Gp-hand. EnvCompo. Az new qxd: gp-hand. EnvCompo. Az
Yüklə 41,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kliment Mindjov, Pənah Muradov, Namik Rzayev Əsas fikir
- Tədris fənləri
- Onlar yaşamalıdır Bioloji müxtəliflik 1 Məşğələlərin aparılması 1
- Əlavə ədəbiyyat
- Tuayev D.Q.
- Təbiət ... 40 1 Onlar yaşamalıdır
- Ênsan və biomüxtəliflik 41 1 Onlar yaşamalıdır
- “Miqrasiyadakı çətinliklər” adlı oyunla tanışlıq
- “Miqrasiyadakı çətinliklər” adlı oyun 42 1 Onlar yaşamalıdır
- I. Bütün canlı varlıqlar aşağıdakı hüquqlara malikdirlər
- II. Təbii təkamül və miqrasiya prosesləri nəticəsində əmələ gələn və yayılan bütün növ, yarımnöv, populyasiya və canlı varlıqların başqa formaları aşağıda göstərilən
- III. Canlı varlıqlar üçün aşağıdakı hüquqlar da qəbul edilə bilər
- IV. Müxtəlif hüquqların daşıyıcıları arasında münaqişəli hallarda ilk növbədə
- Canlı varlıqların hüquqlarının Deklarasiyası
| 38 1 Onlar yaşamalıdır Bioloji müxtəliflik Giriş Yer kürəsinin ən əhəmiyyətli və qiymətli təbii ehtiyatlarindan biri biomüxtəliflikdir. Bu ehtiyat 3 komponentdən ibarətdir: • Bu və ya digər növün fərdləri çərçivəsində dəyişkənliyin daxil olduğu genetik müxtəliflik; • Növlərin müxtəlifliyi. Bioloqların fikrinə görə, hal-hazırda Yer kürəsində 40-dan 80 milyona qədər növ yaşayır. Lakin alimlər hələlik onlardan 1,5 milyona yaxın növünün təsvirini verə biliblər. • Ekolji müxtəliflik, o cümlədən meşələrin, səhraların, çayların, dənizlərin, okeanların, həmçinin bir- biri və qeyri-üzvi təbiətlə qarşılıqlı münasibətdə olan, canlı orqanizmlərin başqa birliklərinin müxtəlifliyi. Onlar yaşamalıdır Müəlliflər: Kliment Mindjov, Pənah Muradov, Namik Rzayev Əsas fikir Hər bir bioloji növ yaşamaq, həmçinin onun saxlanması və davam etdirilməsi üçün mübarizə aparmaqı hüququna malikdir
1-2 tədris məşğələsi Êlin fəsli Êstənilən Yer Məktəb (tədris otağı) Tədris vasitələri Yazı löhvəsi, kompüter, televizor, videomaqnitafon, videokaset Tədris fənləri Biologiya, ekologiya, coğrafiya, sinif saatı Məqsəd Bioloji müxtəlifliyin müstəsna əhəmiyyətini, həmçinin bioloji növlərin itməsinin yüksəlməkdə olan təhlükəsini dərk etmək
Mühazirə, diskussiya, analitik fikir mübadiləsi, videofilmlərə baxış. 39 Onlar yaşamalıdır Bioloji müxtəliflik 1 Məşğələlərin aparılması 1 Bizi əhatə edən bitki və heyvan müxtəlifliyinin müstəsna əhəmiyyətini şagirdlərə başa salmaqla dərsə başlayın. Girişdəki, “ Ênsan və biomüxtəliflik” nümunəsindəki, habelə CD- Rom-dakı materiallardan istifadə edin (“Biomüxtəliflik” bölməsi).
Ênsan həyatının Yer üzərindəki biomüxtəlifliklə qırılmaz əlaqələrə malik olmasını xüsusi qeyd edin. Bitki və heyvanlar aləmi bizi qida, xammal, yanacaq, kimyəvi maddələr, dərmanlarla təmin edir. “Təbiətin bu gün bizə verdikləri müasir iqtisadiyyatın və cəmiyyətin qurulması üçün əsasdır” mövzusunda analitik fikir mübadiləsi təşkil edin. Lövhədə bu fikrin lehinə olan misallar yazın. Çalışma başa çatandan sonra şagirdlərə “Təbiət ...” nümunələri paylayın. 3 ”Biomüxtəliflik və növlərin məhv olması” videofilmini göstərin. Filmin sonunda verilən aşağıdakı sualları ardıcıl olaraq müzakirə edin. • Biomüxtəliflik insanlar üçün nəyə görə bu qədər əhəmiyyətlidir? • Növlərin məhv olmasına səbəb nədir? • Vəhşi heyvan və bitki növlərinin qorunmasına biz necə kömək edə bilərik? 4 “Vaxt tükənir” videoklipini göstərin və onun məzmununu müzakirə edin. Şagirdlərə bu iki film və onların məzmunlarının müzakirəsi haqqında inşa yazmağı təklif edin.
“ Miqrasiyadakı çətinliklər” adlı oyunu keçirin. Sonrakı fəaliyyət • Bu bölmənin sonunda verilən canlı varlıqlar haqqındakı, eləcə də CD-Rom-da vəhşi təbiətin azadlığı haqqında verilən Deklarasiyaları ucadan oxuyun. • Şagirdlərə Qafqazın və Azərbaycanın biomüxtəlifliyinə spesifik təhlükə törədən məlumatlar toplamağı təklif edin. Bunun üçün CD-Rom-dan, eləcə də internetdən istifadə etmək olar. Əlavə ədəbiyyat Azərbaycanın Qırmızı Kitabı. Bakı, “ELM”, 1989. Əmirov F. “Meşələrin ekoloji rolu”. Bakı, Azərbaycan, 2001. Azərbaycanın Heyvanlar Aləmi. Bakı, “Elm”, 2004, II cild. 22 May Beynəlxalq Biomüxtəliflik günüdür. Bakı, 2004 Ekomed QHT.
• Xammal — qida maddələri (o cümlədən başqaları), tikinti materialları, mədəni sortların alınması üçün genetik materiallar, dərmanlar, kauçuk, rənglər və s.; • Ênsan və başqa canlılar üçün təbii mühiti; • Tozlanmanı; • Zərərvericilər və xəstəliklər üzərində bioloji nəzarəti; • Üzvi tullantıların parçalanmasının və çirklənməsinin səviyyəsinə görə bioloji nəzarəti; • Torpağın formalaşmasını və mövcudluğunu; Təbiət tənzimləyir: • Qida və üzvi maddələrin dövranını; • Torpağın münbitliyini; • Atmosfer proseslərini; • Təbii fəlakətləri. • Su dövranını; Təbiət — bu: • Êstirahət, sağlamlığın qorunması və bərpası üçün yerdir; • Mədəni sortların əmələ gəlməsi, formalaşması və yaşaması yeri, elmi axtarış sahəsidir. Təbiət ... 40 1 Onlar yaşamalıdır Bioloji müxtəliflik Hal-hazırda təbii ekosistemlər və bioloji müxtəliflik heç vaxt olmadığı kimi ciddi təhlükədədir. Bu fikrin təsdiqi üçün aşağıdakı misalları çəkmək olar: • Yer kürəsində hər il 50 000 bioloji növ yoxa çıxır. Planetin bütün tarixi boyu ilk dəfə ayrıca bir bioloji növ insan (Homo sapiens) ekosistemləri dağıda bilən böyük bir gücə çevrilmişdir. • Rütubətli tropik meşələr və başqa təbii ekosistemlər yeni-yeni ərazilərin kənd təsərrüfatına cəlb edilməsi, nəqliyyatın və ona bağlı olan infrastrukturun inkişafı, şəhərlərin böyüməsi, havanın, suyun və torpağın çirklənməsi səbəbindən öz tamlığını getdikcə itirir. • Bu gün dünyada məlum olan quşların bir çoxlarının növünün sayı getdikcə azalır, məməlilərin 4600 növünü isə bütövlükdə yoxa çıxmaq təhlükəsi gözləyir. Təkamül prosesində bitki və heyvan növləri yaranmış və yoxa çıxmış, bəziləri dəyişməz qalmış, bəziləri dəyişərək yeni növlərə, cinslərə və hətta fəsillərə belə başlanğıc vermişdir. Təhlükəli təbiət hadisələri zamanı (vulkan püskürməsi, zəlzələ və s.) baş verənlər istisna olmaqla, bir növün yoxa çıxması və onların yerinə yenilərinin əmələ gəlməsi nisbətən uzun illər ərzində, adətən bir geoloji dövrdə baş verir. Lakin son 10 000 ildə ətraf mühitə, insan fəaliyyətinin nəticəsi kimi təsirin ciddi və dramatik olması dəyişikliklərin sürətlə və iri miqyasda baş verməsini şərtləndirir. Belə ki, hal-hazırda Avropanın düzən və aşağı dağlıq rayonlarında insan fəaliyyətinin təsiri hiss olunmayan ərazi tapmaq çox müşkül məsələdir. Ênsan fəaliyyəti nəticəsində təbii mühit çox güclü şəkildə dəyişə bilir. Bu zaman bir çox dəyişikliklər elə sürətlə baş verir ki, bitki və heyvan növləri ona uyğunlaşmağa macal belə tapmırlar. Bu da həmin orqanizmlərin sayının sürətlə azalmasına gətirib çıxarır. Qlobal nöqteyi-nəzərdən təsdiq etmək olar ki, dünyanın başqa hissələrinə nisbətən Avropada daha çox növ neqativ təsirlərə məruz qalmış və ya yoxa çıxmışdır. Məsələn, nə vaxtsa buranın ərazisinin 80-90%-i meşə ilə örtülü olub, lakin bu gün həmin göstərici 30%- dən çox deyil və onun da çoxu süni salınmış meşələrdir. Təbii çaylar təhlükə altındadır, təbii su axarlarını da eyni aqibət gözləyir, dəyişilməmiş məcraya malik çaylara rast gəlinmir. Tədricən kontinental bataqlıqlar və təbii yüksək rütubətə malik məskunlaşma yerləri yoxa çıxır. Məsələn, Êberiya yarımadası özünün su-bataqlıq hissəsinin artıq 60%-ni itiribdir. Bu gün Avropanın ərazisinin cəmi 8%-i (600 min ha) xüsusi qorunan yer statusuna malikdir, lakin heç də hər yerdə qəbul edilən tədbirlər həmişə ciddi və effektli olmur. Hal- hazırda burada balıqların 53%-i, sürünənlərin 45%-i, quşların 40%-i, məməlilərin 40% və bitkilərin 21% ya yoxa çıxıb, ya da belə bir təhlükə qarşısındadır. Təbii mühitin itirilməsinə, məskunlaşma yerinin fraqmentləşməsinə, ekosistemə yad növlərin daxil edilməsinə mütəxəssis-ekoloqlar planetin biomüxtəlifliyinə əsas təhlükə kimi baxırlar. Əlavə məlumatları CD-Rom-da tapmaq olar.
41 1 Onlar yaşamalıdır Bioloji müxtəliflik “Miqrasiyadakı çətinliklər” Şagirdlərdən heyvanların miqrasiyası haqqında bildiklərini soruşun. Onlardan öz müxtəlif misallarını çəkməyi xahiş edin. Aşağıda 1-ci misalda verilən məlumatlardan istifadə etsinlər. Şagirdlərə başa salın ki, təsadüfi müşahidəçiyə görə, heyvanın miqrasiyası qışın öhdəsindən gəlməyin ən asan və təhlükəsiz yoludur. Lakin reallıqda bu onlara çox baha başa gələn və çox zaman təhlükəli işdir. Miqrasiya vaxtı heyvana çoxlu enerji, qida və istirahət yerləri tapmaq lazım olur. Onlar yırtıcılardan uzaq durmalı, özünü xilas etməli və təyin olunan yerə çatdıqdan sonra məskən salmağa rahat yerlər tapmalıdırlar.
Şagirdlərə izah edin ki, onlar öz şimal məskənindən cənub yerlərə miqrasiya edən (uçan) və geriyə sağ qalmaq şərti ilə qayıdan vəhşi ördək dəstəsi rolunu oynayacaqlar. Bu səbəbdən çəmənliyin iki tərəfini şimal və cənub kimi nişanlayıb yer ayırın. Ördəklərin təhlükədən uzaq olacağı və uzun səyahətdən sonra dincələ biləcəyi şimal və cənub hissələrinin hər birində 3 təhlükəsiz sahə nişanlayın. Təhlükəsiz zonalar müəllim tərəfindən seçilir və onlar ördəklərin enə biləcəyi ağaclar, böyük daşlar və ya təbiətdəki başqa yerlər ola bilər. Êki könüllüdən başqa - biri yırtıcı heyvan (məsələn, tülkü), digəri isə insan (ovçu) — bütün şagirdlər oyunu vəhşi ördək rolunda başlayır. Oyun müəllimin işarəsi ilə başlayır və “vəhşi ördəklər” şimal bölgəsindən cənub bölgəsinə üz tuturlar. Yol ərzində və çəmənliyin o biri tərəfində onları tutmaq istəyən düşmənlər (yırtıcı heyvanlar və ovçular) var. Əgər “vəhşi ördəklər ” tutulmadan təhlükəsiz zonaya çatarsa, orada qidalanmağa və dincəlməyə haqq qazanır, əgər tutularsa, oyundan kənarlaşdırılırlar. “Vəhşi ördəklər”in cənubda qidalandığı vaxt, şimaldan təhlükəsiz zonaların birinin mühafizə olunmayan “açıq yola” çevrildiyini onlara deyin. Artıq bu zona da ördəklər üçün təhlükəsiz deyil və ördəklər orada ovlana bilərlər. Ördəklər dincəldikdən sonra onlara, yazın gəldiyini və şimaldan təhlükəsiz zonalardan köçmək vaxtının yetişdiyini deyin. Onların yadına salın ki, cənubda təhlükəsiz zonalardan biri azalıb. Şimal zonalarda ördəklərin istirahəti zamanı, cənub təhlükəsiz zonalarından birinin elektrik stansiyasına çevrildiyini və daha təhlükəsiz olmadığını elan edin. Oyunu şimal və cənub məskənlərinin hər birində bir təhlükəsiz zona qalana kimi davam etdirin. Yırtıcılar asanlıqla qalan zonaları tapacaq və orada xilas olmaq istəyən quşları gözləyəcəklər. Əgər ördəklər oyunun haqsızlığından gileylənsələr, yırtıcıların asan qənimət əldə etmək imkanı artacaqdır. Miqrasiyadakı quşlara daha çətin əngəl törətmək üçün tutulmuş ördəklərdən birinə göl və bataqlığın üzərindəki tökülmüş neftin rolunu oynamağı xahiş edin. Ona izah edin ki, ördəklər neftin üzərinə enəndə, onların qanadları çirklənir və onlar uçmaq imkanını itirirlər. Həmin şagirdə yırtıcılar kimi ördəkləri tutub kənarlaşdırmaq hüququnu verin. Əgər ördəklərdən biri 2 və daha çox sayda uğurla şimaldan cənuba və geriyə qayıdarsa, ona balasını əldə etməyə — oyunda tutulan ördəklərdən birini qaytarmağa və ona ördək balası rolunu oynamağa icazə verilir. “Miqrasiyadakı çətinliklər” adlı oyun 42 1 Onlar yaşamalıdır Bioloji müxtəliflik Bu Deklarasiya canlılara aid olan bütün etik münasibətlərin, insanlar və bütün bioloji növ və formalar arasındakı münasibətlərin hüquqi tənzimlənmə sisteminin formalaşmasına şərait yaradılmasını bəyan edir. Canlı varlıqların hüququ — bu, insanın və digər canlı varlıqların onlara ədalətlı münasibət normasıdır. Bütün canlı varlıqlar üçün müəyyən şərait və ehtiyatlar tələb olunur ki, bunlarsız onlar normal və müstəqil şəkildə mövcud ola bilməzlər. Canlı varlıqların hüququ onlara istədikləri kimi yaşamaq imkanı verilməsidir. Canlı varlıqların hüquqlarının insan tərəfindən qəbul edilməsi əxlaqi bir məsələ olub onların müdafiəsinin hüquqi əsası və mənəvi tələbidir. Deklarasiya bəyan edir: I. Bütün canlı varlıqlar aşağıdakı hüquqlara malikdirlər: • Yaşamaq hüququ; • Təbii azadlıq və təbii məskunlaşma mühitində salamatlıq hüququ; • Torpağın, suyun, atmosfer havasının və günəşin varından həyat üçün zəruri olan pay almaq hüququ; • Ênsanın təsirinə görə çəkdiyi əziyyətdən müdafiə hüququ; • Ênsan qarşısında məsuliyyətin olmaması hüququ. II. Təbii təkamül və miqrasiya prosesləri nəticəsində əmələ gələn və yayılan bütün növ, yarımnöv, populyasiya və canlı varlıqların başqa formaları aşağıda göstərilən hüquqlara malikdirlər: • Mövcudolma hüququ; • Məskunlaşma mühitində təbii azadlıq hüququ (“vəhşilik” hüququ); • Qanunla müdafiə hüququ; • Ênsan qarşısında məsuliyyətin olmaması hüququ; III. Canlı varlıqlar üçün aşağıdakı hüquqlar da qəbul edilə bilər: A) növ, yarımnöv və populyasiya səviyyəsində: • Onlara dəyən zərərin əvəzinin ödənilməsi hüququ; • Qəyyumluq hüququ (məsələn, “Qırmızı Kitab”a düşən növlər). B) ayrı-ayrı orqanizmlər səviyyəsində: • Qanunla müdafiə hüququna; • Ləyaqət hüququna; • Qəyyumluq hüququna (məsələn, ev və kənd təsərrüfatı heyvan və bitkiləri, öyrədilmiş vəhşi heyvanlar). IV. Müxtəlif hüquqların daşıyıcıları arasında münaqişəli hallarda ilk növbədə nadir və qorunmağa ehtiyacı olan növ, yarımnöv və populyasiyalar müdafiə olunmalıdır. (Deklarasiya “Təbiətin təbii hüquqları” mövzusunda 16-18 may 2003-cü ildə Kiyevdə keçirilən Beynəlxalq seminar müşavirədə bəyənilib). Canlı varlıqların hüquqlarının Deklarasiyası Yüklə 41,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|