3
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
«Biz Azərbaycan deyəndə onun sərvətini, onun
gözəl təbiətini nəzərdə tuturuq. Lakin bütün bunlarla
yanaşı respublikamızın ən başlıca sərvətlərindən biri,
bəlkə də, ən başlıca sərvəti qədimlərdən bu torpaqda
yaşamış öz taleyini, öz həyatını bu torpağa bağlayan,
müxtəlif millətlərdən olan, müxtəlif dinlərə etiqad edən
adamlardır. Ölkə nə qədər çox xalqı birləşdirsə, bir o
qədər də zəngin olar».
HEYDƏR ƏLİYEV
ÖN SÖZ
Dilin inkişaf tarixinin öyrənilməsində müxtəlif dillərin
bir-biri
ilə qarşılıqlı əlaqələrinin araşdırılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Çünki qarşılıqlı əlaqələr əlaqədə olan dillərin bir-birinə təsirini
gerçəkləşdirən əsas amillərdir. Dillərarası əlaqələrin xüsusiyyətləri,
onların təmaslı və ya təmassız olması, hansı dövrdə başlanması,
davametmə müddəti, intensivliyi, dil daşıyıcılarının həyat və
məişətinin hansı sahələrini əhatə etməsi dil sisteminin müxtəlif
səviyyə və yaruslarında öz izlərini buraxır. Tədqiqat məhz belə
izlərin xüsusiyyətlərini açmağı, onları dəqiqləşdirməyə, sahə
anlayışları ilə adlandırmağa yönəldilir.
Dil əlaqələrinin öyrənilməsinin ən yaxşı obyekti belə əlaqələ-
rin geniş və çoxşaxəli olduğu ərazilərdə fəaliyyətdə olan
dillər təşkil
edir. Tarixən və bu gün də dünyada daha çox dilin təmaslı əla-
qələrdə olduğu regionlardan biri Qafqazdır. Müxtəlifsistemli dillər
nəzərə alındıqda Qafqazda dil əlaqələrinin geniş yayılması,
çoxşaxəli olması, ardıcıl, kəsilmədən getməsi və bu gün də davam
4
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
etməsi baxımından diqqəti ən çox cəlb edən ərazi Azərbaycandır.
Ona görə də Azərbaycanda müxtəlif dillər arasındakı əlaqələr daim
tədqiqat obyekti olur.
Azərbaycan ərazisində yayılmış dillərdən biri də tat dili-dir.
Tatlar irandilli xalq olub, Xəzəryanı ərazilərdə, xüsusən, İranda,
Azərbaycanın şimal-şərq rayonlarında, Abşeron yarımadasında,
Dağıstanın cənub-şərqində, Dərbənd və Mahaçqala şəhərlərində
məskunlaşmışlar. Azərbaycan
ərazi-sində tatlar, əsasən,
respublikanın İsmayıllı, Xızı, Şamaxı, Quba, Dəvəçi və Abşeron
ərazilərində daha kompakt şəkildə yaşayırlar.
Tatlar bu ərazilərə
hələ VI əsrdə İrandan köçürülməsi ədəbiyyatda qeyd olunur. XIX
əsr yazılı mənbələrində Cavad, Naxçıvan və Zəngəzur qəzalarında
da tatların yaşaması haqqında məlumatlara təsadüf olunur.
Göründüyü kimi tatlar Azərbayjanın müxtəlif regionlarında
qədim dövrlərdən yaşayırlar. Bu, bir tərəfdən, tat dili ilə Azər-
baycan dili arasındakı əlaqələrin əsrlər boyu getməsini və bu gün
davam etməsi, digər tərəfdən isə respublikanın müxtəlif ərazilərində
qarşılıqlı təsirdə olması baxımından linqvistik tədqiqat üçün mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Çünki hər bir ərazinin öz dil mühiti,
öz təsir
şərtləri vardır. Məsələn, Bakı ərazisində Azərbaycan tat – dil
əlaqələri uzun müddət həm də rus-Azərbaycan dil əlaqələri
prosesində gerçəkləşmişdirsə, Quba ərazisində bu
dillərin
əlaqələrinə Dağıstan dilləri də öz təsirini göstərmişdir. Bu isə
çoxtərəfli dil əlaqələrini, daha doğrusu, əlaqədə olan dillərin
çoxluğunu və müxtəlifliyini şərtləndirmişdir.
Hər bir dilin genealoji mənzərəsi bu dildə istifadə olunun dil
vahidləri əsasında müəyyənləşdirilir. Belə bir mənzərənin tam şə-
kildə açılması həmin dili müxtəlif səviyyələrdə genetik baxımdan
araşdırmağı tələb edir. Bu kitabda tat dilinin genealoji mənzərəsi
onun müxtəlif yaruslarına aid vahidlərin mənşəyi əsasında öyrənilir.
Təbii ki, uzaq keçmişdə Azərbaycan gəlmiş tatlar ilk əvvəl öz
dillərinə aid vahidlərdən, sözlərdən,
qrammatik vahidlərdən,
sintaktik konstruksiyalardan istifadə etmişlər. Onlar məskun-
5
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
laşdıqları yeni ərazidə yaşayan başqa xalqlarla müxtəlif tipli
əlaqələrə girmək məcburiyyətində qalmışlar. Bu əlaqələr isə təbii ki,
dil vasitəsi ilə gerçəkləşmişdir. İnsanın öz məişətinə gətirdiyi və
başqa bir xalqa məxsus olan hər bir yeni əşya öz adı ilə alınmışdır.
Çox zaman dil daşyıcıları dilin daxili imkanlarından istifadə edərək
yeni sözlər yaradırlar. Bununla belə, dilə onunla
təsirdə olan başqa
dildən alınma sözlərin daxil olması hadisəsi də daim gedir. Bu
hadisə nəticəsində dilin leksik səviyyədə genealoji mənzərəsi
dəyişməyə başlayır. Qeyd edilən cəhət daha çox ozünü leksik
səviyyədə göstərir. Leksika dilin kənar təsirə daha çox reaksiya
verən yarusudur. Ona görə də dilin genealoji mənzərəsini çox
zaman lüğət fondundakı sözləri mənşəcə qruplaşdırmaq yolu ilə
tədqiq edirlər.
Məlumdur ki, dildəki sözlərin müəyyən qismi derivatlardır.
Yəni müəyyən sözlər vardır ki, onlar kökə sözdüzəldici şəkilçilər
artırılması yolu ilə düzəlir və əvvəlki sözdən törəmə vahid kimi
çıxış edir. Tərkibində sözdüzəldici şəkilçi olan sözlərin dilə daxil
olması prosesində eyni şəkilçi tərkibli sözlərin sayca artımı bu şə-
kilçinin tədricən başqa dildə də sözdüzəltmə imkanları əmələ gəlir.
Söz tərkibində dilə keçən vahid müstəqil alınmaya çevrilir.
Beləliklə, qrammatik səviyyədə alınmalar meydana çıxır. Alınmalar
leksik səviyyədə başqa şəkildə də dildə yer alırlar.
Dilə keçən
alınma müxtəlif nitq hissəsinə aidliyi ilə seçilir.
Ayrı-ayrı nitq hissələrinə mənsubluğuna görə alınmaların öy-
rənilməsi genealoji qrammatik mənzərənin təyin edilməsində
mühüm rol oynayır.
Dillərarası əlaqələrin uzun müddət davam etməsi, qarşılıqlı
təsirdə olan dillərdən birinin digəri ilə müqayisədə dominant, yəni
üstün mövqedə olması, daha geniş dairədə işlənməsi onun müəyyən
hazır qəliblərinin, xüsusi sintaktik konstruksiyalarının da keçidi
üçün zəmin yaradır. Bu isə sintaktik
səviyyədə genealoji
mənzərənin təyini üçün material verir.
Bu kitabda tat dilinin lüğət fondunun geneаloji mənzərəsi