NAZİR ƏHMƏDLİ
HAQQ-NAHAQQ SEÇİLƏR
HAQQ DİVANINDA
Bakı-2017
Elmi redaktoru:
Nizami Cəfərov,
akademik, əməkdar elm xadimi
Rəyçi:
Əli Şamil,
tədqiqatçı-jurnalist,
AMEA Folklor İnstitutu
Nazir Əhmədli. Haqq-nahaqq seçilər Haqq divanında
Bakı, “NURLAR” Nəşriyyat-Poliqrafi ya Mərkəzi, 2017, 288 səh.
Kitabda XIX əsrdə yaşamış Azərbaycanın görkəmli söz ustadla-
rı Aşıq Ələsgər, Aşıq Alı, Ağ Aşıq, Aşıq Söyün Şəmkirli, Şair Məm-
mədhüseyn, Göyçəli Aşıq Musa və başqalarının doğum tarixləri yeni
arxiv sənədlərinin əsasında müəyyənləşdirilmiş və folklorşünaslığı-
mızdakı boşluqların aradan qaldırılması yolunda tarixi addım sayılacaq
dəqiqləşdirmələr aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, yuxarıda adları
çəkilən sənətkarların yaşları xeyli şişirdilmişdir.
Müəllif XIX əsrdə yaşamış və adları indiyə qədər elmi ictimaiy-
yətə məlum olmayan Aşıq Qara, Şair Mustafa və Aşıq Rüstəm kimi
sənətkarları üzə çıxarmışdır.
ISBN: 978-9952-507-20-1
© N.Əhmədli, 2017
3
Haqq-nahaqq seçilər Haqq divanında
HƏQİQƏTİN ARDINCA, YAXUD
ELMİ REDAKTORDAN
Görkəmli tədqiqatçı-publisist Nazir Əhmədlinin
“Haqq-nahaqq seçilər haqq divanında” kitabı, hər şeydən
əvvəl ona görə dəyərlidir ki, müəllif yeni tapdığı mötəbər
mənbələrə, tarixi sənədlərə əsaslanaraq indiyə qədər çox
hallarda dəlilsiz-sübutsuz istinad edilmiş, fərqinə varıl-
madan kitabdan kitaba köçürülmüş və zehnimizdə əsassız
olaraq qəlibləşmiş bir sıra “qələti-məşhur”ları müzakirə ob-
yektinə çevirir. Və nəticə etibarilə tarixi həqiqətlərin bir-bi-
rilə sıx bağlı olan bütöv bir təkzibolunmaz mənzərəsini,
sistemini təqdim edir.
Kitabın ikinci, birincisindən az olmayan dəyəri müəlli-
fi n ədəbi, tarixi faktlara dərindən bələdliyi, ciddi araşdırma
texnologiyası, aydın peşəkar məntiqi, ümumiləşdirmə qa-
biliyyətidir.
Və nəhayət, üçüncü bir dəyər də unudulmamalıdır ki,
bu da həqiqəti ortaya çıxarmaq, haqq-nahaqqı bir-birindən
ayırmaq, nüfuzlu tədqiqatçılarla belə polemikaya girmək-
dən çəkinməmək, milli mənəvi irsimizə (onun həqiqətlə-
rinə) təəssübkeş bir övlad ehtiramı ilə yanaşmaq enerjisi,
istedadı və ehtirasıdır..
Etiraf edək ki, Azərbaycan söz sənətinin dühalarından
Aşıq Ələsgərin həyatı, xüsusilə 22 mart 1821-ci ildə Göy-
çə mahalının Ağkilsə kəndində anadan olması ədəbiyyat
tarixşünaslığında kəskin bir etiraz doğurmasa da, vaxtaşırı
müəyyən mübahisələrin mövzusu olmuşdu. Lakin etibarlı
sənədlərin yoxluğu (və bir sıra tədqiqatların bu “yoxluq”-
dan istifadə, əslində sui-istifadə edərək müxtəlif şayiələrə
əsaslanmaları) həmin mübahisələrin, prinsip etibarilə, bir
yekuna varmadan nəticəsiz qurtarmasına gətirib çıxarır-
4
Nazir Əhmədli
dı. Və bizim humanitar elmlərimiz üçün “səciyyəvi” olan
“hərə öz fi krində qalır” kimi liberal (və məsuluyyətsiz) bir
“metod” öz işini görmüşdür.
Nazir Əhmədli XIX əsrin 20-ci illərinin sonu və 30-cu
illərinin əvvəllərindən başlayaraq Qafqaz canişinliyi tərə-
fi ndən xüsusi dəqiqliklə tərtib edilmiş İrəvan əyaləti “ka-
meral təsvirləri”ni əldə edərək araşdırmışdır. Həmin “təs-
virlər” bir də ona görə mötəbərdir ki, müxtəlif illəri (1831,
1842, 1852, 1859, 1873, 1886) əhatə etməklə onlarda əks
olunmuş məlumatların müqayisəsinə imkan verir.
Müəllif yazır:
“2016-cı il oktyabr ayının 24-də 1873-cü ilə aid sənə-
di əldə etdim. Və hər şey bu gündən sonra gözümə başqa
rəngdə görünməyə başladı. Məlum oldu ki, Ustad Ələsgərin
yaşı indiyəcən düz 31 il böyük göstərilib, əmisi Allahverdi-
ni onun babası kimi təqdim ediblər, həyatı ilə bağlı faktlar
ciddi şəkildə təhrif edilib. Hər bir tapıntıda, elmi uğurda
olduğu kimi, bu tapıntı məni də hədsiz sevindirməli idi,
amma sevinmədim”...
Niyə?..
Ona görə ki, indiyə qədər yazılanlar, deyilənlər, keçi-
rilən təntənəli yubileylər, dərsliklər, akademik təsəvvürlər
elə bir “fundamental” mühit yaratmışdır ki,onu şübhə altın-
da qoymaq nə dərəcədə doğrudur?.. Aşıqələsgərşünaslığın
patriarxı, Aşığın nəvəsi mərhum İslam Ələsgərovun əmin-
liklə müdafi ə etdiyi bir sıra mülahizələrin həqiqətə uyğun
olmadığını necə demək olar?.. Çox da ki, danılmaz faktlar
var.
İkisindən birini seçmək lazım gəlirdi: ya haqq, ya da
nahaqq... “Haqq-nahaqq seçilər haqq divanında” müəllifi ,
nə qədər “ağır”, çətin olsa da haqqı seçir.
Fikrimizcə, Nazir Əhmədlinin elmi dövriyyəyə daxil
etdiyi yeni tarixi sənədlər, materiallar mövcud yanlışlıqla-
5
Haqq-nahaqq seçilər Haqq divanında
ra son qoyur, bir sıra “qələti-məşhur”ları təkzib edir. Aşıq
Ələsgər ailəsinin demək olar ki, bütün üzvlərinin, bu ailə
ilə əlaqədar şəxslərin tərcümeyi-hal tarixlərini dəqiqləş-
dirir, dahi sənətkarın yazı-pozu bilməməsi barəsindəki
“qənaət”in tamamilə yanlış olduğunu əsaslı dəlillərlə sü-
but edir, bir sıra məlum şeirlərin həqiqi müəllifl ərinin kim
olduğunu ortaya çıxarır...Ümumiyyətlə Göyçə mahalının
yeni dövrdəki etnik, sosial-mədəni, ədəbi mənzərəsi barədə
müfəssəl təsəvvür yaradır.
Aşığın “Min iki yüz doxsan dörddə Ələsgər tapdı əsə-
ri” misrasını ustadı Alı ilə deyişməsinin tarixi hesab edən
tədqiqatçı bu tarixin miladi təqvimlə 1876-ci ilə düşdüyünü
və deyişmə hadisəsinin də məhz həmin tarixdə baş verdiyi-
ni məntiqi mülahizələrlə əsaslandırır.
Kitabda Aşıq Alının özü ilə bağlı da xeyli yeni məlu-
matlar üzə çıxarılmışdır, məsələn, buradan öyrənirik ki,
Aşıq Alının yaşı da Böyük Şəyirdi kimi şişirdilib, doğul-
duğu kənd heç də indiyə qədər yazıldığı kimi Qızılvənk
kəndi deyilmiş. Nazir Əhmədli sənədlərlə sübut edir ki,
Aşıq Alı 1835-cü ildə Göyçə mahalının Şişqaya kəndində
anadan olub, onun ailəsi sonradan Qızılvənkə köçüb. Ən
mühüm faktlardan biri isə hər iki ustadın milli mənsubiyyə-
tinin müəyyənləşdirilməsidir. Son zamanlar xüsusilə Aşıq
Alının milli mənsubiyyətini başqa yönlərə çəkmək istəsələr
də, tədqiqatçı bu məsələyə də nöqtə qoyur-sübut edir ki, hər
iki ustad türk oğlu türkdür-Aşıq Alı ayrımlı tayfasına, Aşıq
Ələsgər isə qarapapaq türklərinin bosçalı/borçalı tayfasına
mənsubdurlar.
Kitabdakı ciddi tapıntılardan biri də Aşıq Hüseyn Şəm-
kirlinin həyatı ilə bağlıdır. Tədqiqatçı müəyyən edib ki,
Aşıq indiyə kimi yazıldığı kimi 1811-ci ildə deyil, 1838-ci
ildə doğulub, aralarındakı 121 il yaş fərqinə görə bəzi tə-
dqiqatçıların iddia etdikləri kimi Molla Pənah Vaqifi n bacı-
Dostları ilə paylaş: |