACIYEV “DƏDƏ QORQUD KİTABI”NIN ŞƏRHLİ OXUNUŞU I KİTAB (MÜQƏDDİMƏ ÜZRƏ) BAKI – 2014 ЕLMİ REDAKTORU: Tofiq HACIYEV, AMEA-nın müxbir üzvü, Türk Dil Qurumunun həqiqi üzvü, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, Əziz ƏLƏKBƏRLİ filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Asif Hacıyev. “Dədə Qorqud Kitabı”nın şərhli oxunuşu, I kitab (Müqəddimə üzrə), Bakı, Elm və təhsil, 2014, 112 səh. “Dədə Qorqud kitabı”nın mövcud variantda şərhli oxunuşu bu monumental abidənin Drezden nüsxəsindəki yazılışına istinadən həyata keçirilməklə müxtəlif nəşrlərdə fərqli şəkildə transkripsiya edilib mübahisə obyektinə çevrilən söz, ifadə və mətn parçalarının əslinə uyğun açıqlanması məqsədi daşıyır. folklorinstitutu.com
N-098-2014 © Folklor İnstitutu, 2014 QƏDİM OĞUZ EPOSUNUNAZƏRBAYCAN VARİANTIMüasir türk xalqlarının əksərinin etnogenezisində əriməklə öz varlığına son qoyan qədim oğuz etnosu yaşadığı tarixi epoxanı bədii sözün gücü ilə əbədiləşdirməyə nail olmuşdur. Atalar sözü, məsəl, rəvayət, əfsanə və dastan şəklində yazıya köçürülərək daha çox oğuznamə adı altında təqdim olunan folklor nümunələrində ulu Tanrıya, torpağa, təbiətə, ataya, anaya, qadına, oğula, qıza, ümumilikdə, ərliyi, ərdəmliyi ilə seçilən insana bənzərsiz bir sevginin şahidi oluruq ki, bu da oğuz ruhunun əzəməti, möhtəşəmliyi haqqında ətraflı bilgilər almağa imkan yaradır. Cüzi bir hissəsi dövrümüzə gəlib çatmış bu mədəni irsin ən yenilməz abidəsi titul səhifəsində ərəbcə “Kitabi-Dədəm Qorqud əla lisani-taifeyi-oğuzan” yazılmış oğuznamələr toplusudur. Nəsildən nəslə sözlə ötürülən bu boyların ilk yaradıcısı – düzüb-qoşanı Dədə Qorqud olsa da, artıq dövrünü başa vurmuş Oğuz zamanının qəhrəmanlıq salnaməsi, görünür, ulu əcdadlarının ruhunu yaşatmaqda olan hansısa bir xanın qurduğu məclisdə sinəsi hikmət dolu ozanın dili ilə üçtelli qolça qopuzun sədaları altında söylənilir. Epos kimi yaranma, formalaşma, ilk dəfə yazıya alınma və sonradan üzü köçürülmə dövrlərinin müəyyən elementlərini özündə əks etdirən bu abidənin elm aləminə bəlli olan son ikiyüzüllük tədqiq tarixi göstərir ki, boylarda oğuz etnosunun Orta Asiya dövrü əfsanələşmiş, Qafqaz-Azərbaycan dövrü isə gerçək bir qat şəklində təsvir olunmuşdur. Elə buna görə də boyların məzmununda daha qədim tarixi izləri görən əksər araşdırıcılar V.V.Bartoldun “...Qorqudun adı ilə bağlı bu epik silsilə, çətin ki, Qafqaz mühitindən kənarda yaradıla bilərdi” (138, 126) fikrini birmənalı şəkildə qəbul etmiş və konkretləşdirmişlər. A.Y.Yakubovskiyə görə, eposun mətnində oğuzların Sır-dərya və Amu-dərya cayları hövzəsində yaşadıqları daha qədim, hətta XI əsrdən əvvəlki çağların həyat tərzinin heyrətedici qalıqlarını görmək mümkün olsa da, coğrafi ad sisteminə, siyası mühitinə və mədəni əhatəsinə görə onun son formalaşması Zaqafqaziya hüdudları ilə bağlıdır (138, 128). M.Ergin yalnız dil və üslub baxımından deyil, ərazi baxımından da onu Azərbaycan sahəsinin əsəri sayır (101, IIc, 352). X.Koroğlu “Qorqud kitabı”nın daha qədim oğuz eposu əsasında bir neçə əsr sonra yeni torpaqlara köçərək Azərbaycan türkü etnik adını alan oğuzlar tərəfindən formalaşdığını irəli sürür (141, 20). Dil, tarixi, coğrafi, dini və antropoloji göstəricilər baxımından əsəri “Azərbaycan oğuznaməsi” adlandıran T.Hacıyev belə bir ümumiləşdirmə aparmağı lazım bilir: “Şübhəsiz, dastan konkret bir zaman kəsiyində yaranmadığı kimi, onu mütləq coğrafi koordinata yerləşdirmək zorakılıq sayılardı. Bu oğuznamədir; oğuzlar tarixən müxtəlif ərazilərdə dövlətlər yaratdığından burada oğuzların tarixi coğrafiyasının izləri görünməkdədir. Oğuzların tarixi coğrafiyası, Sibiri çıxmaqla, təxminən bugünkü türk dövlətlərini əhatə edir. Həmin coğrafiyada çoxlu oğuznamələr yaranmışdır. Əlimizdə olan əsər, deyildiyi kimi, məhz Azərbaycan oğuznaməsidir” (46, 7). Beləliklə, qorqudşünaslığın gəldiyi başlıca fikir bundan ibarətdir ki, ulu Qorqudun adı ilə bağlı olan bu oğuz boyları məhz Azərbaycan torpağı və xalqının tarixi keçmişinin ədəbi-bədii formaya salınmış hekayətləridir. Lakin bu da bir danılmaz gerçəklikdir ki, xüsusilə Türkiyə və Türkmənistan respublikalarında bu abidənin məhz onlara məxsus olduğu fikri də geniş yayılmışdır. Fikrimizcə, tarixi baxımdan oğuz etnosu ilə bağlı olan həmin xalqların buna mənəvi haqları çatır. Hətta bu monumental söz abidəsində öz tarixi keçmişinin izlərinin axtaran qazax, qırğız və digər oğuz qarışığı olan xalqların da ona şərik gözü ilə baxmalarına təbii yanaşılmalıdır. Qorqud obrazının bir övliya, bir müdrik ozan kimi həmin xalqların rəvayət, atalar sözü və məsəllərində hələ də yaşaması bir də onu göstərir ki, ilkin mərhələdə “Dədə Qorqud” oğuznamələri daha geniş arealda yayılmış, zaman və həyat tərzinin dəyişməsi ilə variasiyalara uğrayaraq ya tamamilə yeni dastanlar şəklini almış, ya da yaddaşlardan silinməklə epizodik məqamlarda qalmışdır. Bu fakt eposun “Bamsı Beyrək boyu” ilə qırğızların “Manas”, başqırd, qaraqalpaq və özbəklərin “Alpamış” dastanlarının müqayisəsi fonunda daha aydın duyulur. Xalqımızın bəxti onda gətirmişdir ki, yaranışca bütün oğuz etnosunu əhatə edən bu epos Azərbaycan ərazisində yeni variantda formalaşmaqla bərabər, yazıya alınaraq kitablaşdırılmışdır. Elm aləmində “Dədə Qorqud kitabı” kimi məşhurlaşan Drezden nüsxəsi məhz qədim oğuz eposunun Azərbaycan variantıdır. Bu fikir ayrı-ayrı boyların, Vatikan və Drezden nüsxələrinin, xüsusilə də Qorqud adı ilə bağlı yazıya alınmış əski mətn nümunələrinin müqayisəli təhlili prosesində öz təsdiqini tapır ki, qorqudşünasların dönə-dönə müraciət etdikləri həmin faktları yeni baxış bucağında açıqlamağa çalışacağıq. Mətnin məzmunu göstərir ki, sıralanma baxımından ikinci verilmiş “Qazan xanın evinin yağmalanması boyu”nun sonunda 24 sancaqdan ibarət Qalın Oğuz dövlətinin adlı-sanlı igidləri göstərdikləri hünərə uyğun səciyyələndirilərək dinləyiciyə təqdim olunur və bu təqdimat forması “Qazan bəg oğlu Uruz bəgiñ tutsaq olduğu boy”da müəyyən ixtisarlarla yenidən təkraralanır. Bədii təyinlər şəklində yerinə yetirilən bu cür təqdimatların real faktlara söykəndiyi onların adı ilə “Kitab”a düşmüş ayrıca boyların məzmunu ilə tam səsləşir. Məsələn, eposun ən romantik və faciəvi qəhrəmanı Bamsı Beyrək belə təqdim olunur: “Parasarıñ Bayburd hisarından parlayıb uçan, apalaca gərdəginə qarşu gələn, yedi qızın umudı, Qalın Oğuz imrəncisi, Qazan bəgiñ inağı Boz ayğırlı Beyrək çapar yetdi, “Çal qılıcıñ, ağam Qazan, yetdim!” – dedi.” (D-61, 3-7). Onun adı ilə düzülüb-qoşulmuş boyda bu təqdimatda getmiş informasiya bütünlüklə öz bədii həllini tapır. Yaxud, qeyri-adi görünüşü və hünəri ilə seçilən Yegnək belə təqdim olunur: “Çaya Yegnəgin adı ilə bağlı boyda onun bu qeyri-adi gücü atası Qazılıq qocanı on altı il əsirlikdə saxlayan Arşın oğlı Dirək üzərində əzəmətli qələbəsi ilə sübuta yetirilmiş olur. Maraqlıdır ki, görkəmli qorqudşünas T.Hacıyev bu təqdimatlardan çıxış edərək “Kitaba” düşməyən neçə-neçə oğuznamənin tarixi mövcudluğundan bəhs etməklə “Dədə Qorqud” eposunun həcmcə daha çoxsaylı olması fikrini irəli sürür (48). Olduqca inandırıcı yanaşmadır. Hər bir obrazın oğuz cəmiyyətində tutduğu mövqeyi və həyat tarixçəsini əks etdirən bu yığcamlaşdırılmış informasiya onların adı ilə bağlı müvafiq boyların olmasına işarədir ki, bununla dövrümüzə gəlib çatmayan digər boyların süjet xətti haqqında müəyyən məlumat əldə etmək mümkündür. Oğuz igidlərinin qəliblənmiş ifadələr şəklində bu cür təqdim olunmasına təkcə “Dədə Qorqud” eposunun mətnində deyil, həm də XV əsr tarixçisi Yazıçıoğlu Əlinin “Tarixi-ali Səlcuq” əsərindəki oğuznamə parçasında da rast gəlinir (107, 1317-1320). Lakin hər iki mənbədə işlənmiş informativ təyinlərin təhlili göstərir ki, burada oxşar məqamlarla yanaşı, qabarıq şəkildə nəzərə çarpan fərqli məqamlar da getmişdir. Bu isə həmin obrazlarla bağlı variativ oğuznamə formasının mövcudluğu haqqında mülahizə yürütməyə əsas verir. Həmin variantlara diqqət yetirək. “Dədə Qorqud kitabı”nda abidənin baş qəhrəmanı Qazan xan belə təqdim olunur: “Bir gün Ulaş oğlı, Tulu quşuñ yavrısı, bezə, miskin umudı, Amit soyunıñ aslanı, Qaraçuğıñ qaplanı, Qoñur atıñ iyəsi, xan Uruzuñ ağası, Bayındır xanıñ güyəgüsi, Qalın Oğuzuñ dövləti, qalmış yigit arxası Salur Qazan yerindən turmışdı”. (D-35,11-13 – 36, 1-2). Başqa bir boyda: “Qalmış yigit arxası! Bezə, miskin umudı! Bayındır xanıñ güyəgüsi! Tulu quşuñ yavrısı! Türkistanıñ dirəgi! Amit soyunıñ aslanı, Qaraçuğıñ qaplanı! Qoñur atıñ iyəsi, xan Uruzuñ babası, xanım Qazan...” (D-110, 2-6). “Topqapı oğuznaməsi” kimi tanınan Yazıçıoğlu mətnində isə bu təqdimat belə verilmişdir: “Sarp hisar duma donlu salkum-salkum don giyen – Konur atın oynadan – yağı görse yardımlu, düşman görsə durumlu – Türkistanın diregi – Tülü quşun yavrusu – Kanlı kafir ellerinden adlu Horasana ad çağırdan – Akçahisarın eglik salup alan – Görklü yüzlü güzel kızların oğlanların belün süren – Kanlu kafir ellerine kan kaşandıran – Kara başların bunlu eden – Oğlancıkların ağlaşdıran –İtlerin uluşduran – Tavukların kığıldaşdıran – Ulaş oğlu Kazan Bey” (107, 1318). Göründüyü kimi, sonuncu təqdimatda “Kanlı kafir ellerinden adlu Horasana ad çağırdan – Akçahisarın eglik salup alan” təyinedici söz birləşmələri “Dədə Qorqud kitabı”nda Qazan xanın adı ilə bağlı heç bir boyda xatırlanmır. Bundan əlavə, “Kitab”ın XI boyunda Qazan xanın özü haqında söylədiyi soylama mətni ilə Topqapı mətni arasında da müəyyən fərqlər açıq-aydın duyulur. Topqapı mətnində həmin hissə bu məzmunda qurulmuşdur: “Kuba kuba tuğlaladım er bunaldırdum buşkunumda ben Kazan Kayın (Kanın) akar kara denizdim, er bunaldurdum cüngümde ben Kazan Kaytabanın buğrasıydum, er bunaldurıdum Kükredükde kapkayada anrar aslanıdım ben Kazan, er bunaldırıdum Anradıkda Sarusazda arslan er bunaldırıdum Sokradukda kara bulut ürkünüyidüm Kara denizden su alup yere baran satarıdum ben Kazan Karacuğun Cılban dağından kafir taş uçursa kaba uyluğunu dutan ben Kazanıdım Karanu dünle harın yağı erse kanlu suya kılağuzluk eden ben Kazanıdım Kalıbı senri karadağun salında kapılınun Karaderbende gür duşman gelse yine kayup ol duşmana önden depüp giren ben Kazanıdım Katı yaylar sındırıp elde kabza koyan ben Kazanıdım Kayın oklar atup yelek koyan elde ben Kazanıdım Bin er gördügümde ben Kazan bıyık burdum Beş bin eren gördügümde boşanmadım On bin eren gördügümde öyünüm demedim Yirmi bin eren gördügümde yerinmedim Otuz bin eren gördügümde utanmadım Kırk bin eren gördügümde kıpınmadım Elli bin eren gördügümde alpım demedim Yetmiş bin eren gördügümde yılamadum Seksen bin eren gördügümde seksenmedim Doksan bin eren gördügümde dolanmadım Yüz bin eren gördügümde ben Kazan yüz döndürmedüm Karakoç konur atun kolanın katı çekdim Sağdan girdim soldan çıkdım Soldan girdim sağdan çıkdım Arı dinli Muhammedi yada getürdüm Allahın inayetinden, Muhammed mucizatından ol yağıyı anda basdım Alpım begim demedim Bu dünde ögünmen ögünmen a beylerüm Ögünürse yer ögünsün” (107, 1310-1320). Orxan Şaiq oxunuşunda verdiyimiz bu mətn “Kitab”da daha geniş informasiya daşıyan soylamalar vasitəsilə əksini tapmışdır ki, onlardan Topqapı variantının birinci hissəsi ilə səsləşən aşağıdakı hissələrə xüsusi diqqət yetirməyi məqsədəuyğun hesab edirik. Soylama 1.
Qaba öñcəm – oyluğum qarşu tutan Qazan ər idim. Firon şışlər yükəlib yerdən çıqsa, Qaba öñcəmlə pərçin qılan Qazan ər idim. Qaba-qaba bəglər oğlı ğovğa qılsa, Qamçı salub tökdürən Qazan ər idim. Yuca tağları tuman tursa, qara pusarıq dolı qopsa, Qaraqoçımın qulağı görünməz olsa, Qayrı ərən qılağuzsız yol yañılsa, Qılağuzsız yol başaran Qazan ər idim. Yedi başlu əjdərhaya yetüb vardım. Heybətindən sol gözüm yaşardı. Hey gözüm, namərd gözüm, müxənnət gözüm. Bir yılandan nə var ki, qorxduñ! – dedim. Anada dəxi “ərəm, bəgəm” deyü ögünmədim. Ögünən ərənləri xoş görmədim. (D-277, 12 – 278, 10) Soylama 2.
Sarp yerlərdə yapılmış kafir şəhri. Sağa-sola çırbındı urar yüzgiçiləri, Su dibində dönər bəhriləri, “Tañrı mənəm” deyü su dibində çığruşur asiləri. Öñün qoyub tərsin oqur qızı, gəlini. Altun ağıq oynar sancıd anıñ bəgləri. Altı qatla Oğuz vardı, alımadı ol qalayı. Altı baş ərlə mən Qazan vardım, Altı günə qomadım, anı aldım. Kəlisasın yıqub, yerinə məscid yapdım, bañ bañlatdım. Qızını, gəlinini ağ köksümdə oynatdım. Bəglərin qul etdim. Anda dəxi “ərəm, bəgəm” deyü ögünmədim. Ögünən ərənləri xoş görmədim . (D-278, 13 – 279, 9) Soylama 3.
Şəqaqına emrendügüm səniñ qızıñ, gəliniñ. Ağca qala Sürməlidə at oynatdım, Atla Qarun elinə çapqun yetdim, Aq hisar qalasınıñ bürcin yıqdım. Ağ aqça gətürdilər, “puldur” dedim. Qızıl-altun gətürdilər, “baqırdır” dedim. Ala gözül qızın, gəlinin gətürdilər, aldanmadım. Kəlisasın yıqdım, məscid yapdım. Altunı, gümüşi yağmalatdım. Anda dəxi “ərəm, bəgəm” deyü ögünmədim. Ögünənləri xoş görmədim. (D-279, 12 – 280,6) Yersiz mənəm-mənəmliyi, öyünməyi igidə yaraşmayan bir keyfiyyət kimi səciyyələndirən Topqapı və “Kitab” soylamalarının müxtəlif ozanlar tərəfindən fərqli variantlarda söyənildiyi mübahisəzdir. Bundan əlavə, Topqapı mətnin alliterasiya əsasında qurulmuş ikinci hissəsi ilə abidənin eyni biçimdə getmiş aşağıdakı soylama parçası arasında da müəyyən variativlik vardır: “Biñ-biñ ərdən yağı gördümsə, oyunum dedim. Yigirmi biñ ər yağı gördümsə, yiləmədim. Otuz biñ ər yağı gördümsə, ota saydım. Qırq biñ ər gördümsə, qıya baqdım. Əlli biñ ər gördümsə, əl vermədüm. Altmış biñ ər gördümsə, aytışmadım. Səksən biñ ər gördümsə, səksənmədim. Doqsan biñ yağı gördümsə, donanmadım. Yüz biñ ər gördümsə, yüzüm dönmədüm.” (D-277, 1-6). Müqayisə etdikdə “Kitab”da ilk iki və “yetmiş bin” sayı ilə bağlı misraların buraxıldığı, digər misralarda isə fərqli yanaşmanın ifadə olunduğu müşahidə olunur. Belə ki, on mindən başlayaraq müvafiq ardıcıllıqla işlənmiş sayların “öyünüm demedim” – “oyunum dedim”, “yerinmedim” – “yiləmədim”, “utanmadım” – “ota saydım”, “kıpınmadım” – “qıya baqdım”, “alpım demədim” – “aytışmadım”, “dolanmadım” – “donanmadım” kimi bir-birindən seçilən hökmlər üzərində qurulduğunu görürük. Yalnız səksən min və yüz min sayları ilə başalayan misralar eyni fikir üzərində qurlmuşdur. Bu variativlik XVII əsr tarixçisi Əbülqazi Bahadır xan tərəfindən yazıya alınaraq Qazan xanı yenilməz əvsanəvi qəhrəman kimi mədh edh edən bir Qorqud nəğməsində daha qabarıq şəkildə nəzərə çarpır. Artıq öz dövrünə uyğun formada nəzmə çəkilmiş bu 7 bəndlik bədii mətndən ikisini gözdən keçirməklə onların eyni qaynaqdan bəhrələndiyinə tam əmin olmaq mümkündür: Kazğurt tağdın ünkür taşnı yuğarlatdı Salur Kazan utru barıb karbap tutdı İt Beçene körüb anı isi kitdi Alplar Bigler kören bar mı Kazan kibi.
Her ademni yutar irdi köyen zaman Salur Kazan başın kesdi bermey aman Alplar Bigler kören bar mı Kazan kibi. (100, 209-210) Formalaşma baxımından zaman, mühit və janr fərqləri olsa da, hər üç mənbədə Qazan xanla bağlı eyni məlumatlar verilir. Qazan xan: – qıpçaqlarla (beçeneklərlə), eləcə də kafirlərlə amansız döyüşlər keçirmiş yenilməz qəhrəmandır; – elə bir igiddir ki, yüksək dağdan yuvarlanan daşın qarşısını dizi ilə kəsə bilmişdir; – göydən enən əşdaha ilə vuruşaraq ona qalib gəlməyi bacarmışdır. Buna baxmayaraq, “Kitab”la müqayisədə Qazan xanla bağlı digər məlumatlarda variativliyə yol verilmişdir. Əgər Topqapı mətnində və “Kitab”da Qazan xan “Ulaş oğlu” kimi təqdim edilirsə, Əbülqazidə “Enkeş oğlı” kimi bəhs olunur (100, 215). Həmçinin eposda onun xanımının adı “Boyu uzun Burla xatun” kimi, Əbülqazidə uca boyu ilə seçilən “Altun Közəki” (100, 228) kimi verilir. Eləcə də Bamsı Beyrəyin xanımı Banı Çiçək “Türkmənlərin soy kitabı”nda “Barçın Salur” (100, 228) adı ilə təqdim olunur ki, bu da məhz həmin igidlərin adı ilə bağlı boyların variativliyndən irəli gəlir. Burada başqa bir məqama diqqət yetirməyi lazım bilirik. Əbülqazi Bahadır xan Qazan xanın anası ilə bağlı belə bir hadisə nəql edir: “O zamanlar Beçenə elində Toymadık adlı hökmdar vardı. O gəldi. Enkeşin evinə hücum etdi. Cacaklını əsir edib, [özü ilə] apardı. Üç ildən sonra Enkeş [qadına görə çoxlu] mal verib, onu geri qaytarmağa nail oldu. Cacaklı evə qayıdandan altı ay sonra oğlan uşağı doğdu. Qazan alp “Bu uşağı haradan aldın?” – deyə soruşdu, [onu] dəyənəklə vurdu və onun başını yaraladı” (28, 100-101). Fikrimizcə, Qazan xanın anası ilə bağlı bu rəvayət halına salınmış hadisə eposu düzüb-qoşan Dədə Qorquda və yaxud boylara zamanın ruhunu aşılayaraq söyləyən ifaçı ozana da bəlli imiş. Lakin bu qeyri-adi hadisə abidənin ümumi ruhuna, aşıladığı mənəvi dəyərlərə uyğun gəlmədiyi üçün ağlasığmayan fakt kimi qiymətləndirilmişdir. “Qazan xanın evinin yağmalanması boyu”nda Qaraca çobanla əsir götürülmüş anasını, xanımını, oğlunu və bütövlükdə, elini-obasını xilas etməyə gedən Qazan xan düşməndən döyüş zamanı at ayağı altında qalmasın deyə anasını istəyir. Lakin kafir ona: “Qarıcıq anañı gətirmişiz, bizimdir. Saña verməziz, Yayxan keşiş oğlına verəriz. Yayxan keşiş oğlından oğlı toğar, Biz anı saña qırım qoruz” (D-58, 10-12) cavabını verməklə təklifini rədd edir. Qaraca çoban kafirin bu fikrini ağılsızlıq adlandıraraq: “Mərə, dini yoq, ağılsız kafir! Ussu yoq, dərnəksiz kafir! ... Mərə kafir, Qazanınñ anası qarıyubdur, oğul verməz. Dölün almaqdan səfañ varsa, Şökli Məlik, qara gözlü qızıñ varsa, gətür Qazana ver. Mərə kafir, səniñ qızıñdan oğlı toğsun, siz anı Qazan bəgə qırım qoyasız” (D-59, 1, 5-8) deməklə sanki həm də Əbülqazidə getmiş hekayəyə etirazını bildirmiş olur. Deməli, dastanın formalaşdığı dövrdə ozanlar arasında müxtəlif variantlılıq mövcud imiş. “Dədə Qorqud” eposunu daha geniş aspektdə təhlilə cəlb edən görkəmli folklorşünas V.M. Jirmuncki də Əbülqazi tərəfindən verilmiş bu tipli faktları variant kimi dəyərləndirmişdir (138, 178). Maraqlıdır ki, bu variativlik “Kitab” və Yazıçıoğlu mətnində digər oğuz qəhrəmanlarının təqdimatında da üzə çıxır. Aydınlıq üçün aşağıdakı faktları müqayisəli şəkildə veririk: “Kitab”da: “Qaradərə ağzında qadır verən, qara buğa dərisindən beşiginiñ yapuğı olan, acığı tutanda qara taşı kül eyləyən, qara bığın yedi yerdə əñsəsində dügən Qazan qartaşı Qara Günə ...” (D-149, 12 – 150, 2). Yazıçıoğlu mətnində: “Kara taşı karmadıkta kül eyleyen – Dağa taşa buşusundan duman çöken – Karadere ağzında Kadir veren kara yeri kertüp beşik kılan – Kara buğra derisinden bağırtlak düzen – Altı ay Hançerkid (?) hisarında dutsak olan – Kazan Beyin kartaşı Kara Güne bey” (107, 1348). Göründüyü kimi, “Kitab”da “Altı ay Hançerkid (?) hisarında dutsak olan” məlumatı əksini tapmamışdır; bu da Kara Günə ilə bağlı ayrıca boyun olduğunu düşünməyə əsas verir. Bundan əlavə, “qara buğa dərisindən beşiginiñ yapuğı olan” birləşməsindəki “nəsil, qohum-əqrəba” mənasında işlənmiş “beşik” ( “Kitab”da:
“Altmış ərgəc dərisindən kürk eyləsə, topuqlarını örtməyən, altı ögəc dərisindən külah etsə, qulaqlarını örtməyən, qolı-budı xıranca, uzun baldırları incə, Qazan bəgüñ tayısı At ağızlu Aruz qoca ...” (D-61, 12 – 62,2). Yazıçıoğlu mətnində:
“Doqsan deriden kürk olsa topuğun örtmeyen – Dokuz deriden şebkülah olsa tülügün örtmeyen – Dokuz koyun dovğalık on koyun öyünlük yetmeyen – Dokuz yaşar cüngin silküp atan – Kıynağında gökte dutan – Atbaşın yalmayup bir kez yudan Afrasiyab oğlu Alp Arız bey” (107, 1318-1319). Hər iki təqdimatda oxşar elementlərlə yanaşı, fərqli cəhətlər də getmişdir. Ən önəmlisi Alp Aruzun Şərq ədəbiyyatında “Əfrasiyab” adı ilə məşhurlaşan Alp Ər Tonqanın oğlu kimi verilməsidir. Firdovsinin “Şahnaməsi”ndə Alp Aruz Əfrasiyabın düşmənə satqınlıq edən qardaşı kimi (19, 19) təsvir olunur ki, bu da, sözsüz, müəyyən fraqmentləri Kaşğarı sözlüyündə verilmiş qədim türk dastanı “Alp Ər Tonqa”dan götürülmüşdür. “Kitab”ın XII boyunda Aruzun Qazan xana xəyanət etməsi, görünür, məhz daha qədim formalaşma mərhələsi keçmiş həmin dastandan qaynaqlanmışdır.
“Kitab”da: “Varıban Peyğəmbəriñ yüzüni görən, gəlübəni Oğuzda səhabəsi olan, acığı tutanda bıyıqlarından qan çıqan, bıyığı qanlu Bükdüz Əmən...” (D-62, 4-5).
Yazıçıoğlu mətnində: “Bıyığın ensesinde üç kez dügen – Kaçındıkta karımına kan kaşandıran – gözü kanın dönen – Yer evreni yılan – Ademiler evreni Ucen oğlu Emen bey” (107, 1319).
“Kitab”da Qalın Oğuz elinin başının bəlası kimi meydana çıxan Dəpəgözü öldürən Basatla bağlı ayrıca boy verilmişdir. Yazıçıoğlu mətnində isə bu fakt tamamilə fərqli şəkildə təqdim olunur: “Yedi yıl Elbürze sefer kılan – Kayup dönen Kıyan Busat kanını alan – İt Depegözü öldürüp kalın Oğuzda ad koyan Urılmış Han” (107, 1319).
“Kitab”dakı boyda Aruz oğlu Basatın hərbi yürüşdən qayıdarkən qardaşı Qıyan Selcikin Dəpəgöz tərəfindən öldürüldüyü və təkbətək döyüşdə ona qalib gəldiyi bildirilirsə, artıq bu təqdimatda Basatın (mətndə “Busat” yazılmışdır) özünün Dəpəgöz əlində həlak olduğu və qardaşı Urılmış xan tərəfindən intiqamı alındığı göstərilir. Deməli, bu məlumat boyun başqa variantda nəql edilməsinə işarədir. Topqapı mətni ilə “Dədə Qorqud kitabı”nı bütün incəlikləri nəzərə alınmaqla təhlilə cəlb edən folklorşünas alim M.Təhmasib “Kitab”dakı boydan əsaslı şəkildə fərqlənən mətni “Basat-Təpəgöz”ün Topqapı variantı hesab edir (87, 129) və həmin parçaları “Dədə Qorqud boylarının başqa bir variantından qopub qalmış hissələr” adlandıraraq belə bir nəticəyə gəlir: “Bunlar eyni mənbədən su alıb, yeni qaynaqdan qaynayıb, lakin başqa fauna və floralı yerlərdən axıb keçən çaylara bənzəyirlər” (87, 128).
Qorqudşünaslıqda daha əski çağlarla bağlanan bu boyun tarixçi Əbubəkr ibn Abdullah ibn Aybək əd-Dəvadarinin “Dürərüt-tican” əsərində oğuzlar arasında məşhur olan “Uluxan Ata Bitikçi” dastanına istinadən qısa məzmunu verilmiş “Təpəgöz” rəvayətdən də müəyyən dərəcədə fərqlənir. Məşhur türk alimi F.Köprülüzadəyə əsaslanmaqla ilk dəfə Azərbaycan qorqudşünaslığına Ə.Abid tərəfindən gətirilən həmin rəvayətdə Basatın Təpəgözü öldürməsinə səbəb atası Aruzun onu acılaması olmuşdur. Belə ki, Basat Oğuz içində heç kəsə yenilməyən bir atıcı qızı məğlub edərək alması xəbərini atasına çatdırmaqla ondan müjdə istəmiş, atası Aruz isə “Mən də elə sandım ki, Təpəgözü öldürmüşsən” deyə oğluna qızmışdır. Yalnız bundan sonra Basat Təpəgözü öldürmək istəyinə düşmüş və qeyri-adi sərgüzəştlərlə müşayiət olunan sınaqlardan keçməklə ona qalib gəlmişdir (4, 49-50). M.Ergin daha ətraflı şərh etdiyi bu faktdan belə bir nəticə çıxarır: “Görünür ki, İbn Aybək Dədə Qorqud hekayələrini içinə alan Oğuznaməni görmüşdür. Buradakı Təpəgöz “Dədə Qorqud kitabı”ndakı Təpəgözün eynidir. Yalnız “Dədə Qorqud kitab”nda qız məsələsi yoxdur. Bəlkə də müəllif bunu Beyrək və Kan Turalı hekayələrindəki qızlarla qarışdırmışdır” (101, Ic, 37). Buradan aydın olur ki, “Kitab”dakı süjet xəttindən fərqlənən bu variantı görkəmli alim müəllifin, yəni Dəvadarinin yol verdiyi nöqsan kimi qəbul edir. Lakin hər iki mənbədəki faktları müqayisəli araşdıran M.Təhmasib çoxsaylı oxşar, müştərək cəhətlərlərinə baxmayaraq, onları müxtəlif variantlar kimi (87, 125-126) dəyərləndirir ki, bu fikrin daha obyektiv olduğunu düşünürük. Bununla belə, mövcud mətnlərin təhlilinə istinadən M.Ergin də yekunda doğru nəticəyə gələrək yazır: “Bu Oğuznamədə diqqəti çəkən şey “Dədə Qorqud kitabı” qəhrəmanlarından başqa adların da keçməsi və Dədə Qorqud qəhrəmanlarının sifətləri sayılarkən daha geniş olayları bildirməsidir. Bundan anlaşılır ki, “Oğuznamə”ni təsbit edən şəxs Dədə Qorqud hekayələrinin daha geniş şəkillərini daşıyan “Oğuznamə”dən və ya oğuz rəvayətlərindən xəbərli idi” (101, Ic. 37-38). “Kitab”dakı “Kan Turalı” boyu ilə Yazıçıoğlu mətnində getmiş mətn parçası arasında da müəyyən fərq oduğu gözdən qaçmır. Topqapı mətnində bu oğuz igidinin hekayəsi aşağıdakı təyinlər vasitəsilə sanki qısaca şərh olunur:
“Kalın Oğuz ellerinden kalkup derilen – Kırk iğidin yanına salan – Kanlu kafir ellerine aşan – Kaynar akar mal ırmakların geçen – Garıplık ellere gafil düşen – Arslanıla boğasın buğrasın güreşçisin öldüren – Otuz dokuz yigidin kanın alan – Adlu Oğuzda ad koyan – Saru donlu Selcan kadını alan Kanlı Koca oğlu Kan Turalu” (107, 1319). Boyun məzmunundan aydın olur ki, Selcan xatuna qovuşmağın başlıca şərti tamaşa şəklində təşkil olunmuş döyüş meydanında arslan, buğa və buğraya qalib gəlməkdir. Kan Turalıya qədər bu istəkdə olan otuz iki igid arslan və buğranın üzünü görmədən yalnız buğanın buynuzunda həlak olmuş və onların başları qala bürclərindən asılmışdı. Mətn parçasında isə iki fərqli məlumat əksini tapır:
birincisi, Kan Turalı arslan, buğa və buğradan əlavə, bir kafir döyüşçüsü ilə də güləşməli olmuşdur; ikincisi, Kan Turalıya qədər, “Kitab”da göstərilidiyi kimi, otuz iki yox, otuz doqquz igid başından keçməli olmuşdur.
Ümumiyyətlə, bizim üzərində dayandığımız və dayanmadığımız digər Topqapı mətn parçalarına münasibət bildirən böyük folklorşünas M.Təhmasib belə bir fikrə gəlir: “Aydın bir şəkildə görünür ki, bunlar eyni tarixi və yaxud əfsanəvi şəxsiyyət haqqında başqa-başqa dastançıların yaratmış olduqları surətlərdir” (87, 127). Deməli, daha qədim çağlarda yaradılmış “Dədə Qorqud” eposu oğuz etnosunun yaşadığı bütün məkanlarda şifahi şəkildə yayılaraq müxtəlif variantlara düşmüş və yazıya alınmaqla Azərbaycan mühitində formalaşma variantı Drezden nüsxəsi, Anadolu məkanında formalaşma variantı isə Vatikan nüsxəsi şəklini almışdır. Drezden nüsxəsinin dil və üslubunun Azərbaycan, Vatikan nüsxəsinin isə Anadolu türkcəsinə uyğunluğu da məhz bu faktla bağlıdır. Oğuz zamanının düşüncə və həyat tərzini əks etdirən bu epos mükəmməl variantda Drezden nüsxəsi şəkilində zəmanəmizə gəlib çatsa da, müxtəlif yazılı mənbələrdə rast gəlinən mətn parçaları göstərir ki, dastan qəhrəmanlarının fərqli şəkildə təsvir olunduğu hekayələr də mövcud olmuşdur. Bu faktların müqayisəli təhlili Drezden əlyazmasının məhz Azərbaycan xalqının formalaşdırdığı dastan variantı olduğu qənaətinə gəlməyə əsas verir.
|