Gphand. Activities. Az new qxd: gphand. Activities. Az



Yüklə 34,51 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix22.05.2018
ölçüsü34,51 Kb.
#45279


Taxıldan çörəyədək

Müəlliflər: Jerzy Sadowski, Malgorzata Podkanska, Akif Vəliyev



Əsas fikir

Müxtəlif taxıl bitkilərindən əldə edilmiş çörək və digər məhsullar bütün 

dünyada insanların əsas qidası hesab edilir

Müddəti

2 tədris saatı 



Êlin fəsli

Êstənilən



Yer

Məktəb (tədris kabineti, rəsm kabineti və ya texniki laboratoriya)



Tədris vəsaitləri

Qablaşdırılmış müxtəlif çörəklərin yarlıqları, videokasetlər. Tətbiqi 

incəsənətlə məşğul olmaq və mozaika hazırlamaq üçün: 

• buğda sünbülü, müxtəlif taxıl bitkilərinin 150 q-dək dəni, yarma, yulaf 

və arpa çəngəsi, kəpək, saman gövdələri 2 l-dək yapışqan, karton 

parçası, rəngsiz (akrilovıy) lak, bəzək-düzək və aksessuarlar, müxtəlif 

bitkilərin dəninin və yarmasının qatışığı (250 q-dək), plastilin, 

papye-maşe və ya kaolin (ağ farfor gili), nazik ağac çubuqlar, bəzək 

sancağı (broşka) üçün ingilis qutusu, sırğa-klips.

Tədris fənləri

Biologiya, rus dili, tarix, ictimaiyyət, etika, incəsənət, coğrafiya, 

davamlı inkişaf

Məqsəd

• Çörəklə əlaqədar tarixi və mədəni ənənələrin rolunu göstərmək 

• Şagirdləri müxtəlif çörək növləri və çeşidləri ilə, həmçinin, əsas taxıl 

bitkiləri ilə tanış etmək 

• Kobud üyüdülmüş undan hazırlanmış çörək məmulatlarının rolunu 

izah etmək 



Metodlar

Diskussiyalar, bədii qiraət, tətbiqi incəsənət dərsləri, videofilmlərə baxış



150

1

Taxıldan çörəyədək

Kənd təsərrüfatı


Taxıldan çörəyədək

151

1

Kənd təsərrüfatı

Giriş

Bütün qitələrdə və əksər dünya xalqlarının həyatında çörək əsas qida hesab olunur. O, çoxlu növ və

çeşidlərdə hazırlanıb, indi də elədir. Çörəyin 12 min il tarixi olduğu təxmin edilir. Hesab edilir ki, uzaq

keçmişdə xalqlar oturaq həyata qədəm qoyduqdan sonra qida və saxlamaq üçün yararlı dənli bitkilər

becərməyi öyrəniblər. Taxılı hamar daşların arasında sürtməklə müasir buğda çəngəsinə bənzər

məhsul alıblar. Əzilib xırdalanmış taxıla su töküb qarışdırır, əldə edilmiş xəmirdən kündələr tutur,

əvvəlcədən qızdırılmış daş ocaqlarda bişiriblər. Buna bənzər üsulla bərk və şit (duzsuz) çörək

bişirməyə bir sıra Asiya və Afrika dövlətlərində indi də rast gəlinir və onlar unu əsasən arpadan,

qarğıdalıdan, qarabaşaqdan, bir sözlə zülali maddələri az olan taxıldan hazırlayırlar.

Mayalı xəmirdən hazırlanmış adət etdiyimiz indiki çörəklərin hazırlanma qaydasının ixtisarı üçün

(zülali maddələrlə zəngin olan çovdar və ya buğda ununun su ilə qatı qarışığının pivə və ya

çörəkxana mayası ilə qıcqırdılması, buna bəzən xəmirin şişirdilməsi də deyirlər) biz qədim misirlilərə

minnətdar olmalıyıq.

Təqribən 4500 il əvvəl onlar bizim indikindən fərqli olan, bir qədər kobud üyüdülmüş undan bu cür

çörəklər bişirməyə başlayıblar. Misirlilər həmçinin ilk çörəkbişirmə qablarını ixtira ediblər. Qədim

məqbərələrin arxeoloqlar tərəfindən qazıntısı sübut edir ki, bu xalq hələ o dövrlərdə müxtəlif

əlavələrlə 50 növədək çörək məmulatı hazırlamağı bacarıblar.

Bir sıra dünya ölkələrində əhalinin gündəlik qidalanmasında çörək və digər taxıl məhsullarının xüsusi

çəkisi 50% təşkil edir. Latın Amerikası qarğıdalı tortili, ərəb kökələri, hind çapatisi, müxtəlif Asiya və

Afrika kökələri qədim şit çörəklərin, amma mayalı xəmirdən hazırlanmış müxtəlif və çoxsaylı

çörəklərin (çovdar çörəyindən tutmuş fransız bulka və batonunadək) hamısı qədim misirlilər

tərəfindən ixtira edilənlərin varisləridir.

Zamanından və məkanından asılı olmayaraq taxıl və çörək

həmişə həyat və bolluq rəmzi (simvolu) sayılıb. Aralıq

dənizi ətrafındakı qədim mədəniyyətdə çörək əsas ərzaq

məhsulu sayılmış, “yemək” və ya “qida” məfhumlarının

sinonimi olmuşdur. 

Müsəlmanlarda belə bir müdrik kəlam var. “Çörəyi Quranın

üzərinə qoymaq olar, Quranı çörəyin üzərinə yox”.

Xristian mədəniyyəti də öz növbəsində çörəyə rəmzi

(simvolik əhəmiyyət) məna verib: dini ayinlərdə istifadə

edilən prosvir (fətir) 

Êsanın bədəninin təcəssümüdür.

Çörəyə həmişə ehtiramla yanaşılıb, 

mal-qaranı onunla yemləməyiblər. Qədim adət-ənənələrə

görə çörəyi bıçaqla deyil, əllə qopardıblar. 

Êndinin özündə

də köhnə adət-ənənələrə uyğun olaraq mühafizəkar fransız ailələrində ev sahibi çörəyi əllə dilimləyib

süfrə arxasında əyləşənlərə paylayır.

Taxıl dənələri həm bütöv, həm də termik emaldan sonra istifadə edilir. Məsələn, düyü ən çox Uzaq

Şərqdə, Cənubi və Cənub-Şərqi Asiyada bişmiş və qovrulmuş halda və yaxud da rus mətbəxi üçün

xarakterik olan qarabaşaq, buğda və arpa yarmasından hazırlanmış sıyıq, qarğıdalı unundan rumın

mamalıqası, ispan polentı, Şimali Afrikada kuskus, türk plovu və s. kimi istifadə edilir. Bəzən taxılı çiy-

çiy də yeyirlər (Alp dağlarında). 

Taxıl və digər dənli bitkilər (qarabaşaq) başqa qida məhsullarına görə bir sıra üstünlüklərə

malikdirlər:

qurudulduqdan sonra dən, yarma və un şəklində uzun müddət saxlamaq olur;



külli miqdarda karbohidratla zəngin olduğundan az miqdarda taxıl, yarma və undan

doyumluq xörək hazırlamaq olar;

taxıl və kobud üyüdülmüş un qiymətli qida maddələrinə və bağırsaqların fəaliyyətini



stimullaşdıran sellüloza malikdir;

taxıldan alınmış məhsullar müxtəlifdir: onları çiy, bişmiş, qızardılmış müxtəlif sıyıq şəklində



yemək olar; qızardılmış bir sıra taxıl dənələrindən (məsələn, arpadan) tərkibində kofein

olmayan dietik qəhvə əvəzləyicisi hazırlamaq olar. Taxıl üyüdüldükdən sonra onun istifadə

mümkünlüyü sonsuz həddə çatır: undan müxtəlif çörək, makaron və qənnadı məmulatları

hazırlanır; tərəvəzdən külli miqdarda yeməklərin hazırlanmasında istifadə edilir 

(suxari və unla urvalama, şorbaya aşqar hazırlayıb tökmək və s.).



Ênsanlar taxılın bu məziyyətlərini öyrəniblər, çox təəssüf

ki, bir çox hallarda onu daha da “yaxşılaşdırmağa” ağılla

cəhd göstərilmir. Bildiyimiz kimi, istənilən ərzaq

məhsulunun kütləvi istehsalının ümümxalq üçün əlverişli

və ucuz olmasına cəhd əksər hallarda onun keyfiyyətinin

aşağı düşməsi ilə müşayiət olunur. Bu gün bizim istehsal

etdiyimiz çörək əvvəlki nəsillərin istifadə etdiyi çörəklə

müqayisə oluna bilməz. Əksər çörək məmulatları narın

üyüdülmüş undan hazırlanır və nəticədə nişasta və

yapışqandan (kleykovin) başqa taxıldan əsər-əlamət

qalmır. Bu cür məmulatları çox saxlamaq olmur, unun

təmizlənmə prosesində bir çox vitaminlər və digər bioloji

aktiv maddələr itdiyindən qida yararlılığı aşağı düşür. Bir

sözlə, un nə qədər narın üyüdülərsə və hədsiz

təmizlənərsə ondan bişirilmiş çörəkdə aktiv komponentlər, o cümlədən sellüloz və vitaminlər

azalmış olur. Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, XX əsrin ikinci yarısında Avropanın kənd əhalisi

arasında enlibağırsaq xərçəng xəstəliyinin yayılması çörək məmulatlarının narın undan sənaye

metodları ilə bişirilməsi ilə əlaqədardır.

Kasıb ölkələrdə əhalinin gündəlik qidalanmasının 50 %-i çörəyin payına düşür. Narın buğda

unundan hazırlanmış ağ çörək əsrlər boyu firavanlıq və bolluq rəmzi (simvolu) sayılmışdır. 

Ağ buğda çörəyinə keçilməsi orqanizmin sellülozla az qidalanmasına gətirib çıxarmışdır. Belə ki,

qara və boz çörəklərdə sellüloz daha zəngin olur.



Məşğələlərin aparılması

I Hissə. Çörəyi necə hazırlamalı?

1

Girişdəki məlumatlarla şagirdləri tanış edin. Söhbəti ondan başlayın ki, onlar ən çox hansı

çörəyi xoşlayırlar. Hansı çörəyi yeyirlər, hansını yemək istərdilər və nə üçün?

2

Çörəyi su, maya və duz əlavə edərək undan bişirirlər. Şagirdlərdən kimdə supermarketdə

satılan zavod istehsallı qablaşdırılmış çörəklərin yarlıqları varsa həmin qablaşdırmaları özləri

müqayisə etsinlər. Bü növ çörəklərə ənənəvi reseptlərdən kənar yad əlavələr edilibdirmi?

(Diqqət! Günəbaxan, çətənə və s. dənli bitkilərin əlavə edilməsi yad əlavələr hesab edilmir,

müxtəlif tam əlavələri, boyaq maddələri, antiokislitel, şəkər və vitaminlər yad əlavə hesab

olunur). Sizin nəzərinizcə, bu maddələri xəmirə qatmaqda məqsəd nədir?

Sadəcə çörək” yazısını ucadan oxuyun və çörəklə davranışa dair praktiki məsləhət işçi

vərəqlərini şagirdlərə paylayın (s. 169). Çörək barəsində aşağıdakı suallarla diskussiyalara

başlayın:

Un və çörək bizim həyatımızda hansı rol oynayır? 



Biz onu necə istehlak edirik? 

Biz süfrəmizi çörəksiz, müxtəlif çörək məmulatlarsız, şirniyyatsız, makaronsuz, sıyıqsız



təsəvvür edə bilərikmi?

152

1

Taxıldan çörəyədək

Kənd təsərrüfatı


Taxıldan çörəyədək

153

1

Kənd təsərrüfatı

II Hissə. Bədii yaradıcılıq məşğələsi

1

Bölmənin başlanğıcındakı cədvələ uyğun olaraq məşğələnin birinci hissəsinin aparılması

üçün zəruri materialları seçin. Müxtəlif taxıl bitkilərinin dənindən şagirdlərə mozaik

kompozisiyalar düzəltməyi təklif edin.



2

Bölmənin başlanğıcındakı cədvələ uyğun olaraq məşğələnin ikinci hissəsinin aparılması

üçün zəruri materialları seçin. Şagirdlərə plastik materiallardan (koalin, plastilin, papye-maşe)

bəzək-düzək (ekobəzək) və aksessuarlar (muncuq, sırğa-klips, sancaq, gözmuncuğu,

talisman və s.) hazırlamağı və müxtəlif dənlərlə bəzəməyi təklif edin.

3

Öz hazırladıqlarınızın məktəbdə sərgisini təşkil edin.



Sonrakı fəaliyyət

“Əkinçilik və təkamül” vediofilmini göstərin. Aşağıdakı sualları müzakirə edin:

Əkinçilik əsrlər boyu necə dəyişib? 



Müasir əkinçiliyin müsbət və mənfi tərəfləri nədir? 

Ayrı-ayrı ölkələrdə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehlakı eynidirmi?



Azərbaycanda əkinçiliyin vəziyyəti necədir? (SD-ROM-dakı məlumatdan istifadə edin). 

Bir sıra ölkələrdə istifadə edilən qidanın yarıdan çoxu çörəyin payına düşür. Varlı

ölkələrdə qidalanma rəngarəngdir və enerji balansında çörəyin miqdarı 15%-ədək

azalır. Bu halda belə insan üçün zəruri olan zülalın 20%-ni, tiaminin (vitamin V1) 

26%-ni, niasinin (provitamin RR) 24%-ni, riboflavinin (vitamin V2) 14%-ni, dəmirin 

34%-ni, kalsiumun 17%-ni verir. 

Sadəcə çörək



Çörəklə davranış barədə 

praktiki məsləhətlər:

• Çörəyi yalnız təmiz əllə götürürlər;

• Çörəyi çantaya başqa ərzaqlarla, xüsusilə tərəvəzlə bir yerdə ayrı

qablaşdırma ilə ayırmadan qoymaq olmaz;

• Ağ çörəyi qara çörəkdən ayrı saxlamaq lazımdır ki, ətirləri bir-birinə

qarışmasın;

• Çörəyi kağız dəsmala və sellofana bükdükdə boyatlaşma ləngiyir;

• Çörək qabından çörəyi çəngəllə deyil əllə götürürlər; çörəyi bıçaqla

kəsmək və ya dilimdən dişləmək lazım deyil, onu elə doğramaq lazımdır

ki, ağıza qoymaq münasib olsun;

• Çörəyi süfrəyə gözəl, səliqəli kəsilmiş dilimlərlə qoymaq lazımdır; çörək

buxankasını uzununa yarı bölüb, sonradan hər birini dilimləyirlər; batonu

isə eninə kəsirlər;

• Ailə süfrəsində çörək çörək qabında və ya xüsusi səbətdə, bayram

süfrələrində isə kiçik boşqablarda və ya kağız dəsmal üzərində əsas

boşqabın soluna qoyulur; qonaqların hər birinin qabağına ağ və qara

çörək qoyulur, bu zaman ağ çörəyin üz qabığı sol tərəfə, qara çörəyinki

isə sağa düşməlidir.

Əgər evinizdə barlanmış çörək varsa atmağa tələsməyin. Onu təzələmək,

yenidən dadlı və ləzzətli etmək olar. Çörəyin təzələnməsinin üsullarından biri

belədir: qazana müəyyən qədər su tökülür və içinə xüsusi dəmir şəbəkə

qoyulub üzərinə barlanmış çörək dilimləri düzülür, elə etmək lazımdır ki,

çörəyə sü dəyməsin. Qazan qapaqla bağlanıb od üzərinə qoyulur. 5-7 dəqiqə

qaynadıldıqdan sonra qazanı od üzərindən götürürlər, çörək əvvəlki kimi

təravətli və ləzzətli olur. Amma həmin çörəkləri tez yemək lazımdır, çünki

təzələnmiş çörək tez (2-3 saatdan sonra) barlanmağa başlayır, həddindən



artıq çox barlanmış çörəyin təzələnməsi üçün 10-12 dəqiqə lazımdır.

saytının materialı. 

154

Kənd təsərrüfatı

Êşçi vərəqlər

Yüklə 34,51 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə