2
Kitabın redaktoru və ön sözün müəllifi: Pərvin
Xalq yazıçısı Anarın yeni, “Göz muncuğu” povestini birnəfəsə
oxuyacaqsınız. Əsər insan xislətinin fərqli tərəflərini anlamağa, ən dərin
qatlara enib gizlinləri öz gözlərinizlə görməyə kömək edəcək. “Göz
muncuğu” povesti insanın daxili portretidir… Gözlərində əks olunmuş
portreti!
3
Ön söz
Anar nəsrinin göz muncuğu...
"Başa düşdüm ki, varlığı, həyatı, kainatı, dünyanı yalnız
məntiqlə izah etmək qeyri-mümkündür.
İnsanı anlamaq isə heç mümkün deyil... "
(Anar, "Göz muncuğu")
Bütün yaradıcılığı boyu insanı anlamağa, onun ən müxtəlif hallarını, xarakterini
açmağa, göstərməyə çalışan yazıçının axır vaxtlarda yazdığı "Göz muncuğu"
povestindən (qəhrəmanın dilindən olsa belə) epiqrafdakı fikirləri oxuyanda
diksindim. Yəni doğrudanmı mümkün deyil? Məncə, ədəbiyyatın ikinci adı
"insanşünaslıq" ola bilər. Əlbəttə, söhbət əsl ədəbiyyatdan gedir. İnsanı nə
psixologiyanın, nə fəlsəfənin, nə də sosiologiyanın köməkliyi ilə bu cür dərindən
öyrənmək olar. Əgər başqa elmlər insanı hansısa şablonlar, trafaretlər, konkret
kriterilər vasitəsilə öyrənirsə, ədəbiyyat bunu müxtəlif situasiyalar quraraq, daha
fərqli yollarla edir. Eyni zamanda, ədəbiyyatın oxucuya estetik zövq verməsi də
göstərilən problemi, məsələni daha yaxşı qavramağa səbəb olur.
"Göz muncuğu" povestinin epiqrafında yazıçı alman filosofu Nitsşedən sitat
gətirir: "Sənət bizə ona görə verilib ki, Həqiqət bizi öldürməsin...". Nitsşe XIX əsrdə
yaşayıb. Amma bu gün də, elə indi də Anarın yeni povestini oxuduqca aforizmin
dəqiqliyinə, yerində deyilməsinə heyrətlənməyə bilmirsən. Eyni zamanda, fikrimdə
Anar yaradıcılığına kiçik bir ekskurs edib düşünürəm ki, deyəsən, axı bu fikir onun
da əsas ideyası, qayəsidi. Həqiqəti yazmaq, amma elə yazmaq ki, əsl sənət olsun,
oxucunu "öldürməsin". Bəzən mənə elə gəlir ki, Anarın cəmisi BİR qəhrəmanı var:
İnsan! Onun yaradıcılığında bütün əlavə priyomlar, təsvirlər, hadisələr, əhvalatlar o
bir adamı, qəhrəmanı ifadə etmək, göstərmək üçündü. Yazıçı lap erkən gəncliyindən
bu günə kimi yazdığı əsərlərdə o tək qəhrəmanına hər dəfə yeni bir ad verib, onu
bərkə-boşa salıb, müxtəlif həyat situasiyaları ilə üzləşdirib, sınağa çəkib, qürbətə
4
göndərib, vətənsiz qoyub, ölümlə görüşdürüb, bəzən bədbəxt edib, bəzən xoşbəxtlik
yaşadıb... Onu anlamaq üçün edib bunları. Həm də bizlərə, oxucularına anlatmaq
üçün. Eyni zamanda, Anar sanki azarkeşlik edir öz yaratdığına. Və qəhrəmanını o
qədər real yazır ki, bəzən hadisələrin axını yazıçının kontrolundan çıxa da bilir. Hər
halda, mən bir oxucu kimi bəzi məqamlarda yazıçının heyrətini də, təəccübünü də
hiss edirəm. Bəlkə də Anar yaradıcılığına xas gözlənilməz sonluğa, həm də sonda bir
çox məsələlərin mübhəm saxlanılmasına, sual altında qalmasına səbəb məhz budur.
Yazıçı bəzi sualların cavabını özü də bilmir.
... Amma! Bütün bunlarla, yazıçının qəhrəmanına azadlıq verməsi, onu
yazmaqdan əlavə, sadəcə, müşahidə etməsiylə yanaşı, Anarın sərt və özünəməxsus
nəsr qaydaları, qanunları var. Xarakteri bütöv yaratmaq, insanı mənfisi və müsbəti,
çatışan və çatışmayan tərəfləri ilə hərtərəfli göstərmək, hər bir adamı onun öz dilində
danışdırmaq, oxucunu intizarda saxlamaq və çox vaxt da heyrətləndirmək, bəzən
çaşdırmaq. Və ən başlıcası, həmişə düşündürmək.
Yazıçının bu günlərdə yazıb bitirdiyi "Göz muncuğu" povestinin əlyazmasını
oxuduqca Anar qələmini, üslubunu hər an, hər cümlədə hiss edirdim. Əsər həm
yenidi, müasirdi, bu günün nəsridi, mövzusu orijinaldı, amma həm də Anar
yaradıcılığının davamıdı, parçasıdı, ona məxsusdu. Yazıçı bu əsərində də özünə
sadiqdi, həm qəhrəmanına tam azadlıq verib, həm də hər detalı zərgər dəqiqliyi ilə
işləyib. İlk baxışdan əsər yaman göz, pis nəzər və onun fəsadları haqqındadı. Əlbəttə,
bəd nəzərin, pis gözün, ümumiyyətlə, olub-olmaması da mübahisəli məsələdi. Kimsə
inana, kimsə inanmaya bilər. Amma bu əsərdə də göz muncuğu, yaman göz, bəd
nəzər vasitədi sadəcə. İnsan xarakterinin, xislətinin bu tərəfini, onun fərqli həyat
hadisələrindən içində yığılan kini, nifrəti, ağrını və kompleksləri göstərmək üçün
priyomdu. Həm də yazıçı müxtəlif fəlsəfi əsərlərdən, filosofların fikirlərindən
epiqraflar, sitatlar gətirməklə bəd nəzərin, yaman gözün varlığını, insan talelərinə
təsirini də əsaslandırır. Əsərin qısa məzmununa keçməzdən əvvəl bəzi məziyyətləri
haqda fikirlərimi yığcam şəkildə çatdırmaq istərdim.
Povestin əsas özəlliyi onun müasirliyidir. Yazıçı özündən yeni fəlsəfə
uydurmayıb, "heç kəsin bilmədiyini, demədiyini yazmalıyam" kimi iddiası da