183
bilig
BAHAR 2016 / SAYI 77
183-202
Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi
Gulbanu Koshenova*
Öz
Kazakistan’ın Talas Havzasında Ayşe Bibi Köyünde Ba-
bacı Hatun Türbesi bulunmaktadır. Türbe, Kazakistan’ın
erken tarihli ender örneklerdendir. Türbenin kitabesi
tahribat gördüğünden dolayı yapının inşa tarihi bilinme-
mektedir. Günümüze kadar birçok araştırmacı tarafından
bu türbe hakkında değişik yorumlar yapılmıştır. Türbe,
kare planlı olarak inşa edilmiştir. Yapının plan, malzeme,
cephe düzenlemesi ve inşa malzemesi tuğlanın kullanıl-
ması Erken Dönem Karahanlı Mimarisi özelliklerini gös-
termektedir. Makalede türbenin plan, malzeme, cephe
düzenlemesi ve mimari özellikleri altın oran ölçümleriyle
ayrıntılı bir şekilde ele alınarak tarihlendirilmesi üzerinde
durulacaktır. Aynı anda Türk İslam Türbe Mimarisindeki
benzer örnekleriyle de karşılaştırması yapılacaktır. Türbe-
nin yıldızvari külahlı örtü sistemi zaman içinde Selçuklu
Türbe Mimarisine örnek olmuştur.
Anahtar Kelimeler
Altın oran, Kazakistan, Taraz, tuğla, türbe mimarisi, Yıl-
dızvari
*
Arş.Gör., Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, Mütevelli Heyet Başkanlığı – Ankara / Türkiye
kgulbanu@gmail.com
184
bilig
• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi •
BAHAR 2016 / SAYI 77
1. Giriş
Türbe mimarisi, İslam Dünyasında Türkler tarafından yaygınlaştırılan bir
yapı türüdür. Toprak anlamındaki Arapça “turba” kökünden gelen türbe
kelimesi, mezar üzerine kurulan bina anlamında kullanılmıştır. Ancak, bu
yapılar türbe dışında, kubbe, künbed, meşhed, makbere ve ravza gibi değişik
adlarla da ifade edilmektedirler (Önkal 1996: 1).
Orta Asya’nın geniş bozkır toprakları Türklerin tarih sahnesine ilk çıktık-
ları yer olmasından dolayı ayrı bir önem taşımaktadır. Kazakistan’ın, Talas
Havzasında önemli merkezlerinden biri Taraz şehridir. Bölgenin İpek Yolu
güzergâhında olması sebebiyle ticari, dinî, kültür ve sosyal açıdan çok zen-
gin bir konuma sahiptir. Bölgede çok sayıda Türk Kültür Mirasına ait eser-
lere rastlamak mümkündür. Taraz, Kazakistan’da Jambıl Eyaleti’nin merkezî
şehridir. Güney Kazakistan’da, Kırgızistan sınırına yakın olup Talas Nehri
üzerindedir.
Türklerin Orta Asya’da İslamiyeti kabul etmeden önce mezar geleneği İsla-
mın kabulünden sonra kısmen de olsa aynı geleneği devam etmiştir. Kabir
üstüne anıt-mezar yapmak düşüncesi İslami inançlarla örtüşmemesine rağ-
men, 9. yüzyıldan itibaren mezar anıtları inşa edilmiştir. İslam dünyasında
bilinen ilk türbe, Abbasiler döneminde (9. yüzyılın sonu) Halife Muntasır
adına yaptırıldığı kabul edilen Kubbetü’s-Süleybiye’dir (Yetkin 1984: 71).
Karahanlılar Devleti’nin kurucusu (960 – 1211) Satuk Buğra Han’ın ilk
olarak İslamiyeti kabul ettiği bilinmektedir. Satuk Buğra Kağan’ın oğlu
Harun Buğra Han 960 yılında İslam dinini devletin resmi dini olarak ilan
etmiştir (Barthold 1963: 315-316-318). 10. yüzyıldan itibaren Müslüman-
lığın Türkler arasında yaygınlaşarak güçlenmesine rağmen mezar geleneği
değişmekle birlikte ölen önemli kişilerin mezarlarını anıtlaştırma düşüncesi
devam etmiştir. Bu anlayışla birlikte yeni inançlar ve âdetler bölge şartlarına
göre farklı biçimde mezar türleri ortaya çıkmıştır. Basit tipteki mezarlar-
la birlikte ünlü kişilerin mezarlarını anıtsallaştırma yoluna gidilmiştir. Bu
mezar geleneğinin Karahanlı, Gazneliler ve Büyük Selçuklularda da devam
ettiği görülmektedir.
Horasan ve Türkistan coğrafyasında, 10. yüzyıldan itibaren türbe veya me-
zar yapı örneklerine rastlanmaktadır. Türbe mimarisi esas olarak 11. ve 12.
yüzyılda Gazneliler, Karahanlılar ve Büyük Selçuklular dönemlerinde günü-
185
bilig
• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi •
BAHAR 2016 / SAYI 77
müzdeki Azerbaycan, İran, Özbekistan, Kazakistan ve Kırgızistan toprakla-
rında yaygınlaşmıştır. Bu dönemlerde Buhara (Özbekistan) şehrinde Sama-
nilere ait en erken tarihli kübik gövdesi kubbeyle örtülü, tuğla malzemeli
İsmail Samani (907) türbesidir (Tuncer 1986: 13, Cezar 1977: 112-115).
Bu makalemizde Kazakistan’ın Taraz (Jambıl) Şehrindeki Babacı Hatun
Türbesinin tarihi, mimari ve süsleme özellikleri üzerine ayrıntılı bir şekilde
duracağız. Yapıların Orta Asya ve Anadolu Türk Sanatı içerisindeki yerini
belirtmeye çalışacağız.
2. Babacı Hatun Türbesi
Babacı Hatun Türbesi
1
, Kazakistan’ın güneyinde (Taraz-Çimkent yolu üze-
rinde) Jambıl Eyaleti ‘nde Taraz şehrine 18 kilometre uzaklıktaki Ayşe Bibi
köyünde, Ayşe Bibi külliyesi içerisinde Ayşe Bibi Türbesi’nin yanında yer
almaktadır (Fotoğraf 1).
Fotoğraf-1: Kazakistan Haritası, Jambıl Eyaleti Taraz şehri.
a. Türbenin Tarihlendirmesi
Türbenin inşa tarihi, banisi ve mimarisi hakkında kesin bilgiye sahip deği-
liz. Ancak bu konuda değişik araştırmacılar tarafından yapılmış çalışmalarda
öne sürülen farklı görüş ve fikirler vardır. B. Glaudinov (2012: 127), eserinde
Babacı Hatun Türbesinin kitabesi hakkında A.M. Beleniski ve M.E. Masson
eserine istinaden, “Bu muhteşem Abacı Hatun (Babacı Hatun) Mezarının
banisi…İlhanşah….Mimarı da Muhammed” yazısı okunduğunu belirtmiştir.
186
bilig
• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi •
BAHAR 2016 / SAYI 77
Ancak günümüzde farklı dönemlerde yapılan onarımlarla Türbe kitabesinde
tahribat görüldüğünden bu bilgiyi teyit edemedik. Türbe kitabesi, yapılan son
restorasyon öncesi ve sonrası kitabesinde ise sadece ″E’ÂlÎ (
ﱃ ﻋﺎ أ
) muhteşem
2
…
Babacı Hatun…″ ibaresi okunabilmektedir (Fotoğraf: 2-3). B. Glaudinov’un
eserine göre (2012: 127), Babacı Hatun Türbesinin banisi İlhan Şah ve mi-
marının ise Muhammed olduğu anlaşılmaktadır. Ancak elimizdeki mevcut
veriler ile bunu teyit etmek çok zordur
.
Eserin mimarı hakkında da herhangi
bir bilgi bulunmamaktadır
.
Eserin mimarının Orta Asya kökeninden uzaktaki
mimarlarla bağlantılı olduğu düşünülmektedir (Bernştam 1956: 59). Türbe-
nin örtü sistemindeki altın oran uyumluluğu ile ahenkliğinin usta bir mima-
rın işi olduğu anlaşılmaktadır (Mendikulov 1950: 10-11).
Fotoğraf-2: Kazak Restorasyon Merkezi Arşivi’nden (1979 yıl)
Fotoğraf- 3: Babacı Hatun Türbesi kitabesi (2013 yıl)
Bölgedeki efsanelere göre, Ayşe Bibi ve Babacı Hatun türbelerinin aynı kişi tara-
fından inşa edildiği öne sürülmektedir. Muhtemelen türbelerin banisi Şah Mah-
mud olarak bilinmektedir. Bu bağlamda türbenin giriş kapısı üzerindeki kısmen
tahrip görmüş kitabesinde eksik bilgi olduğundan dolayı araştırmacılar tarafın-
dan türbenin tarihlendirilmesi hususunda farklı görüşler öne sürülmektedir.
187
bilig
• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi •
BAHAR 2016 / SAYI 77
M. M. Mendikulov (1951: 229), bu tarz türbeleri 10. yüzyılın sonu veya
11. yüzyılın başı olarak tarihlendirmiştir. Bununla birlikte Kazakistan’da
türbelerin genelinde kubbe örtüleri konik veya piramidal külahlı olduğu
ve bölgede 19. yüzyıla kadar yaygın bir şekilde kullanıldığı ifade edilmiştir.
Kare planlı mekân üzerine çokgen prizma kasnağa oturan kaburgalı, konik
külahlı örtü şeklinin ilk olarak 10. yüzyıl sonu ile 11. yüzyıl başı olarak ta-
rihlendirilmiştir. Yapının kare planlı olması, çokgen prizmal kasnağa oturan
konik veya prizmal külahlı olarak inşa edilmesi, daha sonraki dönemlerde
inşa edilen türbe mimarisine örnek teşkil ettiğinden bahsetmiştir.
A.N. Bernştam (1956: 94), “türbenin 10 – 12. yüzyıl Ermeni mimari yapı-
larıyla benzerliğine değinerek türbe inşası gelişmiş Karahanlı dönemine (12.
yüzyıl) değil, 11. yüzyıla tarihlemek gerekmektedir” demiştir. Buna ilaveten
A.M. Belinskii de türbe kitabesindeki yazı çeşidinden hareketle erken dö-
nem yapısı olarak tarihlendirme yoluna gitmiştir (Bernştam 1956: 94).
T.N. Senigova (1972: 182), yapıyı ayrıntılı bir şekilde araştırmış ve tür-
benin tarihlendirilmesi hususunda 10. yüzyıl olabileceği ihtimali üzerinde
durmuştur.
Babacı Hatun Türbesi, plan, malzeme ve cephe düzenlemesi bakımından
Samani ve Erken Karahanlı dönemi yapılarına büyük ölçüde benzerlikler
göstermektedir. Babacı Hatun Türbesi gibi, 11. yüzyıl yapılarının kubbe
örtüsü dilimli, yıldızvari prizmal külah
mimari özelliklerini taşımaktadır
.
Bu sebeple türbe 11. yüzyıl yapısı olarak tarihlendirilmektedir. Çünkü 12.
yüzyıldan sonraki anıtsal mimari yapılarda (türbe) yaygın bir şekilde ter-
rakota kullanılmıştır. Buna örnek olarak 12 ve 13. yüzyıla ait Galinja’daki
Marmaşen ve Anberde kiliseleri (Ermenistan) gösterilmiştir. Aynı şekilde,
12. yüzyıla ait Kafkasya ve İran’da İslam Mimarisinde konik külahlı, dilim-
li prizma veya yivli şeklinde örtü sistemi olan Nahçıvan Mümine Hatun,
Bastan Yusuf İbn Küteyç ile Amal, Nasir-al-Halka ve Zari, Muhammed
Sultan Risa türbeleri, Babacı Hatun türbesine mimari ve süsleme bakımın-
dan büyük ölçüde benzerlikler gösterdiği ifade edilmiştir (Bernştam 1956:
92). Babacı Hatun Türbesinin tarihlendirilmesinde sadece örtü sistemine
dayanarak bir sonuca varmak eksik olur. Buna ilaveten Babacı Hatun Tür-
besinde oyma tekniği ile yazılmış Arapça kitabenin nesih yazı türü ve üslu-
bu, 12. yüzyıl Karahanlı dönemine ait yazı örneklerinden ziyade daha çok
11. yüzyıl yazı tipleri ile benzerlik göstermektedir. Çünkü Orta Asya’da 11.
188
bilig
• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi •
BAHAR 2016 / SAYI 77
yüzyıla ait yapılarda yaygın olarak nesih yazı çeşidi kullanılmıştır. Buna
göre adı geçen türbenin yapı, teknik ve süsleme özelliklerine dayanarak Ayşe
Bibi Türbesinden daha erken tarihlerde inşa edilmiş olduğu söylenmektedir
(Bernştam 1956: 94). Bernştam (1956: 95), Babacı Hatun Türbesi inşaatı
ve mimarisi hakkında şahsi bir yorumda bulunmuştur. Yazar bu yorumunda
Yedisu (Jedisu) bölgesinde Nesturi (Ermeni) adlı topluluğa 1205 tarihine ait
mezarlıktan bahsetmektedir. Buna istinaden 12. yüzyılda burada koloniler
halinde Ermenilerin yaşadığını ve Babacı Hatun Türbesi’nin de Ermeni mi-
marisinden etkilenmiş olabileceğini öne sürmektedir (Bernştam 1956: 95).
M. Oluş Arık, Babacı Hatun Türbesini 11. yüzyıla tarihlendirmiştir (Arık
1994: 13). Y.Yaralov, türbeyi 11. yüzyıl yapısı olarak tanıtmıştır (Yaralov
1962: 405). M. Cezar, Babacı Hatun’un, Ayşe Bibi’nin bir yakın bir ak-
rabası olması sebebiyle, türbeyi 12. yüzyılda yapılmış olabileceği üzerinde
durmuştur (Cezar 1977: 111-112). O. Aslanapa da M. Cezar’ın fikrine
katılarak Babacı Hatun Türbesini 12. yüzyıla tarihlendirmiştir (Aslanapa
2010: 217). Yukarıda belirttiğimiz bilgiler ışığında Babacı Hatun’nun, Ayşe
Bibi’nin yardımcısı veya lalası olduğu, dolayısıyla, Babacı Hatun Türbesinin
11. yüzyılın başında inşa edilmiş olabileceğini söyleyen M. M. Mendiku-
lov’un fikrine katılmaktayız.
b. Türbenin Mimari Özellikleri
Babacı Hatun Türbesi, aynı dönemde inşa edilen diğer mimari veya sivil ya-
pılarına göre günümüze kadar kısmen sağlam bir şekilde ulaşmıştır. Zaman
içinde türbenin sadece kubbe kısmı yıkılmıştır. Kubbenin sadece kasnak bö-
lümü ayakta kalmıştır. Kubbe kalıntılarına göre piramidal on altıgen dilimli
olduğu anlaşılmaktadır (Fotoğraf 4-5). (Türbenin kalıntılarından anlaşıldığı
kadarıyla, türbenin 1979 yılında “Kazrestavrasya” tarafından kubbe kısmı
onarılmış ve türbe bugünkü görünümünü almıştır) (Kazahstan Respubli-
kasınyn Tarihi jane Madeni Eskertkişter Jiyntığı, Jambıl Oblısı 2002: 130).
Son onarım çalışması 2004 yılında yapılmıştır (Tuyakbayev 2009: 50).
Babacı Hatun Türbesi 6,9 x 6,9 m ölçülerinde olup kare planlıdır. (Çizim
1-2). Kubbe, kare planlı beden duvarları üzerinde yıldızlı şeklinde prizmal
on altı dilimli kasnağı olan ve tromp köşeliklere oturan iç yüzeyinde 8 dilim-
li kubbe, dıştan ise 16 dilimli prizmal külahla
örtülüdür (Çizim 3, Fotoğraf
9-11). Türbenin kuzey ve güney cephelerinde iki kademeli bir kemer dü-
189
bilig
• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi •
BAHAR 2016 / SAYI 77
zenlemesi içinde pencere açıklığı vardır. Türbeye doğu cephesinde yer alan
taçkapı şeklinde düzenlenmiş kapısından giriş sağlanmaktadır. Pencerelerin
dış yüzey kemerleri basık, iç kemerleri ise sivridir. Türbe içinde herhangi bir
sanduka bulunmamaktadır (Fotoğraf 12).
Çizim-1: Babacı Hatun Türbesi planı
(A.A. Nurjanov ve E.Ş. Akımbek.)
Çizim-2: Babacı Hatun Türbesi Kesiti
(A.N. Bernştam)
Çizim-3: Babacı Hatun Türbesi kubbe kasnağı (Kazrestavrasya arşivinden).
190
bilig
• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi •
BAHAR 2016 / SAYI 77
Türbe, tuğla örgü tekniğiyle inşa edilmiştir. Tuğla ölçüleri 23 x 23 x 5,5 cm,
25 x 25 x 4,5 cm, ve 24 x 24 x 5 cm’dir (Nurjanov v.d. 2012: 145). Türbenin
duvar kalınlığı 1,23 cm’den ibarettir. Türbede sağlamlığını arttırmak amaçlı
ardıç ağacı kullanılmıştır. Ardıç ağacı o dönemlerde mimari yapılarda yay-
gın olarak kullanılmıştır (Basenov 1959: 97). Türbede kullanılan üslup ve
mimari teknik özelliklerinden bahsedecek olursak, türbenin iç ölçüleri 4.40
x 4.40 cm’dir veya Rus uzunluk ölçü birimine göre 7 x 7 gyaza eder (Çizim
4). Bir Gyaza takriben 63 cm’dir. Bu ölçüdeki kare mekânın diyagonal öl-
çüsü de 10 gyaza’dır. Türbenin duvar kalınlığı, çizimde farklı yönlerde iki
dairenin tam yarı diyagonali türbe duvar kalınlığını vermektedir. Geomet-
rik çizim ve formüle göre a-(a√2)/2,7-5=2 gyaza veya yapılan hesaba göre
-(7√2)/2=7-5=2 gyaza duvar kalınlığı olduğu anlaşılmaktadır.
Çizim-4: Babacı Hatun Türbesinin altın oran ölçümü (M.S. Bulatov).
191
bilig
• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi •
BAHAR 2016 / SAYI 77
Kubbenin alt köşeliklerinde teğet olacak şekilde iki birim yarıçaplı iki çem-
ber yapılır. Bu çemberlerin birisinin merkezinden diğerinin dışına kadar
olan mesafeyi yarıçap kabul eden bir çeyrek yay çizilir. Bu bize kapı açıklığı
ölçüsünü vermektedir. Geometrik formül işlemiyle √2-a veya 10-7=3 agya-
za giriş kapısı nişinin genişliğidir. Çapraz oluşturulan diyagonallerle veya
diğer köşelere çizilen çemberler için aynı işlem yapılarak pencere açıklıkları
verilmektedir.
Türbenin dış cephe genişliğini çap kabul eden çember dilimler halinde 16
eşit parçaya bölünür. Merkezden çember çizilerek yapılan bu işlem ile tür-
be kasnağı oluşturulmaktadır. Daha sonra çember üzerindeki bu noktaları
köşe kabul eden kareleri kaydırılarak (birer birim öteleyerek) külah üzerin-
deki üçgensel kesitler elde edilir. Türbenin iç kısmında sekizgen tabanlı dış
kısmında 16 gen dilimli çok yüzlü piramit külah şekli ortaya çıkarılmış-
tır. Bu anlatımın geometrik formül işlemiyle a+2 (a- √2/2), veya 440+2
(440-(440√2)/2) =700cm’ dir Aslında türbenin mevcut cephe genişliği 690
cm’dir. Burada yapılan hesapta 10 cm bir yanlış olduğu görülmektedir. Eski
mimarların yaptığı farklı bir formül ile yapılan hesaplamada yakın bir sonuç
çıkmıştır. Bu formüle göre 7+2 (7-5) =11 gyaza, ya da 63 x 11= 693 cm.
cephe genişliği ortaya çıkmıştır. Önceki hesaptan fark sadece 3 cm’dir.
Samanilere ait türbelerde kullanılan geleneksel dörtgen ve sekizgen plan
şekli kullanılmamıştır. Bu plan şekli de a-(a√2)/2 şu formül kullanılarak
elde edilmekteydi. Kubbe veya külah örtüsündeki köşeliklerde kullanılan
tromp veya Türk üçgeni gibi geçiş elemanlarının yüksekliği şu formül ile
(a-(a√2)/2) + a/2 belirlenmektedir. Bu formül kare planlı bir mekânın sekiz
dilimli bir kasnak ölçülerini meydana getirmektedir. Bu hesapla proporsiyo-
nel (altın oran) sekizgen kasnak ölçüleri oluşturulmaktadır.
Türbe, belirgin bir süsleme özelliğine sahip değildir. Türbenin dış cephe-
sinde beden duvarı ile kubbe kasnağına geçişi oluşturan testere ağzına ben-
zer veya kirpi saçak şeklindeki tuğla işçiliği vardır (Fotoğraf: 9). Yapının
batı cephesi hariç diğer üç cephede pencere ve kapı nişlerini oluşturan ke-
merlerin köşelerinde yerleştirilen dairesel madalyonlar bulunmaktadır. Dış
cephelerdeki tuğla işçiliği ile türbe cephesine bir hareketlilik getirmektedir.
Türbenin giriş cephesindeki niş 1.80 x 0, 75 x 3, 65 m, her iki yan cephe-
lerdeki nişlere ( 0, 50 x 0,12 x 2,10 m) göre daha geniş ve yüksek tutulmuş-
tur (Fotoğraf 6-8). Aynı zamanda ortadaki niş yan nişlere göre daha derin
192
bilig
• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi •
BAHAR 2016 / SAYI 77
işlenmiştir. İki yan kısımdaki nişler aşağıya kadar uzanmamıştır. Zeminden
0,96 cm. yükseklikte yer almaktadır. Türbenin cephesinde ayrıca çerçeve
şeklinde bir dikdörtgen çizgi nişi meydana getirilmiştir. Türbe cephesi de-
koratiflendirilmiş nişle ve şekillendirilmiş tuğlaların eşleştirilmiş mazgallı
bordürlerle süslenmiştir. Türbenin iç kısmında ise hiçbir dekoratif unsur
yoktur (Fotoğraf 12).
Fotoğraf- 4: Babacı Hatun Türbesi güneydoğu
cephesi onarılmadan önce, 1953 yıl
(Kazrestavrasya arşivinden).
Fotoğraf-6: Babacı Hatun Türbesi,
taçkapı cephesi (doğu).
Fotoğraf- 5: Babacı Hatun Türbesi güneydoğu
cephesi onarılmadan önce, 1953 yıl
(Kazrestavrasya arşivinden).
Fotoğraf- 7: Babacı Hatun Türbesi,
kuzey doğu cephesi.
193
bilig
• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi •
BAHAR 2016 / SAYI 77
Fotoğraf- 8: Babacı Hatun Türbesi
kuzey cephesi.
Fotoğraf- 11: Babacı Hatun Türbesi
batı cephesi.
Fotoğraf- 9: Babacı Hatun Türbesi
kasnağı.
Fotoğraf- 12: Babacı Hatun Türbesi
içten kubbeye geçişler.
Fotoğraf-10: Babacı Hatun Türbesi
içten kubbe görünümü.
Fotoğraf-13: Babacı Hatun Türbesi
iç bölümü.
194
bilig
• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi •
BAHAR 2016 / SAYI 77
3. Karşılaştırma
Babacı Hatun Türbesi, konum itibarı ile hemen yanı başında bulunan Ayşe
Bibi Türbesi gibi müstakil (bağımsız) bir yapı olarak konumlanmıştır. Buna
benzer aynı dönem (11-12. yüzyıl) yapılarından tahminen 20 km uzaklıkta
olan Karahan Türbesi de benzer konumda yapılmıştır. Aynı dönem yapısı
olan her üç türbede de inşaat malzemesi olarak tamamen tuğla kullanılmış-
tır. Plan itibarıyla da her üç türbe kare planlı kübik yapılardır. Ancak Kara-
han Türbesi kare planlı olmasına rağmen, Babacı Hatun ve Ayşe Bibi Türbe-
lerinden farklı olarak ortada iki kademeli nişlerle dört eyvanlı bir düzenleme
görülmektedir (Çizim 5-7). Ayşe Bibi türbesinin kuzey, güney ve batı cep-
helerinde nişler içinde birer pencere, doğu cephesinde ise niş içerisinde giriş
kapısı vardır. Buna karşılık Babacı Hatun Türbesi’nde ise, batı cephesi hariç
sadece kuzey ve güney cephelerinde birer pencere düzenlemesi, doğu cephe-
sinde de giriş kapısı bulunmaktadır. Ayrıca, Babacı Hatun Türbesinin batı
cephesi hariç pencere ve kapı açıklıklarının her iki yanında tuğla işçilikli bir
niş yerleştirilmiştir. Her üç cepheyi de ters ‘U’ şeklinde derin bir slime ile
cepheler daha belirgin hale gelmiştir. Türbenin batı cephesi ise düz tuğla iş-
çiliğine sahiptir. Babacı Hatun türbesinin üç cephesindeki güneşi sembolize
eden dairesel madalyon kompozisyonu, Orta Asya ve İran’daki birçok Türk
İslam mimari eserinde görüldüğü gibi, Anadolu Türk Mimarisi örneklerin-
de de çeşitli malzeme ve şekillerde sıkça karşımıza çıkmaktadır.
Her üç yapıda kubbeye geçiş sisteminde tromp kullanılmıştır. Karahan tür-
besinde içten ve dıştan tek kubbe kullanılmışken, Ayşe Bibi türbesinde iç-
ten kubbe dıştan konik külah, Babacı Hatun türbesinde ise içten dilimli
kubbe dıştan testere dişli piramidal külahla örtülmüştür. Ayşe Bibi ve Kara-
han Türbelerinde birer sanduka bulunmaktadır. Babacı Hatun Türbesinin
orijinalinde bir sandukası olduğu söylenmekle birlikte, günümüzde mevcut
değildir
195
bilig
• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi •
BAHAR 2016 / SAYI 77
Çizim-5: Ayşe Bibi Türbesi
planı (A.A. Nurjanov; E.Ş.
Akımbek)
Çizim-6: Babacı Hatun
Türbesi planı (A.A.
Nurjanov; E.Ş. Akımbek)
Çizim-7: Karahan Türbesi
planı (A.A. Nurjanov; E.Ş.
Akımbek)
Orta Asya’nın farklı bölge ve dönemlerde plan itibarı ile Babacı Hatun Tür-
besine benzeyen örneklerden Buhara’daki İsmail Samani (907), Serahs’ta
Yartı Kümbet (1098) , Mihne Abu Sait (1049) ve Ürgenç’te bulunan Fah-
reddin Razi (12. y.y.) türbelerini sayabiliriz. Söz konusu türbe örneklerinin
tamamı kare planlı ve inşaat malzemesi olarak tuğla olması bakımından Ba-
bacı Hatun Türbesiyle büyük bir benzerlikler göstermektedir (Cezar 1977:
109-115, 312, 386-389) (Çizim 8-12) (Fotoğraf 14-15).
Çizim-8: Babacı
Hatun Türbesi planı
(A.A. Nurjanov;
E.Ş. Akımbek)
Çizim-9:İsmail
Samani Türbesi
planı (907)
(M.S.Bulatov)
Çizim-10: Yartı
Kümbet planı
(1098) (M.Cezar)
Çizim-11: Abu Sait
Türbesi planı (11.
yy.) (M.Cezar)
196
bilig
• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi •
BAHAR 2016 / SAYI 77
Çizim-12: Fahredin Razi
Türbesi (12.yy.) (M.Cezar)
Fotoğraf-14: Fahredin
Razi Türbesi (12.
yy.) genel görünüş
(M.Cezar)
Fotoğraf-15: Fahredin Razi
Türbesi (12.yy.) (M.Cezar)
Babacı Hatun Türbesine plan, malzeme, cephe ve örtü sistemi bakımın-
dan benzeyen Anadolu’da da aynı veya yakın dönem türbelerinden örnekler
vardır. Buna örnek olarak Ahlat Şeyh Necmeddin / Havai Baba (1222) tür-
besinin üç cephesinde açıklığın bulunması, Babacı Hatun Türbesiyle ortak
özellikleri gösterilmektedir. Ancak, kümbetin iki katlı olması ve mihrabın
bulunması açısından ayrılmaktadır (Çizim 13). Buna benzer Tokat Ebul
Kasim (1233-1234) türbesi kare planlı ve kubbeye geçişte trompların olma-
sı Babacı Hatun türbesiyle ortak özelliği yansıtmaktadır. (Tuncer 1986: 68,
248-249) (Çizim 14).
Afyon Kadınana I Kümbeti (1307?)’ ise kare planlı, içte kubbe, dışta külah
ve dört yönünde açıklıklarının bulunması açısından Babacı Hatun Türbesi-
ne benzemektedir. Burada da kubbeye pandantifle geçilmesi ve malzemesi-
nin taş olması bakımından farklılık gösterir (Tuncer 1991: 11) (Çizim15).
Tokat Nureddin Bin Sentimur Kümbeti (1313) türbesi kasnağının tuğladan
ve prizmal yıldızvari şeklinde düzenlenmiş olması ise Babacı Hatun Türbe-
siyle ortak özellik göstermektedir. Ancak kubbeye geçişte Türk üçgeninin
kullanılması ve gövde malzemesinin taş olması bakımından farklılık göster-
mektedir (Tuncer 1992: 193-197) (Çizim 16).
197
bilig
• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi •
BAHAR 2016 / SAYI 77
Çizim-13: Ahlat Şeyh Necmettin Havai Baba
Kümbeti (1222). Sağdaki üst, soldaki alt kat
planı (O.C. Tuncer)
Çizim-15: Afyon Kadınana I Kümbeti
(1307?) planı
(O.C. Tuncer)
Çizim-14: Tokat Ebul kasim
Kümbeti (1233-34) planı (O.C.
Tuncer)
Çizim-16: Tokat Nureddin Bin Sentimur Kümbeti
(1313) planı (sağdaki), soldaki örtü planı(O.C.
Tuncer).
Sonuç
Türk-İslam coğrafyasında; mezar, mezar taşı ve anıt mezarlar; bölge, dönem
ve egemen siyasal sanatsal ortamın belirleyiciliğiyle özgün, farklı üsluplara
sahip olmuşlarsa da genel biçim ve tasarım özellikleri açısından ortak kültü-
rel özelliklere sahiptirler.
Babacı Hatun Türbesi, yukarıda verilen örneklerden de görüldüğü gibi 11-
12. yüzyıl Karahanlılar Dönemi yapılarının karakteristik özelliklerine sahip
bir türbe olarak dikkati çekmektedir. Türbe mimarisinde Samanilerle baş-
layan ve Karahanlılar ile devam eden bu ortak özellikler Büyük Selçuklular
aracılığı ile Anadolu coğrafyasına yayılmıştır.
198
bilig
• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi •
BAHAR 2016 / SAYI 77
Kazakistan’ın Taraz (eski Jambıl) kenti yakınlarındaki Karahanlılar’ın Baba-
cı Hatun Türbesi’nin (12. yüzyıl) yıldız şeklinde piramidal biçimdeki külah-
lı örtü sisteminin bir asır sonra Anadolu Selçuklu mimarlığında benzerlerini
görmek mümkündür. Fakat Babacı Hatun Türbesi bilim dünyasına tanıtıl-
madan önce Anadolu’daki bu gibi çatı biçimleri yalnızca Kafkasya etkileriyle
yorumlanıyordu.
Sonuç olarak, Orta Asya sanat gelenekleri ile İslam anlayışını kaynaştıran
ilk adımlar Samaniler ve Karahanlılar tarafından atıldı. Bunun en güzel ör-
neklerinden Babacı Hatun Türbesinin yıldızvari külahlı örtü sistemi zaman
içinde Selçuklu türbe mimarisine örnek olmuştur.
Açıklamalar
1 Babacı Hatun Türbesi, Türkiye yayınlarına ilk defa Y.Yaralov tarafından
“VIII-XII. yy.lar Orta Asya’sında Mimari Abideler” adlı makalesinde
tanıtılmıştır. Makalede türbenin adı Baladji Hatun olarak geçmektedir.
Bundan sonraki yayınlanan eserlerde ise Balaci Hatun adıyla tanıtılmıştır
(Cezar 1977: 111).
2 “E’ÂLΔ kelimesi yüce, muhteşem anlamına gelmektedir. “A’L” kelimesi
ise, yazılış itibariyle de kitabedeki yazıya uymamakta ve farklı anlam ver-
mektedir (Ş.Sami 1992: 127).
3 Kazrestavrasya, Kazak Sovyet Cumhuriyetleri Birliği Kültür Bakanlığı,
Kazprojerestorasyon ve Konstrüksiyon Enstitüsü (Kazak restorasyon).
Kaynaklar
Arık, Oluş (1994). Orta Asya Mimarlık Mirasımızdan İzlenimler-İmpressions
From Our Architectural Heritage İn Central Asia. Ankara: TİKA Yay.
Aslanapa, Oktay (2010). Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Barthold, Vasiliy (1963). Turkestan v epohu Mongolskogo naşestviya, Mosko-
va: İzd. Vostoçnoyi Literaturi.
Basenov, Töleu (1957). Ornament Kazahstana v Arhitekture. Almatı: İzd.
Akademii Nauk.
199
bilig
• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi •
BAHAR 2016 / SAYI 77
________ (1959). Arhitektura Kazahstana VII- XII Vekov. Sbornik Arhitek-
tura Kazahstana. Almatı: Kazgosizdat.
Baypakov, Karl (2011). Sokrovişa Drevnego i Srednevekovogo Taraza i Jambıl-
skoi Oblasti. Almatı: Mektep.
Bernştam, Aleksandr (1956). K Proishocdeniyu Mavzoleya Babadji Hatun.
Moskova: İzd. Akademii Arhitektury SSSR.
Cezar, Mustafa (1977). Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık. İstan-
bul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
Denike, Boris (1939). Arhitekturnyi Ornament Sredney Azii. Moskova: İzd.
Vsesoyuznoy Akademii Arhitekturı.
Kastane, Josef (1910). Drevnosti Kirgizskoi Stepi İ Orenburgskogo Kraya.
Orenburg: Vıpuska 22.
Kazahstan Respublikasınyn Tarihi jane Madeni Eskertkişter Jiyntığı, Jambıl
oblısı (2002). Ansiklopedi. Almatı: RMK “MME ĞZCİ”.
Margulan, Alkey (2011) Soçineniya. T.8. Almatı: Alatav.
Mendikulov, Malbağar (1950). Nekotorye Dannye Ob İstoriçeskoi Arhi-
tekture Kazahstana. İzvestiya Akademii Nauk Kazhskoi SSR. Vıpusk 2.
Almatı.
_________ (1951). Pamyatniki Arhitekturı Kazahstana s koniçeskimi ili
piramidalnımi kupolami. Arhitektura Respublik Srednei Azii. Gosudars-
vennoe İzdatelstvo Arhitekturı i gradostroitelstva. Moskova.
Moldakynov, Töken (2007). Ejelgi Tarahiz Eskertkişteri. Taraz: Senim.
Nurjanov Arnabai ve Eraly Akımbek (2012). “Musulmanskie Kultovıe Pam-
yatniki Karahandinskoi Epohi v Srednevekovyh Gorodah Zapadnogo
Jetısu, XXI Ğasırdın Basındağı Otandık Arheologiya jane Etnologiyanın
Maseleleri men Jetistikteri attı A. M. Orazbayevtın 90 jıldığına arnal-
ğan”. IV Orazbayev Okuları Respublikalık ğılımi- tajiribelik Konferensiya
Materialdarı (Ulusal Konferans). 26-27 sauir (Nisan).
Önkal, Hakkı (1996). Anadolu Selçuklu Türbeleri. Ankara: Atatürk Kültür,
Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yay.
200
bilig
• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi •
BAHAR 2016 / SAYI 77
Senigova,Tayisiya Nikolayevna (1972). Srenevekovyi Taraz. Almatı: Nauka.
Şemsettin Sami (1992). Kâmûs-i Türkî. İstanbul: Çağrı Yay.
Tuncer, Orhan Cezmi (1986). Anadolu Kümbetleri 1, Selçuklu Dönemi. An-
kara: Güven Matbaası.
Tuncer, Orhan Cezmi (1991). Anadolu Kümbetleri 2, Beylikler ve Osmanlı
Dönemi. Ankara: Sevinç Matbaası.
__________. (1992). Anadolu Kümbetleri 3, Beylikler ve Osmanlı Dönemi.
Ankara: Adalet Matbaası.
Tuyakbayev, Kanat (2009). Restavrasya- İskusstvo- Vozrojdeniya. Almatı.
Yaralov, Yurii (1962). VIII-XII.yy.lar Orta Asya’sında Mimari Abideler. Çev.
Hüseyin Gazi Yurdaydın. Milletlerarası I. Türk Sanatı Kongresi. Ankara.
Yetkin, Suut Kemal (1984). İslam Ülkelerinde Sanat. İstanbul: Cem Yay.
201
bilig
The Babaci Hatun Tomb in Taraz, Kazakhstan
Gulbanu Koshenova*
Abstract
The Babaci Hatun Tomb is located in the village of Ayşe
Bibi in Talas Province, Kazakhstan. This tomb is one of
the earliest rare examples of Kazakhstan. The year of its
construction is unknown due to damage to its epigraph.
Many researchers have made various comments about
this tomb.The tomb is built on a square plan. The plan,
construction materials, tools, façade arrangement and the
use of brick in the construction, demonstrate the chara-
cteristics of the early period of Karahan architecture. In
this article, the plan of the tomb, the materials, the exteri-
or facade and the architectural characteristics will be exa-
mined in depth according to the principle of the Golden
Rule in addition to a discussion of its dating. Furthermo-
re, it will be compared with similar examples of Turkish
Islamic tomb architecture. The star shaped conical roof of
the tomb has influenced Seljuk Tomb architecture.
Keywords
Golden Rule, Kazakhstan, Taraz, Brick, tomb architectu-
re, star shaped
*
Research Assist., Akhmet Yassawi International Turkish-Kazakh University, Board of Trustees – Ankara/Turkey
kgulbanu@gmail.com
SPRING 2016 / NUMBER 77
183-202
202
Мавзолей Бабаджа Хатун в городе
Тараз, в Казахстане
Гульбану Кошенова*
Аннотация
В Казахстане, в селе Айша биби находится Мавзолей
Бабаджа Хатун. Мавзолей является примерам
одним из наиболее ранних памятников. Дата
строение мавзолея неизвестно, так как надписи над
могилой стерлись. До сегоднящнего дня многими
исследователями были разные доводы насчет
данного мавзолея. Мавзолей построен в квадратной
форме. План строение, материалы, расположение
фасада и использование кирпичей показывает
особенности архитектуры Караханидов. В
данной статье будут рассмотрены планы мавзолея,
материалы, расположение фасада, а также
рассматрывается архитектурные особенности.
Помимо этого сравнивается с аналогичными
примерами мавзолеев в исламской архитектуры.
Зонтичное, ребристое купол мавзолея была
примером Селдужско мавзолейной архитектуры.
Ключевые слова
Пропорция золотого сечения, Казахстан, Тараз,
Тугла, Архитектура мавзолея, Купол
* ассис., Международный казахско-турецкий университет имени Х. А. Яссави, Управление
Полномочного Совета – Анкара / Турция
kgulbanu@gmail.com
Весна 2016 / Выпуск 77
183-202
билиг
Dostları ilə paylaş: |