Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili
1
GÜLSÜM HÜSEYNOVA
TAT DİLİ LEKSİK FONDUNUN
GENEALOJİ TƏHLİLİ
(Azərbaycan tatlarının dilinin materialları
əsasında)
“Elm və təhsil”
BAKI – 2013
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili
2
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Elmi Şurasının
qərarı ilə çap olunur
Elmi redaktor:
Roza Eyvazova
Filologiya üzrə elmlər doktoru,
professor
Rəyçilər:
Vahid Adilov
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
dosent
Gülxanım Vəliyeva
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
dosent
Tat dilinin leksik fondunun genealoji təhlili (Azərbaycan
tatlarının dilinin materialları əsasında). Bakı, 2013, 157 səh.
Monoqrafiyada ilk dəfə olaraq Azərbaycan tatlarının dilinin
leksik tərkibi sistemli şəkildə tədqiqata cəlb olunur, İran dilləri ilə
ümumi olan və bilavasitə tat dilinə məxsus leksik layları, başqa
dillərdən alınmalar araşdırılır. Əsərdən dilçilər və dilçiliklə
maraqlanan digər şəxslər faydalana bilərlər.
© “Elm və təhsil”, 2013
gulsum.huseynova27@mail.ru
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili
3
«Biz Azərbaycan deyəndə onun sərvətini, onun
gözəl təbiətini nəzərdə tuturuq. Lakin bütün bunlarla
yanaşı respublikamızın ən başlıca sərvətlərindən biri,
bəlkə də, ən başlıca sərvəti qədimlərdən bu torpaqda
yaşamış öz taleyini, öz həyatını bu torpağa bağlayan,
müxtəlif millətlərdən olan, müxtəlif dinlərə etiqad edən
adamlardır. Ölkə nə qədər çox xalqı birləşdirsə, bir o
qədər də zəngin olar».
HEYDƏR ƏLİYEV
ÖN SÖZ
Dilin inkişaf tarixinin öyrənilməsində müxtəlif dillərin bir-biri
ilə qarşılıqlı əlaqələrinin araşdırılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Çünki qarşılıqlı əlaqələr əlaqədə olan dillərin bir-birinə təsirini
gerçəkləşdirən əsas amillərdir. Dillərarası əlaqələrin xüsusiyyətləri,
onların təmaslı və ya təmassız olması, hansı dövrdə başlanması,
davametmə müddəti, intensivliyi, dil daşıyıcılarının həyat və
məişətinin hansı sahələrini əhatə etməsi dil sisteminin müxtəlif
səviyyə və yaruslarında öz izlərini buraxır. Tədqiqat məhz belə
izlərin xüsusiyyətlərini açmağı, onları dəqiqləşdirməyə, sahə
anlayışları ilə adlandırmağa yönəldilir.
Dil əlaqələrinin öyrənilməsinin ən yaxşı obyekti belə əlaqələ-
rin geniş və çoxşaxəli olduğu ərazilərdə fəaliyyətdə olan dillər təşkil
edir. Tarixən və bu gün də dünyada daha çox dilin təmaslı əla-
qələrdə olduğu regionlardan biri Qafqazdır. Müxtəlifsistemli dillər
nəzərə alındıqda Qafqazda dil əlaqələrinin geniş yayılması,
çoxşaxəli olması, ardıcıl, kəsilmədən getməsi və bu gün də davam
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili
4
etməsi baxımından diqqəti ən çox cəlb edən ərazi Azərbaycandır.
Ona görə də Azərbaycanda müxtəlif dillər arasındakı əlaqələr daim
tədqiqat obyekti olur.
Azərbaycan ərazisində yayılmış dillərdən biri də tat dili-dir.
Tatlar irandilli xalq olub, Xəzəryanı ərazilərdə, xüsusən, İranda,
Azərbaycanın şimal-şərq rayonlarında, Abşeron yarımadasında,
Dağıstanın cənub-şərqində, Dərbənd və Mahaçqala şəhərlərində
məskunlaşmışlar.
Azərbaycan
ərazi-sində
tatlar,
əsasən,
respublikanın İsmayıllı, Xızı, Şamaxı, Quba, Dəvəçi və Abşeron
ərazilərində daha kompakt şəkildə yaşayırlar. Tatlar bu ərazilərə
hələ VI əsrdə İrandan köçürülməsi ədəbiyyatda qeyd olunur. XIX
əsr yazılı mənbələrində Cavad, Naxçıvan və Zəngəzur qəzalarında
da tatların yaşaması haqqında məlumatlara təsadüf olunur.
Göründüyü kimi tatlar Azərbayjanın müxtəlif regionlarında
qədim dövrlərdən yaşayırlar. Bu, bir tərəfdən, tat dili ilə Azər-
baycan dili arasındakı əlaqələrin əsrlər boyu getməsini və bu gün
davam etməsi, digər tərəfdən isə respublikanın müxtəlif ərazilərində
qarşılıqlı təsirdə olması baxımından linqvistik tədqiqat üçün mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Çünki hər bir ərazinin öz dil mühiti, öz təsir
şərtləri vardır. Məsələn, Bakı ərazisində Azərbaycan tat – dil
əlaqələri uzun müddət həm də rus-Azərbaycan dil əlaqələri
prosesində gerçəkləşmişdirsə, Quba ərazisində bu dillərin
əlaqələrinə Dağıstan dilləri də öz təsirini göstərmişdir. Bu isə
çoxtərəfli dil əlaqələrini, daha doğrusu, əlaqədə olan dillərin
çoxluğunu və müxtəlifliyini şərtləndirmişdir.
Hər bir dilin genealoji mənzərəsi bu dildə istifadə olunun dil
vahidləri əsasında müəyyənləşdirilir. Belə bir mənzərənin tam şə-
kildə açılması həmin dili müxtəlif səviyyələrdə genetik baxımdan
araşdırmağı tələb edir. Bu kitabda tat dilinin genealoji mənzərəsi
onun müxtəlif yaruslarına aid vahidlərin mənşəyi əsasında öyrənilir.
Təbii ki, uzaq keçmişdə Azərbaycan gəlmiş tatlar ilk əvvəl öz
dillərinə aid vahidlərdən, sözlərdən, qrammatik vahidlərdən,
sintaktik konstruksiyalardan istifadə etmişlər. Onlar məskun-
Dostları ilə paylaş: |