Gulbanu Koshenova Öz



Yüklə 94,65 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix10.12.2017
ölçüsü94,65 Kb.
#15027


183

bilig

BAHAR 2016 / SAYI 77

183-202

Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi 



Gulbanu Koshenova*

Öz

 

Kazakistan’ın Talas Havzasında Ayşe Bibi Köyünde Ba-

bacı Hatun Türbesi bulunmaktadır. Türbe, Kazakistan’ın 

erken tarihli ender örneklerdendir. Türbenin kitabesi 

tahribat gördüğünden dolayı yapının inşa tarihi bilinme-

mektedir. Günümüze kadar birçok araştırmacı tarafından 

bu türbe hakkında değişik yorumlar yapılmıştır. Türbe, 

kare planlı olarak inşa edilmiştir. Yapının plan, malzeme, 

cephe düzenlemesi ve inşa malzemesi tuğlanın kullanıl-

ması Erken Dönem Karahanlı Mimarisi özelliklerini gös-

termektedir. Makalede türbenin plan, malzeme, cephe 

düzenlemesi ve mimari özellikleri altın oran ölçümleriyle 

ayrıntılı bir şekilde ele alınarak tarihlendirilmesi üzerinde 

durulacaktır. Aynı anda Türk İslam Türbe Mimarisindeki 

benzer örnekleriyle de karşılaştırması yapılacaktır. Türbe-

nin yıldızvari külahlı örtü sistemi zaman içinde Selçuklu 

Türbe Mimarisine örnek olmuştur. 

Anahtar Kelimeler

Altın oran, Kazakistan, Taraz, tuğla, türbe mimarisi, Yıl-

dızvari



Arş.Gör., Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, Mütevelli Heyet Başkanlığı – Ankara / Türkiye  



kgulbanu@gmail.com 


184

bilig

• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi  

BAHAR 2016 / SAYI 77



1. Giriş

Türbe mimarisi, İslam Dünyasında Türkler tarafından yaygınlaştırılan bir 

yapı türüdür. Toprak anlamındaki Arapça “turba” kökünden gelen türbe 

kelimesi, mezar üzerine kurulan bina anlamında kullanılmıştır. Ancak, bu 

yapılar türbe dışında, kubbe, künbed, meşhed, makbere ve ravza gibi değişik 

adlarla da ifade edilmektedirler (Önkal 1996: 1).

Orta Asya’nın geniş bozkır toprakları Türklerin tarih sahnesine ilk çıktık-

ları yer olmasından dolayı ayrı bir önem taşımaktadır. Kazakistan’ın, Talas 

Havzasında önemli merkezlerinden biri Taraz şehridir. Bölgenin İpek Yolu 

güzergâhında olması sebebiyle ticari, dinî, kültür ve sosyal açıdan çok zen-

gin bir konuma sahiptir. Bölgede çok sayıda Türk Kültür Mirasına ait eser-

lere rastlamak mümkündür. Taraz, Kazakistan’da Jambıl Eyaleti’nin merkezî 

şehridir.  Güney Kazakistan’da,  Kırgızistan sınırına yakın olup Talas Nehri 

üzerindedir. 

Türklerin Orta Asya’da  İslamiyeti kabul etmeden önce mezar geleneği İsla-

mın kabulünden sonra kısmen de olsa aynı geleneği devam etmiştir. Kabir 

üstüne anıt-mezar yapmak düşüncesi İslami inançlarla örtüşmemesine rağ-

men, 9. yüzyıldan itibaren mezar anıtları inşa edilmiştir. İslam dünyasında 

bilinen ilk türbe, Abbasiler döneminde (9. yüzyılın sonu) Halife Muntasır 

adına yaptırıldığı kabul edilen Kubbetü’s-Süleybiye’dir (Yetkin 1984: 71). 

Karahanlılar Devleti’nin kurucusu  (960 – 1211)  Satuk Buğra Han’ın ilk 

olarak İslamiyeti kabul ettiği bilinmektedir. Satuk Buğra Kağan’ın oğlu 

Harun Buğra Han 960 yılında İslam dinini devletin resmi dini olarak ilan 

etmiştir (Barthold 1963: 315-316-318). 10. yüzyıldan itibaren Müslüman-

lığın Türkler arasında yaygınlaşarak güçlenmesine rağmen mezar geleneği 

değişmekle birlikte ölen önemli kişilerin mezarlarını anıtlaştırma düşüncesi 

devam etmiştir. Bu anlayışla birlikte yeni inançlar ve âdetler bölge şartlarına 

göre farklı biçimde mezar türleri ortaya çıkmıştır. Basit tipteki mezarlar-

la birlikte ünlü kişilerin mezarlarını anıtsallaştırma yoluna gidilmiştir. Bu 

mezar geleneğinin Karahanlı, Gazneliler ve Büyük Selçuklularda da devam 

ettiği görülmektedir. 

Horasan ve Türkistan coğrafyasında, 10. yüzyıldan itibaren türbe veya me-

zar yapı örneklerine  rastlanmaktadır. Türbe mimarisi esas olarak 11. ve 12. 

yüzyılda Gazneliler, Karahanlılar ve Büyük Selçuklular dönemlerinde günü-




185

bilig

• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi  

BAHAR 2016 / SAYI 77

müzdeki Azerbaycan, İran, Özbekistan, Kazakistan ve Kırgızistan toprakla-

rında yaygınlaşmıştır. Bu dönemlerde Buhara (Özbekistan) şehrinde Sama-

nilere ait en erken tarihli kübik gövdesi kubbeyle örtülü, tuğla malzemeli 

İsmail Samani (907) türbesidir (Tuncer 1986: 13, Cezar 1977: 112-115).

Bu makalemizde Kazakistan’ın Taraz (Jambıl) Şehrindeki Babacı Hatun 

Türbesinin tarihi, mimari ve süsleme özellikleri üzerine ayrıntılı bir şekilde 

duracağız. Yapıların Orta Asya ve Anadolu Türk Sanatı içerisindeki yerini 

belirtmeye çalışacağız. 



2. Babacı Hatun Türbesi 

Babacı Hatun Türbesi

1

, Kazakistan’ın güneyinde (Taraz-Çimkent yolu üze-



rinde) Jambıl Eyaleti ‘nde Taraz şehrine 18 kilometre uzaklıktaki  Ayşe Bibi 

köyünde, Ayşe Bibi külliyesi içerisinde Ayşe Bibi Türbesi’nin yanında yer 

almaktadır (Fotoğraf 1). 

Fotoğraf-1: Kazakistan Haritası, Jambıl Eyaleti Taraz şehri.



a. Türbenin Tarihlendirmesi 

Türbenin inşa tarihi, banisi ve mimarisi hakkında kesin bilgiye sahip deği-

liz. Ancak bu konuda değişik araştırmacılar tarafından yapılmış çalışmalarda 

öne sürülen farklı görüş ve fikirler vardır. B. Glaudinov (2012: 127), eserinde 

Babacı Hatun Türbesinin kitabesi hakkında A.M. Beleniski ve M.E. Masson 

eserine istinaden, “Bu muhteşem Abacı Hatun (Babacı Hatun) Mezarının 

banisi…İlhanşah….Mimarı da Muhammed” yazısı okunduğunu belirtmiştir. 



186

bilig

• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi  

BAHAR 2016 / SAYI 77

Ancak günümüzde farklı dönemlerde yapılan onarımlarla Türbe kitabesinde

 

tahribat görüldüğünden bu bilgiyi teyit edemedik. Türbe kitabesi, yapılan son 



restorasyon öncesi ve sonrası kitabesinde ise sadece ″E’ÂlΠ( 

ﱃ ﻋﺎ أ


 ) muhteşem

2

… 



Babacı Hatun…″ ibaresi okunabilmektedir (Fotoğraf: 2-3). B. Glaudinov’un 

eserine göre (2012: 127), Babacı Hatun Türbesinin banisi İlhan Şah ve mi-

marının ise Muhammed olduğu anlaşılmaktadır. Ancak elimizdeki mevcut 

veriler ile bunu teyit etmek çok zordur

Eserin mimarı hakkında da herhangi 



bir bilgi bulunmamaktadır

.

 Eserin mimarının Orta Asya kökeninden uzaktaki 



mimarlarla bağlantılı olduğu düşünülmektedir (Bernştam 1956: 59). Türbe-

nin örtü sistemindeki altın oran uyumluluğu ile ahenkliğinin usta bir mima-

rın işi olduğu anlaşılmaktadır (Mendikulov 1950: 10-11).

 

Fotoğraf-2: Kazak Restorasyon Merkezi Arşivi’nden (1979 yıl)



Fotoğraf- 3: Babacı Hatun Türbesi kitabesi (2013 yıl)

Bölgedeki efsanelere göre, Ayşe Bibi ve Babacı Hatun türbelerinin aynı kişi tara-

fından inşa edildiği öne sürülmektedir. Muhtemelen türbelerin banisi Şah Mah-

mud olarak bilinmektedir. Bu bağlamda türbenin giriş kapısı üzerindeki kısmen 

tahrip görmüş kitabesinde eksik bilgi olduğundan dolayı araştırmacılar tarafın-

dan türbenin tarihlendirilmesi hususunda farklı görüşler öne sürülmektedir. 




187

bilig

• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi  

BAHAR 2016 / SAYI 77

M. M. Mendikulov (1951: 229), bu tarz türbeleri 10. yüzyılın sonu veya 

11. yüzyılın başı olarak tarihlendirmiştir. Bununla birlikte Kazakistan’da 

türbelerin genelinde kubbe örtüleri konik veya piramidal külahlı olduğu 

ve bölgede 19. yüzyıla kadar yaygın bir şekilde kullanıldığı ifade edilmiştir. 

Kare planlı mekân üzerine çokgen prizma kasnağa oturan kaburgalı, konik 

külahlı örtü şeklinin ilk olarak 10. yüzyıl sonu ile 11. yüzyıl başı olarak ta-

rihlendirilmiştir. Yapının kare planlı olması, çokgen prizmal kasnağa oturan 

konik veya prizmal külahlı olarak inşa edilmesi,  daha sonraki dönemlerde 

inşa edilen türbe mimarisine örnek teşkil ettiğinden bahsetmiştir. 

A.N. Bernştam (1956: 94), “türbenin 10 – 12. yüzyıl Ermeni mimari yapı-

larıyla benzerliğine değinerek türbe inşası gelişmiş Karahanlı dönemine (12. 

yüzyıl) değil, 11. yüzyıla tarihlemek gerekmektedir” demiştir. Buna ilaveten 

A.M. Belinskii de türbe kitabesindeki yazı çeşidinden hareketle erken dö-

nem yapısı olarak tarihlendirme yoluna gitmiştir (Bernştam 1956: 94). 

T.N. Senigova (1972: 182), yapıyı ayrıntılı bir şekilde araştırmış ve tür-

benin tarihlendirilmesi hususunda 10. yüzyıl olabileceği ihtimali üzerinde 

durmuştur. 

Babacı Hatun Türbesi, plan, malzeme ve cephe düzenlemesi bakımından 

Samani ve Erken Karahanlı dönemi yapılarına büyük ölçüde benzerlikler 

göstermektedir. Babacı Hatun Türbesi gibi, 11. yüzyıl yapılarının kubbe 

örtüsü dilimli, yıldızvari prizmal külah

 

mimari özelliklerini taşımaktadır



.

 

Bu sebeple türbe 11. yüzyıl yapısı olarak tarihlendirilmektedir. Çünkü 12. 



yüzyıldan sonraki anıtsal mimari yapılarda (türbe) yaygın bir şekilde ter-

rakota kullanılmıştır. Buna örnek olarak 12 ve 13. yüzyıla ait Galinja’daki 

Marmaşen ve Anberde kiliseleri (Ermenistan) gösterilmiştir.  Aynı şekilde, 

12. yüzyıla ait Kafkasya ve İran’da İslam Mimarisinde konik külahlı,  dilim-

li prizma veya yivli şeklinde örtü sistemi olan Nahçıvan Mümine Hatun, 

Bastan Yusuf İbn Küteyç  ile Amal, Nasir-al-Halka ve Zari, Muhammed 

Sultan Risa türbeleri, Babacı Hatun türbesine mimari ve süsleme bakımın-

dan büyük ölçüde benzerlikler gösterdiği ifade edilmiştir (Bernştam 1956: 

92). Babacı Hatun Türbesinin tarihlendirilmesinde sadece örtü sistemine 

dayanarak bir sonuca varmak eksik olur. Buna ilaveten Babacı Hatun Tür-

besinde oyma tekniği ile yazılmış Arapça kitabenin nesih yazı türü ve üslu-

bu, 12. yüzyıl Karahanlı dönemine ait yazı örneklerinden ziyade daha çok 

11. yüzyıl yazı tipleri ile benzerlik göstermektedir. Çünkü Orta Asya’da 11. 



188

bilig

• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi  

BAHAR 2016 / SAYI 77

yüzyıla ait yapılarda yaygın olarak nesih yazı çeşidi kullanılmıştır.  Buna 

göre adı geçen türbenin yapı, teknik ve süsleme özelliklerine dayanarak Ayşe 

Bibi Türbesinden daha erken tarihlerde inşa edilmiş olduğu söylenmektedir

 

(Bernştam 1956: 94). Bernştam (1956: 95), Babacı Hatun Türbesi inşaatı 



ve mimarisi hakkında şahsi bir yorumda bulunmuştur. Yazar bu yorumunda 

Yedisu (Jedisu) bölgesinde Nesturi (Ermeni) adlı topluluğa 1205 tarihine ait 

mezarlıktan bahsetmektedir. Buna istinaden 12. yüzyılda burada koloniler 

halinde Ermenilerin yaşadığını ve Babacı Hatun Türbesi’nin de Ermeni mi-

marisinden etkilenmiş olabileceğini öne sürmektedir (Bernştam 1956: 95).

M. Oluş Arık, Babacı Hatun Türbesini 11. yüzyıla tarihlendirmiştir (Arık 

1994: 13). Y.Yaralov, türbeyi 11. yüzyıl yapısı olarak tanıtmıştır (Yaralov 

1962: 405). M. Cezar, Babacı Hatun’un, Ayşe Bibi’nin bir yakın bir ak-

rabası olması sebebiyle, türbeyi 12. yüzyılda yapılmış olabileceği üzerinde 

durmuştur (Cezar 1977: 111-112). O. Aslanapa da M. Cezar’ın fikrine 

katılarak Babacı Hatun Türbesini 12. yüzyıla tarihlendirmiştir (Aslanapa 

2010: 217). Yukarıda belirttiğimiz bilgiler ışığında Babacı Hatun’nun,  Ayşe 

Bibi’nin yardımcısı veya lalası olduğu, dolayısıyla, Babacı Hatun Türbesinin 

11. yüzyılın başında inşa edilmiş olabileceğini söyleyen M. M. Mendiku-

lov’un fikrine katılmaktayız. 

b. Türbenin Mimari Özellikleri 

Babacı Hatun Türbesi, aynı dönemde inşa edilen diğer mimari veya sivil ya-

pılarına göre günümüze kadar kısmen sağlam bir şekilde ulaşmıştır. Zaman 

içinde türbenin sadece kubbe kısmı yıkılmıştır. Kubbenin sadece kasnak bö-

lümü ayakta kalmıştır. Kubbe kalıntılarına göre piramidal on altıgen dilimli 

olduğu anlaşılmaktadır (Fotoğraf 4-5). (Türbenin kalıntılarından anlaşıldığı 

kadarıyla, türbenin 1979 yılında “Kazrestavrasya” tarafından kubbe kısmı 

onarılmış ve türbe bugünkü görünümünü almıştır) (Kazahstan Respubli-

kasınyn Tarihi jane Madeni Eskertkişter Jiyntığı, Jambıl Oblısı 2002: 130). 

Son onarım çalışması 2004 yılında yapılmıştır (Tuyakbayev 2009: 50). 

Babacı Hatun Türbesi 6,9 x 6,9 m ölçülerinde olup kare planlıdır. (Çizim 

1-2). Kubbe, kare planlı beden duvarları üzerinde yıldızlı şeklinde prizmal 

on altı dilimli kasnağı olan ve tromp köşeliklere oturan iç yüzeyinde 8 dilim-

li kubbe, dıştan ise 16 dilimli prizmal külahla

 

örtülüdür (Çizim 3, Fotoğraf 



9-11). Türbenin kuzey ve güney cephelerinde iki kademeli bir kemer dü-


189

bilig

• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi  

BAHAR 2016 / SAYI 77

zenlemesi içinde pencere açıklığı vardır. Türbeye doğu cephesinde yer alan 

taçkapı şeklinde düzenlenmiş kapısından giriş sağlanmaktadır. Pencerelerin 

dış yüzey kemerleri basık, iç kemerleri ise sivridir. Türbe içinde herhangi bir 

sanduka bulunmamaktadır (Fotoğraf 12).   

Çizim-1: Babacı Hatun Türbesi planı 

(A.A. Nurjanov ve E.Ş. Akımbek.)

Çizim-2: Babacı Hatun Türbesi Kesiti 

(A.N.   Bernştam)

Çizim-3: Babacı Hatun Türbesi kubbe kasnağı (Kazrestavrasya arşivinden).



190

bilig

• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi  

BAHAR 2016 / SAYI 77

Türbe, tuğla örgü tekniğiyle inşa edilmiştir. Tuğla ölçüleri 23 x 23 x 5,5 cm, 

25 x 25 x 4,5 cm, ve 24 x 24 x 5 cm’dir (Nurjanov v.d. 2012: 145). Türbenin 

duvar kalınlığı 1,23 cm’den ibarettir. Türbede sağlamlığını arttırmak amaçlı 

ardıç ağacı kullanılmıştır. Ardıç ağacı o dönemlerde mimari yapılarda yay-

gın olarak kullanılmıştır (Basenov 1959: 97). Türbede kullanılan üslup ve 

mimari teknik özelliklerinden bahsedecek olursak, türbenin iç ölçüleri 4.40 

x 4.40 cm’dir veya Rus uzunluk ölçü birimine göre 7 x 7 gyaza eder (Çizim 

4).  Bir Gyaza takriben 63 cm’dir. Bu ölçüdeki kare mekânın diyagonal öl-

çüsü de 10 gyaza’dır. Türbenin duvar kalınlığı, çizimde farklı yönlerde iki 

dairenin tam yarı diyagonali türbe duvar kalınlığını vermektedir. Geomet-

rik çizim ve formüle göre  a-(a√2)/2,7-5=2 gyaza veya yapılan hesaba göre 

-(7√2)/2=7-5=2 gyaza duvar kalınlığı olduğu anlaşılmaktadır. 

Çizim-4: Babacı Hatun Türbesinin altın oran ölçümü (M.S. Bulatov).



191

bilig

• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi  

BAHAR 2016 / SAYI 77

Kubbenin alt köşeliklerinde teğet olacak şekilde iki birim yarıçaplı iki çem-

ber yapılır. Bu çemberlerin birisinin merkezinden diğerinin dışına kadar 

olan mesafeyi yarıçap kabul eden bir çeyrek yay çizilir. Bu bize kapı açıklığı 

ölçüsünü vermektedir. Geometrik formül işlemiyle √2-a veya 10-7=3 agya-

za giriş kapısı nişinin genişliğidir.  Çapraz oluşturulan diyagonallerle veya 

diğer köşelere çizilen çemberler için aynı işlem yapılarak pencere açıklıkları 

verilmektedir.

Türbenin dış cephe genişliğini çap kabul eden çember dilimler halinde 16 

eşit parçaya bölünür. Merkezden çember çizilerek yapılan bu işlem ile tür-

be kasnağı oluşturulmaktadır. Daha sonra çember üzerindeki bu noktaları 

köşe kabul eden kareleri kaydırılarak (birer birim öteleyerek) külah üzerin-

deki üçgensel kesitler elde edilir. Türbenin iç kısmında sekizgen tabanlı dış 

kısmında 16 gen dilimli çok yüzlü piramit külah şekli ortaya çıkarılmış-

tır. Bu anlatımın geometrik formül işlemiyle a+2 (a- √2/2), veya  440+2 

(440-(440√2)/2) =700cm’ dir Aslında türbenin mevcut cephe genişliği 690 

cm’dir.  Burada yapılan hesapta 10 cm bir yanlış olduğu görülmektedir. Eski 

mimarların yaptığı farklı bir formül ile yapılan hesaplamada yakın bir sonuç 

çıkmıştır. Bu formüle göre 7+2 (7-5) =11 gyaza, ya da 63 x 11= 693 cm. 

cephe genişliği ortaya çıkmıştır. Önceki hesaptan fark sadece 3 cm’dir.

Samanilere ait türbelerde kullanılan geleneksel dörtgen ve sekizgen plan 

şekli kullanılmamıştır. Bu plan şekli de a-(a√2)/2 şu formül kullanılarak 

elde edilmekteydi.  Kubbe veya külah örtüsündeki köşeliklerde kullanılan 

tromp veya Türk üçgeni gibi geçiş elemanlarının yüksekliği şu formül ile 

(a-(a√2)/2) + a/2 belirlenmektedir.  Bu formül kare planlı bir mekânın sekiz 

dilimli bir kasnak ölçülerini meydana getirmektedir. Bu hesapla proporsiyo-

nel (altın oran) sekizgen kasnak ölçüleri oluşturulmaktadır.

Türbe, belirgin bir süsleme özelliğine sahip değildir. Türbenin dış cephe-

sinde beden duvarı ile kubbe kasnağına geçişi oluşturan testere ağzına ben-

zer veya kirpi saçak şeklindeki tuğla işçiliği vardır (Fotoğraf: 9). Yapının 

batı cephesi hariç diğer üç cephede pencere ve kapı nişlerini oluşturan ke-

merlerin köşelerinde yerleştirilen dairesel madalyonlar bulunmaktadır. Dış 

cephelerdeki tuğla işçiliği ile türbe cephesine bir hareketlilik getirmektedir. 

Türbenin giriş cephesindeki niş 1.80 x 0, 75 x 3, 65 m, her iki yan cephe-

lerdeki nişlere ( 0, 50 x 0,12 x 2,10 m) göre daha geniş ve yüksek tutulmuş-

tur (Fotoğraf 6-8). Aynı zamanda ortadaki niş yan nişlere göre daha derin 



192

bilig

• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi  

BAHAR 2016 / SAYI 77

işlenmiştir. İki yan kısımdaki nişler aşağıya kadar uzanmamıştır. Zeminden 

0,96 cm. yükseklikte yer almaktadır. Türbenin cephesinde ayrıca çerçeve 

şeklinde bir dikdörtgen çizgi nişi meydana getirilmiştir. Türbe cephesi de-

koratiflendirilmiş nişle ve şekillendirilmiş tuğlaların eşleştirilmiş mazgallı 

bordürlerle süslenmiştir. Türbenin iç kısmında ise hiçbir dekoratif unsur 

yoktur (Fotoğraf 12).

Fotoğraf- 4: Babacı Hatun Türbesi güneydoğu 

cephesi onarılmadan önce, 1953 yıl 

(Kazrestavrasya arşivinden).

Fotoğraf-6: Babacı Hatun Türbesi, 

taçkapı cephesi (doğu).

Fotoğraf- 5: Babacı Hatun Türbesi güneydoğu 

cephesi onarılmadan önce, 1953 yıl 

(Kazrestavrasya arşivinden).

Fotoğraf- 7:  Babacı Hatun Türbesi,  

kuzey doğu cephesi.




193

bilig

• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi  

BAHAR 2016 / SAYI 77

Fotoğraf- 8: Babacı Hatun Türbesi 

kuzey cephesi.

Fotoğraf- 11: Babacı Hatun Türbesi 

batı cephesi.

Fotoğraf- 9: Babacı Hatun Türbesi 

kasnağı.


Fotoğraf- 12: Babacı Hatun Türbesi 

içten kubbeye geçişler.

Fotoğraf-10: Babacı Hatun Türbesi 

içten kubbe görünümü.

Fotoğraf-13: Babacı Hatun Türbesi  

iç bölümü.




194

bilig

• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi  

BAHAR 2016 / SAYI 77



3. Karşılaştırma 

Babacı Hatun Türbesi, konum itibarı ile hemen yanı başında bulunan Ayşe 

Bibi Türbesi gibi müstakil (bağımsız) bir yapı olarak konumlanmıştır. Buna 

benzer aynı dönem (11-12. yüzyıl) yapılarından tahminen 20 km uzaklıkta 

olan Karahan Türbesi de benzer konumda yapılmıştır. Aynı dönem yapısı 

olan her üç türbede de inşaat malzemesi olarak tamamen tuğla kullanılmış-

tır. Plan itibarıyla da her üç türbe kare planlı kübik yapılardır. Ancak Kara-

han Türbesi kare planlı olmasına rağmen, Babacı Hatun ve Ayşe Bibi Türbe-

lerinden farklı olarak ortada iki kademeli nişlerle dört eyvanlı bir düzenleme 

görülmektedir (Çizim 5-7). Ayşe Bibi türbesinin kuzey, güney ve batı cep-

helerinde nişler içinde birer pencere, doğu cephesinde ise niş içerisinde giriş 

kapısı vardır. Buna karşılık Babacı Hatun Türbesi’nde ise, batı cephesi hariç 

sadece kuzey ve güney cephelerinde birer pencere düzenlemesi, doğu cephe-

sinde de giriş kapısı bulunmaktadır. Ayrıca, Babacı Hatun Türbesinin batı 

cephesi hariç pencere ve kapı açıklıklarının her iki yanında tuğla işçilikli bir 

niş yerleştirilmiştir. Her üç cepheyi de ters ‘U’ şeklinde derin bir slime ile 

cepheler daha belirgin hale gelmiştir. Türbenin batı cephesi ise düz tuğla iş-

çiliğine sahiptir.  Babacı Hatun türbesinin üç cephesindeki güneşi sembolize 

eden dairesel madalyon kompozisyonu, Orta Asya ve İran’daki birçok Türk 

İslam mimari eserinde görüldüğü gibi, Anadolu Türk Mimarisi örneklerin-

de de çeşitli malzeme ve şekillerde sıkça karşımıza çıkmaktadır. 

Her üç yapıda kubbeye geçiş sisteminde tromp kullanılmıştır. Karahan tür-

besinde içten ve dıştan tek kubbe kullanılmışken, Ayşe Bibi türbesinde iç-

ten kubbe dıştan konik külah, Babacı Hatun türbesinde ise içten dilimli 

kubbe dıştan testere dişli piramidal külahla örtülmüştür. Ayşe Bibi ve Kara-

han Türbelerinde birer sanduka bulunmaktadır. Babacı Hatun Türbesinin 

orijinalinde bir sandukası olduğu söylenmekle birlikte, günümüzde mevcut 

değildir



195

bilig

• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi  

BAHAR 2016 / SAYI 77

Çizim-5: Ayşe Bibi Türbesi 

planı (A.A. Nurjanov; E.Ş. 

Akımbek)

Çizim-6: Babacı Hatun 

Türbesi planı (A.A. 

Nurjanov; E.Ş. Akımbek)

Çizim-7: Karahan Türbesi 

planı (A.A. Nurjanov; E.Ş. 

Akımbek)

Orta Asya’nın farklı bölge ve dönemlerde plan itibarı ile Babacı Hatun Tür-

besine benzeyen örneklerden Buhara’daki İsmail Samani (907), Serahs’ta  

Yartı Kümbet (1098) , Mihne Abu Sait (1049) ve Ürgenç’te bulunan Fah-

reddin Razi (12. y.y.) türbelerini sayabiliriz.  Söz konusu türbe örneklerinin 

tamamı kare planlı ve inşaat malzemesi olarak tuğla olması bakımından Ba-

bacı Hatun Türbesiyle büyük bir benzerlikler göstermektedir (Cezar 1977: 

109-115, 312,  386-389) (Çizim 8-12) (Fotoğraf 14-15). 

Çizim-8: Babacı 

Hatun Türbesi planı 

(A.A. Nurjanov; 

E.Ş. Akımbek) 

Çizim-9:İsmail 

Samani Türbesi 

planı (907) 

(M.S.Bulatov)

Çizim-10: Yartı 

Kümbet planı 

(1098) (M.Cezar)

Çizim-11: Abu Sait 

Türbesi planı (11.

yy.) (M.Cezar)




196

bilig

• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi  

BAHAR 2016 / SAYI 77

Çizim-12: Fahredin Razi 

Türbesi (12.yy.) (M.Cezar)

Fotoğraf-14: Fahredin 

Razi Türbesi (12.

yy.) genel görünüş 

(M.Cezar)

Fotoğraf-15: Fahredin Razi 

Türbesi (12.yy.) (M.Cezar)

Babacı Hatun Türbesine plan, malzeme, cephe ve örtü sistemi bakımın-

dan benzeyen Anadolu’da da aynı veya yakın dönem türbelerinden örnekler 

vardır. Buna örnek olarak Ahlat Şeyh Necmeddin / Havai Baba (1222) tür-

besinin üç cephesinde açıklığın bulunması, Babacı Hatun Türbesiyle ortak 

özellikleri gösterilmektedir. Ancak, kümbetin iki katlı olması ve mihrabın 

bulunması açısından ayrılmaktadır (Çizim 13). Buna benzer Tokat Ebul 

Kasim (1233-1234) türbesi kare planlı ve kubbeye geçişte trompların olma-

sı Babacı Hatun türbesiyle ortak özelliği yansıtmaktadır. (Tuncer 1986: 68, 

248-249) (Çizim 14). 

Afyon Kadınana Kümbeti (1307?)’ ise kare planlı, içte kubbe, dışta külah 

ve dört yönünde açıklıklarının bulunması açısından Babacı Hatun Türbesi-

ne benzemektedir. Burada da kubbeye pandantifle geçilmesi ve malzemesi-

nin taş olması bakımından farklılık gösterir (Tuncer 1991: 11) (Çizim15). 

Tokat Nureddin Bin Sentimur Kümbeti (1313) türbesi kasnağının tuğladan 

ve prizmal yıldızvari şeklinde düzenlenmiş olması ise Babacı Hatun Türbe-

siyle ortak özellik göstermektedir. Ancak kubbeye geçişte Türk üçgeninin 

kullanılması ve gövde malzemesinin taş olması bakımından farklılık göster-

mektedir (Tuncer 1992: 193-197) (Çizim 16). 




197

bilig

• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi  

BAHAR 2016 / SAYI 77

Çizim-13: Ahlat Şeyh Necmettin Havai Baba 

Kümbeti (1222). Sağdaki üst, soldaki alt kat 

planı  (O.C. Tuncer)

Çizim-15: Afyon Kadınana Kümbeti 

(1307?) planı 

(O.C. Tuncer)

Çizim-14: Tokat Ebul kasim 

Kümbeti (1233-34) planı (O.C. 

Tuncer)

Çizim-16: Tokat Nureddin Bin Sentimur Kümbeti 



(1313) planı (sağdaki), soldaki örtü planı(O.C. 

Tuncer).


Sonuç

Türk-İslam coğrafyasında; mezar, mezar taşı ve anıt mezarlar; bölge, dönem 

ve egemen siyasal sanatsal ortamın belirleyiciliğiyle özgün, farklı üsluplara 

sahip olmuşlarsa da genel biçim ve tasarım özellikleri açısından ortak kültü-

rel özelliklere sahiptirler.

Babacı Hatun Türbesi, yukarıda verilen örneklerden de görüldüğü gibi 11-

12. yüzyıl Karahanlılar Dönemi yapılarının karakteristik özelliklerine sahip 

bir türbe olarak dikkati çekmektedir. Türbe mimarisinde Samanilerle baş-

layan ve Karahanlılar ile devam eden bu ortak özellikler Büyük Selçuklular 

aracılığı ile Anadolu coğrafyasına yayılmıştır. 




198

bilig

• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi  

BAHAR 2016 / SAYI 77

Kazakistan’ın Taraz (eski Jambıl) kenti yakınlarındaki Karahanlılar’ın Baba-

cı Hatun Türbesi’nin (12. yüzyıl) yıldız şeklinde piramidal biçimdeki külah-

lı örtü sisteminin bir asır sonra Anadolu Selçuklu mimarlığında benzerlerini 

görmek mümkündür. Fakat Babacı Hatun Türbesi bilim dünyasına tanıtıl-

madan önce Anadolu’daki bu gibi çatı biçimleri yalnızca Kafkasya etkileriyle 

yorumlanıyordu.

Sonuç olarak, Orta Asya sanat gelenekleri ile İslam anlayışını kaynaştıran 

ilk adımlar Samaniler ve Karahanlılar tarafından atıldı. Bunun en güzel ör-

neklerinden Babacı Hatun Türbesinin yıldızvari külahlı örtü sistemi zaman 

içinde Selçuklu türbe mimarisine örnek olmuştur. 



Açıklamalar 

1  Babacı Hatun Türbesi, Türkiye yayınlarına ilk defa Y.Yaralov tarafından 

“VIII-XII. yy.lar Orta Asya’sında Mimari Abideler” adlı makalesinde 

tanıtılmıştır. Makalede türbenin adı Baladji Hatun olarak geçmektedir. 

Bundan sonraki yayınlanan eserlerde ise Balaci Hatun adıyla tanıtılmıştır 

(Cezar 1977: 111).

2   “E’ÂLΔ kelimesi yüce, muhteşem anlamına gelmektedir. “A’L” kelimesi 

ise, yazılış itibariyle de kitabedeki yazıya uymamakta ve farklı anlam ver-

mektedir (Ş.Sami 1992: 127). 

3  Kazrestavrasya, Kazak Sovyet Cumhuriyetleri Birliği Kültür Bakanlığı, 

Kazprojerestorasyon ve Konstrüksiyon Enstitüsü (Kazak restorasyon). 

Kaynaklar 

Arık, Oluş (1994). Orta Asya Mimarlık Mirasımızdan İzlenimler-İmpressions 



From Our Architectural Heritage İn Central Asia. Ankara: TİKA Yay.

Aslanapa, Oktay (2010). Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitabevi. 

Barthold, Vasiliy (1963). Turkestan v epohu Mongolskogo naşestviya, Mosko-

va: İzd. Vostoçnoyi Literaturi.

Basenov, Töleu (1957). Ornament Kazahstana v Arhitekture. Almatı: İzd. 

Akademii Nauk.




199

bilig

• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi  

BAHAR 2016 / SAYI 77

________ (1959). Arhitektura Kazahstana VII- XII Vekov. Sbornik Arhitek-

tura Kazahstana. Almatı: Kazgosizdat. 

Baypakov, Karl (2011). Sokrovişa Drevnego i Srednevekovogo Taraza i Jambıl-



skoi Oblasti. Almatı: Mektep. 

Bernştam, Aleksandr (1956). K Proishocdeniyu Mavzoleya Babadji Hatun

Moskova: İzd. Akademii Arhitektury SSSR.

Cezar, Mustafa (1977). Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık. İstan-

bul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay. 

Denike, Boris (1939). Arhitekturnyi Ornament Sredney Azii. Moskova: İzd. 

Vsesoyuznoy Akademii Arhitekturı.

Kastane, Josef (1910). Drevnosti Kirgizskoi Stepi İ Orenburgskogo Kraya

Orenburg: Vıpuska 22.

Kazahstan Respublikasınyn Tarihi jane Madeni Eskertkişter Jiyntığı, Jambıl 

oblısı (2002).  Ansiklopedi. Almatı: RMK “MME ĞZCİ”.

Margulan, Alkey (2011) Soçineniya. T.8. Almatı: Alatav.

Mendikulov, Malbağar (1950). Nekotorye Dannye Ob İstoriçeskoi Arhi-

tekture Kazahstana. İzvestiya Akademii Nauk Kazhskoi SSR. Vıpusk 2. 

Almatı.

_________ (1951). Pamyatniki Arhitekturı Kazahstana s koniçeskimi ili 



piramidalnımi kupolami. Arhitektura Respublik Srednei Azii. Gosudars-

vennoe İzdatelstvo Arhitekturı i gradostroitelstva. Moskova.

Moldakynov, Töken (2007). Ejelgi Tarahiz Eskertkişteri. Taraz: Senim. 

Nurjanov Arnabai ve Eraly Akımbek (2012). “Musulmanskie Kultovıe Pam-

yatniki Karahandinskoi Epohi v Srednevekovyh Gorodah Zapadnogo 

Jetısu, XXI Ğasırdın Basındağı Otandık Arheologiya jane Etnologiyanın 

Maseleleri men Jetistikteri attı A. M. Orazbayevtın 90 jıldığına arnal-

ğan”. IV Orazbayev Okuları Respublikalık ğılımi- tajiribelik Konferensiya 



Materialdarı (Ulusal Konferans). 26-27 sauir (Nisan). 

Önkal, Hakkı (1996). Anadolu Selçuklu Türbeleri. Ankara: Atatürk Kültür, 

Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yay.  



200

bilig

• Koshenova, Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi  

BAHAR 2016 / SAYI 77

Senigova,Tayisiya Nikolayevna (1972). Srenevekovyi Taraz. Almatı: Nauka. 

Şemsettin Sami (1992). Kâmûs-i Türkî. İstanbul: Çağrı Yay.

Tuncer, Orhan Cezmi (1986). Anadolu Kümbetleri 1, Selçuklu Dönemi. An-

kara: Güven Matbaası.

Tuncer, Orhan Cezmi (1991). Anadolu Kümbetleri 2, Beylikler ve Osmanlı 

Dönemi. Ankara: Sevinç Matbaası. 

__________. (1992). Anadolu Kümbetleri 3, Beylikler ve Osmanlı Dönemi

Ankara: Adalet Matbaası. 

Tuyakbayev, Kanat (2009). Restavrasya- İskusstvo- Vozrojdeniya. Almatı. 

Yaralov, Yurii (1962). VIII-XII.yy.lar Orta Asya’sında Mimari Abideler. Çev. 

Hüseyin Gazi Yurdaydın. Milletlerarası I. Türk Sanatı Kongresi. Ankara.

Yetkin, Suut Kemal (1984). İslam Ülkelerinde Sanat. İstanbul: Cem Yay. 



201

bilig

The Babaci Hatun Tomb in Taraz, Kazakhstan



Gulbanu Koshenova*

Abstract

The Babaci Hatun Tomb is located in the village of Ayşe 

Bibi in Talas Province, Kazakhstan. This tomb is one of 

the earliest rare examples of Kazakhstan. The year of its 

construction is unknown due to damage to its epigraph. 

Many researchers have made various comments about 

this tomb.The tomb is built on a square plan. The plan, 

construction materials, tools, façade arrangement and the 

use of brick in the construction, demonstrate the chara-

cteristics of the early period of Karahan architecture. In 

this article, the plan of the tomb, the materials, the exteri-

or facade and the architectural characteristics will be exa-

mined in depth according to the principle of the Golden 

Rule in addition to a discussion of its dating. Furthermo-

re, it will be compared with similar examples of Turkish 

Islamic tomb architecture. The star shaped conical roof of 

the tomb has influenced Seljuk Tomb architecture. 

Keywords

Golden Rule, Kazakhstan, Taraz, Brick, tomb architectu-

re, star shaped

Research Assist., Akhmet Yassawi International Turkish-Kazakh University, Board of Trustees – Ankara/Turkey 



kgulbanu@gmail.com 

SPRING 2016 / NUMBER  77 

183-202



202

Мавзолей Бабаджа Хатун в городе 

Тараз, в Казахстане

Гульбану Кошенова*

Аннотация 

В Казахстане, в селе Айша биби находится Мавзолей 

Бабаджа  Хатун.  Мавзолей  является  примерам 

одним  из  наиболее  ранних  памятников.  Дата 

строение мавзолея неизвестно, так как надписи над 

могилой  стерлись.  До  сегоднящнего  дня  многими 

исследователями  были  разные  доводы  насчет 

данного мавзолея. Мавзолей построен в квадратной 

форме.  План  строение,  материалы,  расположение 

фасада  и  использование  кирпичей  показывает 

особенности  архитектуры    Караханидов.  В 

данной статье будут рассмотрены планы мавзолея, 

материалы,  расположение  фасада,  а    также 

рассматрывается  архитектурные  особенности. 

Помимо  этого  сравнивается  с  аналогичными 

примерами  мавзолеев  в  исламской  архитектуры. 

Зонтичное,  ребристое  купол  мавзолея  была 

примером Селдужско мавзолейной архитектуры. 



Ключевые слова 

Пропорция  золотого    сечения,    Казахстан,  Тараз, 

Тугла,  Архитектура  мавзолея, Купол

*  ассис., Международный казахско-турецкий университет имени Х. А. Яссави, Управление  

Полномочного Совета  – Анкара / Турция  

 

kgulbanu@gmail.com 



Весна 2016 / Выпуск 77

183-202

билиг

Yüklə 94,65 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə