Hərb tariXİMİZDƏn miLLİ azərbaycan tariXİ muzeyiNİn silah kolleksiyasinda göRKƏMLİ ŞƏxsləRƏ Aİd silahlar
Yüklə 155,21 Kb. Pdf görüntüsü
|
| HƏRB TARİXİMİZDƏN MİLLİ AZƏRBAYCAN TARİXİ MUZEYİNİN SİLAH KOLLEKSİYASINDA GÖRKƏMLİ ŞƏXSLƏRƏ AİD SİLAHLAR M illi Azərbaycan Tarixi Muzeyinin eksponatlar toplusunun əhəmiy- ydtii hissəsini sila/ı kolleksiyası təşkil edir. M uzey yaradıldıqdaıı sonra m iixtəlif dövrlərə aid silahların tapılnıasına böyiık diqqət yetirilmişdir. Silah kolleksiyası indi də zənginləşdirilir. Silahlar muzey fondlarına bir ıteçə yolla daxil edilir: hənı muzeyin və Elm lər Akadem iyasım n digər miivafıq təşkilatlarının respublika regioıtlarına taşkil etdikləri tarixi, et- noqrafik, arxeoloji ekspedisiyalar vasitəsilə, həm fə rd i şəxslərdən alınma yolu ilə, lıəm də nıiixtəlif illərdə Daxili İşfor Xalq Komissarlığı va Daxili İşlər Nazirliyinin anbarlarından tarixi əhəmiyyətli silahların muzeyə ve- rilm əsi yolu ifo silahların sayı artınlır. X X əsrin 20-40-cı illərində Tif- lisdəki Qafqaz hərbi-tarixi muzeyindən, həmçinin SSRİ-nin M oskva və Leninqrad şəhərlərindəki mərkəzi nıuzeylərindən Azərbaycana aid bəzi silahlar Bakıya gətirilm iş və sözi'tgedəıı muzeyə təhvil verilmişdir. SSRİ M üdafiə Nazirliyinin anbarlarından vaxtı ötmüş bəzi silahlar da muzeyə təqdim edilmişdir. M uzeyin silah kolleksiya- sında m üxtəlif şəxslərə məx- sus silahlar xüsusi maraq do- ğurur. Tarixi şəxsiyyətlərə aid silahlar sırasında Qarabağ xan- larma, G əncə xanı Cavad xa- na m əxsus XVIII-XIX əsr si- lahları, aktyorlar Sidqi Ruhul- la və Aleksandr Tuqanovun, görkəmli Azərbaycan ziyalısı Mir Möhsün Nəvvabın silah kolleksiyaları, II Dünya müharibəsi iştirakçıla- rımn silahları xüsusi yer tutur. (12, 457- 460) Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin silah kolleksiyasında Azərbaycanın görkəmli siyasi xadimi Əliyev Əziz M əm m ədkərim oğluna məxsus xəncər nadir eksponatlardan sayılır. Muzeyin yeni tarix fondunda 2995-ci nömrə altında qorunan bu xəncər muzey tərəfm dən 1978-ci ildə alınmışdır. M u zeyin inventar kitabında qeyd edilir ki, xəncər Əziz Ə liyevə 1945-ci ildə «H Ə R B İ B İLİK » — ......... ı — № 1. 2009
HƏRB TARIXIMIZDƏN Böyük V ətən m üharibəsində qələbə münasibətilə Dağıstan əhalisi tərəfın- dən hədiyyə olunmuşdur. (1) (şəkil 1) Qafqaz silahı öz xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Belə ki, Qafqaz xalqlarmda silah hərbi ləvazimat, hərbi geyimin bir elementi olmaqla bərabər mürək- kəb təsəvvürləri özündə əks etdirən əşya sayümışdır. Silahdan təkcə öz əsas təyinatına görə deyil, m üxtəlif ayinlərin icrasmda, hətta rəqslərdə is- tifadə olunurdu. Dağlarda silah təkcə hərbi ləvazimatın bir hissəsi deyil, hücum və müdafıə vasitəsi, kişi davranışını təcəssüm etdirən bir nümunə və üm um iyyətlə, kişilik rəmzi hesab edilirdi. Silahın itirilməsi insan üçün azadlığın itirilm əsinə bərabər tutulurdu. Silah üzərində verilmiş söz andiçmə sayılırdı. Bu sözün pozulması ölüm lə nəticələnm əli idi. Kişinin xarici görkəm ində silah əsas rol oynadığına görə onu birinci növbədə gö- zəlləşdirirdilər. Ə ksər hallarda kişi nimdaş paltarda gəzir, lakin silahını qı- zıl, gümüş, daş-qaşlarla bəzəyirdi. Evin qonaq otağınm ən dəyərli bəzəyi divarlardan asılmış silahlar sayüırdı. XX əsrin əvvəllərində Şimali Qafqaz və Cənubi Dağıstanda silah tədricən öz təyinatını itirir və xalq sənətkarlı- ğının bir növü kimi rəmzi və dekorativ m əna kəsb edən əşyaya çevrilir. Silah elə əşyalara aiddir ki, düzəldildiyi mühitdən kənara çıxandan sonra da onun qiyməti artır. Xalqın maddi-texniki inkişaf səviyyəsi ilə bərabər onun m ənəvi təsəvvürlərini özündə əks etdirən əşya kimi silah m üxtəlif cəm iyyət və dövrlərdə hörm ətlə qarşılanmış və qorunmuşdur. H ələ qədim dövrlərdə siyasi m ünasibətlərdə hədiyyə vacib rol oynayır- dı. D övlət başçılarımn bir-birinə verdiyi hədiyyələr siyasi əlaqələrin ya- ranması və dərinləşm əsinə xidmət göstərirdi. Daimi insan münasibətlərin- də hədiyyə universal əhəm iyyətə malik olmuşdu. H akim iyyət prinsiplərinin m ürəkkəbləşm əsi xüsusi hədiyyə kateqoriya- sını meydana gətirmişdi - təbəələr hökmdara hədiyyə verirdilər. Hökmdar təbəələrdən hədiyyəni qəbul edir və onun müqabilində qayğı göstərirdi. Tədricən siyasi və insan münasibətlərində hədiyyənin əhəm iyyəti dəyiş- mişdir: rəhbərin hədiyyə qəbul etməsi həm in rəhbər tərəfındən hədiyyə verən regionun qayda, adət və m ədəniyyətlərini qəbuletm ə rəmzi sayılır- dı. (9, 187 - 190) Qədim dövrlərdən silah m üqəddəs əşya kimi dini ayinlərdə rəmzi ob- yektlərdən biri idi. Türk xalqları inanırdılar ki, döyüşçü həlak olanda döyüşçünün ruhunu özündə təcəssüm edən silah ölür. Bu səbəbə görə silah qəbirə qoyulanda sındırılmış vəziyyətdə qoyulurdu. Q ədim əsatir- lərdə silah canlı varlıq kimi qəbul edilirdi. Bu isə ənənəvi m ədəniyyətdə m üxtəlif hərbi və m əişət ayinlərinin yaranmasına səbəb olmuşdu. Ənənəvi olaraq silahlar hakimiyyət rəmzləri sayılırdı. Bütün deyilənlərə yekun ola- raq belə nəticəyə gəlirik ki, silah m ədəniyyətdə təkcə döyüş vasitəsi ol-
HƏRB TARIXIMIZDƏN mamışdır. Silahın sosial funksiyaları zaman-zaman itsə də (əsasən də öz m üstəqilliyini və dövlətçiliyini itirmiş xalqlarda), tarixi özünüdərkin bər- pası ilə həmin funksiyalar qismən bərpa olunur. M əsələn, Azərbaycanda müasir dövrdə dədə-babalardan qalmış silahları divardan asmaq ənənəsi yaşamaqdadır. Xalq m ədəniyyətinin ayrılmaz hissəsi kirni silahın öz bədii xüsusiyyət- lərindən başqa onun kim ə məxsus olması da silahın tarixi qiymətini artırır. ƏZİZ ƏLİYEV: QISA BİOQRAFİYA Əliyev Əziz M əm m ədkərim oğlu 1897-ci ildə keçmiş İrəvan qubemiya- sının Hamamlı kəndində doğulmuşdur. 1917-ci ildə İrəvan Kişi Gimnazi- yasını qızıl medalla bitirmiş və həmin il Petroqraddakı Hərbi-Tibb Akade- miyasına daxil olmuşdur. İkinci kursun yay tətilini evlərində keçirmək iiçün Irəvana gələn Ə.Əliyev burada daşnakların törətdikləri vəhşilikləri görərək ailəsini Şərura köçürə bilmiş və bir m üddətdən sonra isə Şahtaxtı kəndinə apamıışdır. Təhsilini bitirməyə imkan olmasa da gənc tələbə əha- liyə tibbi xidm ət göstərmişdir. (2,168) 1923-cü ildə Bakıya köçən Ə.Əliyev Azərbaycan SSR XKS-də iş icraçısı, ümumi şöbə müdirinin müavini və katibi vəzifələrində çalışmış, paralel olaraq Bakı Dövlət Universitetinin tibb fakültəsində oxumuşdur (5). Azərbaycan səhiyyə sahəsində tədqiqat- lar aparan gənc alim tibb sahəsi üzrə namizədlik dissertasiyası müdafıə et- mişdir. Azərbaycanda tibb elminin inkişafında, ali tibb təhsilinin təşəkkü- lündə, yüksək ixtisaslı tibb kadrlarının hazırlanmasında müstəsna xidməti var. Onun 1934-cü ildə hazırladığı "Klinik analizlər" kitabı Azərbaycan dilində yazılmış ilk tibbi ali m əktəb dərsliklərindən biridir. 1937-ci ildə həbs edilən Əziz Əliyev həbsdən sonra elmi fəaliyyətini davam etdirərək doktorluq dissertasiyasını yazmışdır. Bir müddət Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunun və Azərbaycan Dövlət Universitetinin rektoru vəzifəsində ça- lışan Ə.Əliyev gənc olmasına baxmayaraq, bacarıqlı səhiyyə təşkilatçısı ki- mi özünü göstərmiş və siyasi işlərə cəlb olunmuşdur. Azərbaycan SSR Ali Soveti R əyasət Heyətinin katibi olan Əziz Əliyev 1941-ci ili Azərbaycan KP MK-nin katibi vəzifəsində qarşılamışdır. (2, 169) Əziz Əliyevin Cənubi Azərbaycandakı fəaliyyəti Azərbaycan və SSRİ tarixində xüsusi yer tutur. 1941-ci ilin mayından etibarən Əziz Əliyevin rəhbərliyi ilə Cənubi Azərbaycana göndəriləcək qrup təşkil edilm əyə başlanmışdı. Qrupun fəa- liyyəti barəsində tədqiqatçı Cəmil Həsənlinin "Cənubi Azərbaycan: "So-
52 briqadaya bölünmüşdü. Bu briqadalarda 82 partiya, 100 sovet işçisi, 200 nəfər təhlükəsizlik xidməti əməkdaşı, 400 milis, 70 prokurorluq nümayən- dəsi, 90 m əhkəm ə əməkdaşı, 150 jum alist və m ətbəə işçisi, 245 dəmir- yolçu, 42 geoloq var idi (19). 1941-ci il iyun ayının 22-də Almaniya SSRİ- yə hücum etmişdi və döyüşlərin qərb sərhədlərində aparılmasına baxma- «IIO R B İ BİLİK » ♦
HƏRB TARIXIMIZDƏN yaraq, gözlənilm ədən Azərbaycan üçün təhlukə yaranmışdı: İranın şah re- jim inin mülayim münasibətindən istifadə edərək alman xəfıyyələri Bakı m ədənlərində təxribatlar törətmək, İran ərazisindən SSRİ-yə keçən yolları kəsmək (xatırladaq ki, bu yollarla İngiltərə və ABŞ tərəfindən göndə-
planları hazırlamağa başladılar. 1941-ci il avqustun 25-də sovet qoşunları İrana daxil olmuşdu, lakin Ə.Əliyevin qrupu ora göndərilməm işdi. Cənubi Azərbaycanda Stepan Emelyanovun və Gezalyanm rəhbərliyi ilə iki əm ə- liyyatçı qrup fəaliyyət göstərm əyə başlamışdı. Tədqiqatçı C.Həsənli tarixi faktlara əsaslanaraq sübut etmişdir ki, Gezalyanın qrupu Cənubi Azərbay- canın çox hissəsini, о cüm lədən, Təbrizi Ermənistana birləşdiım əyi təklif edərək gülünc bir səbəb göstənnişdi: "Çünki burada artıq erməni əməliy- yatçdarı işləyir". Azərbaycan əməliyyatçıları vasitəsilə bu barədə xəbər tu- tan Azərbaycan KP MK-nin birinci katibi Mir C əfər Bağırov Stalinə ətraflı teleqramlar vurmuş, onunla şəxsən özü görüşmüşdür və sentyabrın 5-dən sonra Ə.Əliyevin qrupu Cənubi Azərbaycana göndərilmişdi. (19) (şəkil 2) Əməkdaşları yola salarkən M.C.Bağı- rov demişdir: "Əgər bizdə bir damla azərbaycanlı qanı varsa, biz nə vaxtsa zorla parçalanmış xalqın birləşm əsinə nail olmalıyıq". Qeyd etm ək lazımdır ki, Ə.Əliyevin"missiyası" bu m əqsədə çatmaq üçün əlindən gələni etmişdi. Belə ki, Cə- nubi Azərbaycanda olan bütün alman mü- əssisələrinin malı müsadirə edilmiş və SSRİ-yə göndərilmişdi. Aclıq olan bölgə- lərə AzSSR-dən ərzaq və sənaye malları gətirilmiş, yerli təsərrüfatı bərpa etmək üçün tədbirlər görülmüşdü. Milli ruhu oyatmaq üçün A zərbaycan dilini yenidən xalqa qaytarmağın vacibliyini anlayan Ə.Əliyevin səyi ilə Azərbaycan di- lində nəşr olunan "Vətən uğrunda" qəzeti bütün Cənubi Azərbaycanda yayılırdı. AzSSR-dən dəvət edilmiş teatr truppaları milli opera və musiqili komediyaları tamaşaya qoymuşdular. Azərbaycan dilinin təbliğində əhə- miyyətli addımlar atılmışdı. Lakin siyasi hadisələrin gedişi göstərmişdi
rejimi SSRİ və İngiltərənin tələbləri ilə razılaşmış və 1942-ci il yanvarın 29-da bu ölkələrlə Tehran müqaviləsi imzalayaraq antifaşist mübarizəsinə qoşulmuşdu. İranda olan alman xəfıyyələrinin bir qismi məhv edilmiş, di- gər qismi ölkəni tərk etmiş, yenilərinin gəlməsi işi əngəllənm işdi. Cənubi Azərbaycan m əsələsini İrana siyasi təzyiq üçün istifadə edən SSRİ rəhbər- ŞƏKİL 2. ƏZİZ ƏLİYEV - 1941-ci İL «H Ə R B İ BİLİK » № 1. 2009 HƏRB TARIXIMIZDƏN liyi Əziz Əliyevin rəhbərlik etdiyi qrupu 1942-ci ilin mart ayının sonların- da geri çağırmışdı (19). Əziz Əliyevin siyasi fəaliyyətinin Dağıstan dövrü (1942 - 1948-ci illər) Azərbaycan-Dağıstan əlaqələrinin şanlı səhifələrini təşkil edir. 1942-ci il iyulun 25-də alman qoşunları Şimali və Cənubi Qafqazı zəbt etırıək m əqsədilə "Edelveys" əməliyyatına başlamışdılar. Alman koman- danlığı öz m əqsədinə çatsaydı, faktiki surətdə m üharibədə qalib gəlmiş olardı. Şiınali Qafqazın tutulması X əzər dənizi və Volqa çayından keçən lend-liz yolunun (İngiltərə və ABŞ-dan SSRİ-yə hərbi yardım yolu) kə- silməsi, Sovet Oıdusunun Cənubdan bütünliiklə əhatələnm əsi, Ural, Qaza- xıstan və Orta Asiyaya gedən yolların itirilməsi dem ək idi. Cənubi Qafqa- zın itirilməsi SSRİ-nin yeganə və əsas neft bazası Bakınm, SSRİ-nin ye- ganə molibden m ədənlərinin, əhəm iyyətli ərzaq ehtiyatlarının, müalicə- reabilitasiya bazalarmın yoxa çıxması, X əzərin Şimal və Qərb sahillərinin, həm çinin İran, Türkiyə və Yaxm Şərqə gedən yollarm Almaniyanm əlinə keçməsi dem ək idi. (17, 7-11) 1942-ci ilin 3 iyulundan 1943-cü ilin okt- yabrına qədər gedən Qafqaz uğrunda döyüşlər öz miqyasma, mübarizənin sərtliyinə, döyüş əməliyyatlarımn uzanmasına, döyüş şəraitinin mürəkkəb- liyinə görə II Dünya müharibəsi tarixində xüsusi yer tutur. İyul ayında Don çayını keçm əklə alman qoşunları (167 min nəfər) Qafqaza soxulmuş- dular. Onların 1130 tankına qarşı 100-dən artıq sovet tankı, 1000 təyyarə- sinə qarşı 130 sovet təyyarəsi duruş gətirməli idi. Avqustun 12-dək alman- lar marşal Semyon Budyonnının rəhbərlik etdiyi Şimali Qafqaz cəbhəsinin qoşunlarmı m əğlubiyyətə uğradaraq qarşılarında olan bütün sovet tanklarını məhv etmişdilər. 130 təyyarədən sovetlərdə cəmi 94 təyyarə qalmışdı. (18) Almanların dağ - atıcı hissələri Böyük Qafqazı aşaraq Suxumi istiqa- m ətinə doğru irəliləm əyə başlarmşdılar, bu isə döyüşlərin Cənubi Qafqaz- da başlaması dem ək idi. (şəkil 3) SSRİ üçün Şimali Qafqazda ağır şəra- itin yaranmasınm səbəbləıindən biri səhv milli siyasət idi. H ələ XX əsrin 20-ci illə- rindən etibarən regionda qurulmuş Sovet hakimiyyəti əvvəlki çar hökumətinin müs- təm ləkə siyasətini davam etdirir, bütün tədbirlər milli və dini xüsusiyyətlər nəzərə alınmadan həyata keçirilirdi. Sovetlərin ye- ritdiyi siyasətə qarşı yönələn ən kiçik eti- ıazlar "banditizm" adlandırılaraq ən qəddar üsullarla yatırılırdı. 1939-cu il sentyabrın 1-də qəbul edilən "Ümumi hərbi mükəllə- fıyyət haqqında Qanun"a əsasən 18 yaşına ŞƏKİL 3. QAFQAZ DAĞLARINDA DÖYÜŞ çatmış bütün sovet vətəndaşları hərbi xidm ətə çağırılırdı. Tədqiqatçı A.Be- «IIƏ R B İ BİLİK » ♦
HƏRB TARIXIMIZDƏN zuqolnınm araşdırmaları göstərir ki, Qafqazdan olan çağırışçılarm əksəriy- yəti Almaniya ilə həm sərhəd olan qərb hərbi dairələrinə göndərilirdi. (10,150) Milli hərbi hissələr, milli zabit kadrları da qərb sərhədində cəm- ləşdirilirdi (m əsələn, 77-ci Azərbaycan dağ-atıcı diviziyası SSRİ-nin cənub sərhədinə gətirilmiş, bir çox azərbaycanlı zabitlər kimi tank qoşunları ka- pitanı Həzi Aslanov Belorusiyaya təyinat almışdı və s.). N əticədə mühari- bənin ilk aylarında milli hissələr məğlub edilmiş, milli zabit kadrlarmın ək- səriyyəti həlak olmuş və ya əsir düşmüşdür. Orduya yeni çağırılanların ək- səriyyəti nəinki hərbi işi, hətta rus dilini bilmirdilər. Bu, döyüş əm əliyyat- larında özünü göstərmişdir. Bir çox hallaıda hərbi rəhbərlik öz səhvlərini ört-basdır etmək üçün məğlubiyyəti milli diviziyaların qorxaqlığı, fərsizliyi ilə bağlayırdı. 396-cı Azərbaycan milli atıcı diviziyası Kerç-Feodosiya
əsir düşmüş döyüşçülərin ailələri repressiyalara m əruz qalırdı. Şovinist ko- mandirlərin niyyətini anlayan bir çox qafqazlı döyüşçülər almanlar tərəfə keçirdilər. Antiazərbaycan qüvvələrinin səylərinə baxmayaraq, M.C.Bağı- rov İ.Stalini azərbaycanlıların sadiqliyinə inandıra bilmiş, yeni milli Azər- baycan diviziyalarınm yaradılmasma, Azərbaycanda yeni hərbi m əktəblərin açılmasına nail olmuşdur. (3; 4) Dağıstanda vəziyyət fəlakət dərəcəsi- nə çatmışdı. Hərbi hazırlığı olan və rus dili bilən dağıstanlı döyüşçülərin əksə- riyyəti Ukrayna, Moldova və Belorusi- yada gedən döyüşlərdə həlak olmuşdu- lar. Tələsik yaradılmış Kabarda-Balkar süvari diviziyası və çeçen süvari alayı al- man tanklarına qarşı göndərilmiş və tə- bii ki, darmadağın edilmişdilər. Tüfəng və qılmcla silahlanmış ən cəsur süvari- nin də tankla açıq döyüşdə məğlub ola- cagını nəzərə almadan insanları ölümə
göndərmiş general Maslennikov İ.Stalinə İB A R Ə T M İLLİ DİV İZİY A N IN raportımda dağıstanlıları qorxaqlıqda itti- FORMALAŞDIRILM ASI ^am
e t m £?cjir ( y e r j gəlm işkən, qatı şo- vinistliyi ilə seçilən Maslennikov gürcü və erm əni hərbi hissələrini də "qaralayır", ən çox şikayətləri isə azərbaycanlılara qarşı yazırdı). İ. Stalinin buna reaksiyası kəskin olmuşdur. Heç bir yoxlama aparılmadan M üdafıə Xalq Komissarı (MXK) 0585 saylı əmri (30 iyul 1942-ci il) im- zalayır və bu əm rə əsasən Şimali Qafqaz dağlılarınm orduya çağırışmı qa- dağan edir. Avqustun 24-də Dağıstan əhalisinin orduya çağırışı qadağan edilmişdi. (10, 159) 1941-ci ildə Dağıstanda 54675 kişi ordu sıralarına ça- «H Ə R B t BİLİK » № 1. 2009 HƏRB TARIXIMIZDƏN ğırıla bilərdi (onlardan 16631 nəfər hərbi xidm ətdə olmuşdur), lakin cəmi 3203 nəfər orduya çağırılmışdı, onlar da əsasən Dağıstan şəhərlərində ya- şayan ruslar və ya müharibənin əvvəlində çağırılan dağlılar idi. (10, 151) (Şəkil 4) Sovet repressiyalarının canlı simvolu olan L.P.Beriya dərhal Şimali Qaf- qaza göndərilmiş, Dərbənd, Mahaçqala, Nalçik şəhərlərində Daxili İşlər Xalq Komissarlıqlarınm diviziyaları yerləşdirilrnişdi. Hesablamalar göstər- mişdi ki, Şimali Qafqaz və Dağıstanda 1 8 - 4 5 yaşlarında 95 min kişi var- dır və onlar cəbhəyə çağırılmır, əksinə potensial düşmən kimi qəbul edi- lir. N əticədə sovet qoşunları ilə yerli əhali arasında toqquşmalar baş ver- miş, bir çox ucqar rayonlarda Sovet hakimiyyəti devrilmişdi. Ayrı-ayrı kəndlərin əhalisi köçürülmüşdü. Bu zaman kəndlərdən olan kişilərin cəb- hədə hələ də vuruşması nəzərə alınmamışdı. M əsələn, təyyarəçi, iki dəfə Sovet İttifaqı Q əhrəm anı Amet Xan Sultanın ailəsi bütünlüklə Sibirə sür- gün edilmişdi. A ilələri ilə necə rəftar olunduğunu bilən bir çox döyüşçülər ya almanlar tərəfə keçir, ya da fərarilik edərək dağlarda sovetlərə qarşı vu- ruşmağa başlayırdılar. Alrnaniyada Əhməd Nəbi Maqomayevin rəhbərliyi ilə "Şimali Qafqaz Milli Komitəsi"nin yaradılması, alman ordusunda "Şi- mali Qafqaz milli legionunun" sovetlərə qarşı vuruşması İ.Stalini bütün Şi- mali Qafqaz əhalisinin köçürülməsi haqqında İ.Beriyanm təklifı ilə razılaş- mağa vadar etmişdi. Köçürülmə Dağıstandan başlamalı idi. (13, 150-157) 1942-ci ilin sentyabr ayının əvvəllərində Dağıstanda L.Beriyanın gön- dərdiyi yoxlamalar əhalinin aclıq həddində yaşamasını m üəyyən etmişdi, Dağıstan Vilayət Partiya Komitəsinin 1-ci katibi H.İ.Linkun isə heç bir tədbir görmürdü. Şimali-Qərbi Dağıstanda banditizm geniş vüsət almışdı. Belə şəraitdə Mir C əfər Bağırov Dağıstan Vilayət Partiya Komitəsinin 1-ci katibi vəzifəsinə Əziz Əliyevin təyin edilməsini tək lif etmişdi. Qafqaz adət-ənənələrini yaxşı bilən, təşkilatçılıq qabiliyyəti olan, pedaqoji sahədə çalışmış, Qafqazda hər zaman hörmətlə qarşılanan peşə sahibi - həkim olan, qətiyyət və əqidəsi ilə seçilən Əziz Əliyev qısa zamanda vəziyyəti dəyişdirm əyə qadir idi. 1942-ci il sentyabrın 16-da Dövlət M üdafıə Komi- təsinin qərarı ilə Əziz Əliyev Dağıstan Vilayət Partiya Komitəsinin 1-ci katibi təyin edilmiş və Mahaçqala M üdafıə Komitəsinin sədri seçilmiş- di. (5) Ə.Əliyevin yeni vəzifədə ilk tədbiri yaranmış vəziyyətin səbəblərinin öyrənilm əsinə yönəldilmişdi. Yoxlamalar göstərm işdir ki, hərbçilər icazə olmadan evlərdən ərzaq, mal-qara və əşyaları müsadirə edir, hərbi ehtiyac olmadan əhalinin evlərini dağıdırdılar. M üdafıə qurğularının tikintisinə cəlb olunan əhaliyə maaş və yem ək-içm ək verilmirdi. Belə işlərə çıxmaq istəm əyənlərin ailələri girov götürülürdü. Banditizmə qarşı mübarizə adı ilə kiitləvi şəkildə həbslər və qətllər törədilirdi. Bütün bunlara son qoyan Ə.Əliyev ətrafına yerli kadrları toplamağa çalışırdı. O, yerlərdə vəziyyətlə « I I O K H İ İİİ I.İK » № 1. 2009 HƏRB TARIXİMİZDƏN tanış olaraq alman təbliğatına qarşı mübarizənin və vətənpərvərlik işinin gücləndirilməsini 1-ci dərəcəli vəzifə elan etmişdi. N əticədə 1942-ci ilin sentyabr-noyabr aylarında Dağıstanda sovet pulları, təbliğat ədəbiyyatı və silahla təchiz edilmiş 42 alman paraşütçü agenti zərərsizləşdirilmişdir. M üharibənin sonunadək 160 agent ifşa edilmişdir. (11) Milli din xadimləri və ziyalılar təbliğata cəlb edilmişdir. Təsərrüfat sahəsində m üsbət dəyişik- liklər hesabına cəbhəyə ərzaq və m üxtəlif malların göndərilm əsinə başla- nılmışdır. M üharibənin sonunadək Dağıstandan cəbhəyə 129,5 min ton ta- xıl, 48 min ton ət, 50 min ton yun, 1332 ton yağ və s. göndərilmişdi. (11) Lakin Ə.Əliyev anlayırdı ki, İ.Stalində Dağıstan xalqları barəsində for- malaşdırılmış fıkri dəyişm ək üçün bilavasitə hərbi sahəyə m ünasibətdə dö- nüş olmalıdır. Dağıstan və Şimali Qafqazdan dağlıları orduya aparmaq mü- haribənin sonunadək qadağan edilmişdi. Qadağadan yan keçm ək üçün Ə.Əliyev könüllülərin toplanıb milli hərbi hissələr şəklində cəbhəyə gön- dərilm əsinə nail olmuşdu. Təkcə 1942-ci ilin sentyabr-oktyabr aylarında aparılmış təbliğat işləri nəticəsində 4900 könüllü toplanmışdır. Milli zabit- lərin rəhbərliyi altında milli hərbi hissələrdə vuruşan bu könüllülərin ilk uğurları geniş təbliğ olunurdu. Yaralılara, cəbhədə olan döyüşçülərin ailə- lərinə qayğı artınlm ışdı. N əhayət, vəziyyəti birdəfəlik düzəltm ək üçün Əziz Əliyev çox cəsarətli və çox riskli h ərəkətə əl atmışdı. O, Sovet Ordusunun Səfərbərlik və Təş- kilatçılıq Baş İdarəsinin rəisi Şadenkoya məktub yazaraq Dağıstan əhalisi- nin ordu sıralarına çağırılmamasını səhv addım kimi qiymətləndirmişdir. Belə qadağanın qoyulmasında bilavasitə İ.Stalinin rolunun olmasım bilərək məktubunda yazmışdır: "Qızıl Ordu sıralarma çağırışın qadağan edilməsi Dağıstan xalqlarının həyatmda siyasi baxımdan zərərlidir və heç nə ilə yu- yula bilm əyən ləkədir". (10, 180) Faktiki olaraq, öz məktubu ilə Ə.Əliyev m ərkəzi hakimiyyətin qərarına etiraz etmişdir və bu Stalin dövrü üçün çox nadir fakt sayılırdı. Məktub ya dağıstanlılardan ibarət diviziyaların topla- nılmasına icazənin verilməsi, ya da məktubu imzalamış Ə.Əliyev v ə onun köməkçisi A.Daniyalovun repressiyalara m əruz qalması ilə nəticələnm əli idi. Risk özünü doğrultmuşdu: məktubdan sonra bir neçə milli diviziyanın yaradılmasına icazə verilmiş, orduya çağırış bərpa edilməsə də, könüllülə- rin geniş şəkildə orduya cəlb olunraasına icazə verilmişdi. (şəkil 4) 1943-cü ilin yanvarmda Dağıstanda könüllü olaraq orduya getmək istə- yənlərin çağırış kampaniyası keçirilmişdi. Faktiki olaraq, bu, dağlıların so vet quruluşuna loyal m ünasibətlərini göstərm ək üçün bir şans idi. 1943-cü ilin martınadək 8255 könüllü çağırılmış və onlardan 3,2 min nəfər rus di- lini öyrənmişdi. Zaqafqaziya cəbhəsinin komandamnm müavini general - leytenant Kurdyumov raportda qeyd edirdi: "Dağıstanda könüllülərin cəlb olunması Çeçen - İnquşetiyadan yaxşı keçirilir. Görünür ki, Dağıstan Vila-
HƏRB TARIXIMİZDƏN yət Partiya Komitəsi bu m əsələyə ciddi yanaşmışdır". (10,182) Zaqafqazi- ya cəbhəsi siyasi şöbəsinin rəis müavini polkovnik Antonov 5 fevral 1943- cü il raportunda qeyd edirdi: "Dağıstan Respublikasının partiya - sovet or- qanları və respublika hərbi komissarlıqları könüllülərin çağırışı üzrə böyük iş görürlər. K önüllülər sırasında hərbi m əktəblərə getm ək istəyən çoxlu sayda şəxs var..." 1943-cü ildən etibarən alman təbliğatı da qafqazlılara təsir göstərmirdi və bunu alman hərbçiləri etiraf etm əyə m əcbur olmuşdular. (10,301) Ə .Əliyevin rəhbərliyi ilə görülmüş işlər öz bəhrəsini vermişdi. Artıq 1945- ci il iyulun 1-dək Sovet Ordusu sıralarına Dağıstandan 122.268 nəfər gön- dərilmişdi. Onlardan 1630 nəfəri zabit idi (10, cədvəl 45, 402). Döyüşlər- də 25 min dağıstanlı SSRİ-nin orden və medalları ilə təltif edilmişdir. M üharibə qələbə ilə nəticələnəndə dağıstanlılar öz rəhbərlərinə inam və sədaqət rəmzi olan xəncər bağışladılar. Həmin xəncər indi Milli Azər- baycan Tarixi Muzeyinin kolleksiyasındadır (YTF № 2995). Əziz Əliyevin sayəsində dağıstanlılar bir çox digər xalqlar kimi sürgün olunmamış, öz də- də-baba torpaqlarında qalmışdılar. Təsadüfı deyil ki, Dağıstan Respublika- sının prezidenti Muxu Əliyev 2007-ci ildə Dağıstanda Əziz Əliyevin 110 illik yubileyinə həsr edilmiş təbrikdə demişdir: "Əziz M əm m ədkərim ovi- çin adı Dağıstana xidnıət göstərmiş parlaq siyasi və ictimai xadimlərin sırasında ən layiqii yerlərdən birini tutur". M üharibədən sonra iqtisadiyyatın mülki işlərə yönəldilm əsi ilə məşğul olan Əziz Əliyevin ən böyük qayğılarından biri Dağıstanda milli rəhbər kadrların hazırlanması idi. XX əsrin 50-60-cı illərində Dağıstana rəhbərlik etmiş M aqomed-Salam İlyas oğlu Umaxanov öz xatirələrində yazırdı: "1946-cı ilin avqust ayında aviasiya lıərbi hissəsinin komandiri vəzifəsində işləyəndə mən Mahaçqalaya m əzuniyyətə gəldim. V ilayət partiya komitə- sinin katibi A .Sultanəhmədovla görüşdüm. O, Əziz M əmmədkərirnoviçin yanına getməyi m əsləhət gördü və onu olduqca diqqətli, cəbhədən qayı- danlara qarşı çox həssaslıqla yanaşan bir insan kimi qiymətləndirdi. Mən onun yam na getdim. Əziz M əmmədkərimoviç məni hərarətlə qəbul etdi və çaya qonaq elədi. Əziz M əmmədkərimoviç mənim ordudakı xidmətimlə, ailə vəziyyətim lə, gələcək planlarımla maraqlandı. 1947-ci ilin sonunda HHQ komandam m ənə ehtiyata çıxmağı tək lif etdi. M ən başa düşdüm ki, bu ÜKP(b) MK vasitəsilə Əziz M əmmədkərim oviç tərəfındən təşkil edi- lib". Beləliklə, yerli kadrların hazırlanmasına diqqət yetirən Əziz Əliyevin sayəsində M .Umaxanov partiya işinə cəlb edilmiş və uzun illər Dağıstana rəhbərlik etmişdir. Əziz Əliyevin II Dünya müharibəsindən sonrakı fəaliyyəti də Azərbay- cana sədaqətli xidmətin nümunəsidir. 1949-1950-ci illərdə Ümumittifaq Kommunist Partiyasının M ərkəzi Komitəsinin inspektoru vəzifəsində çalı- şan Əziz Əliyev Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini «H O R B İ BİLİK » № 1. 2009 NÖVLƏRİ Əziz Ə liyevə hədiyyə edilmiş xəncərin hansı növə aid olmasmı müəy- yən etm ək üçün Dağıstan xəncərlərinin növlərinə diqqət yetirək. Şimali Qafqaz və Dağıstan həm sakinlərinin m ədəni ənənə qədimliyi, həm də çoxmillətli əhalisi ilə seçilir. Dağıstanın əksər kəndlərində soyuq silah istehsal edilsə də, yalnız Kubaçi, Amuzqi, Qumuk silahqayırma mər- kəzi hesab olunurdu.
təyin edilir və bu vəzifədə 1951 -ci ilədək çalışır. Onun sürətlə yüksəlişi Azərbay- canda hansısa qüvvələrə xoş gəlm ir və o, 1951-ci ildə gözlənilm ədən vəzifədən kənarlaşdırılır, Azərbaycan Elmi Tədqi- qat Ortopediya və Bərpa C ərrahhğı İnsti- tutunun direktoru vəzifəsinə, 1956-cı ildə Azərbaycan H əkim ləri Təkm illəşdirm ə İnstitutunun direktoru vəzifəsinə təyin edilir. (2,169) Buna baxmayaraq, işlədiyi bütün vəzifələrdə Əziz Əliyev xalqına, vətəninə sədaqətlə xidm ət göstərmişdir. Onun elmi fəaliyyəti ana dilində tibb ter- minologiyasının və ali m əktəb dərsliklə- rinin yaradılmasma, eksperimental nefrit zamanı qanda baş verən biokimyəvi dəyişikliklərə, allergiya problem lərinə və s. həsr edilmişdir. (şəkil 5) 1962-ci ildə Bakıda vəfat edən Əziz Əliyev Fəxri xiyabanda dəfn olun- muşdur.
DAĞISTANDA SİLAH İSTEHSALI. DAĞISTAN XƏNCƏRLƏRİNİN XIX
əsrdə Amuzqi və Kubaçi ustaları arasmda əm ək bölgüsü yaranmış- dı: Amuzqi ustaları xəncər tiyələri düzəldir, Kubaçi ustaları dəstək, qm və onların bəzək elementlərini hazırlayırdüar. (14,16) XIX əsrin I yarısında silah üzərində olan irihəcmli naxışlar 1-2 texnoloji üsulla hazırlanırdı. XX əsrin sonlarında isə kiçikhəcmli naxışlar 3-4 material növündən istifadə et- m əklə 5-6 texnoloji üsulla hazırlanırdı (misal üçün, xəncər döymə, oyma, qarasavat üsulları ilə hazırlanır, qızıl və gümüş om am entlərlə, rəngli məx- m ər parça ilə bəzədilirdi). (14,17-18) Silahın düzəldilm əsi m üxtəlif peşə sahiblərinin, bəzən ayrı-ayrı kənd ustalarmın səy və bacarığının birləşdi- rilməsini tələb edirdi. Tiyənin düzəldilməsi, dəstək və qmın ağac və sü- mük hissələrinin hazırlanması, gümüş elementlərinin düzəldilib silaha bər- kidilməsi bir-birindən fərqlənən texniki əm əliyyat olduğuna görə bir xən- cər üzərində bir neçə usta işləyirdi. (15,12) Dağıstan xəncərlərinin çoxsaylı növ və formaları mövcud idi. XIX əsrin sonları - XX əsrin ə w ə llə rin d ə Dağıstan və Şimali Qafqazda bir neçə silah
HƏRB TARİXİMİZDƏN istehsalı m ərkəzi fəaliyyət göstərirdi: Vladiqafqaz (Dağıstandan bura köçmüş ustalar əsasən kazak silahlan düzəldirdilər); D əıbənd (şəhərdə silahqayıran ustaların sayı tədricən azalırdı, artıq 1917-ci ildə burada cəmi 3 silahsaz qalmışdı), Petrovsk (Dağıstan kəndlərindən bura köç- nıüş ustalar əsasən ordu zabitləri və kazaklar üçün silah düzəldirdilər, şəhərdə silahsazlann sayı tədricən azalırdı - 1915-ci ildə cəm i 6 nəfər); Samux və Kürə dairələrinin hər birində cəmi 1 silahsaz qalmışdı; Qunib, Avar, Andı dairələrində gümüşişləmə üzrə ustalar qalsa da 1915-ci ildə si- lahsazlar, dem ək olar ki, yox idi; Temir-xan Şura dairəsinin Verxneye Ka- zanişe kəndində əsasən sadə xəncərlər düzəldirdilər; Tərki, Qazi-Qumux, Kadar kəndlərində də silahsazlar tədricən bu sənəti atır, bəzək əşyaları, dekorativ m əişət əşyaları, qab-qacaq düzəldilm əsinə keçirdilər. Beləliklə, XX əsrin əvvəllərinə yalnız Amuzqi və Kubaçi kəndləri ən böyük silah- qayırma m ərkəz kimi qalmışdı, buradakı ustalar ənənəvi silahqayırma tex- nologiyasını davam etdirirdilər. (8,250-252) Qaytaq - Tabasaran dairəsinə aid olan Amuzqi kəndində XIX əsrin sonlarında 50-yə yaxm təsərrüfat (ev) var idi ki, onların da hamısı xəncər tiyələri hazırlayırdı. (16,77) Y.Şillinq göstərir ki, xəncər tiyəsinin düzəl- dilməsi 13 m ərhələdə başa çatır. Adi xəncər tiyəsi 2 gün, D ənıəşq tiyəsi isə 6-8 gün ərzində hazırlanır. Qaytaq-Tabasaran dairəsinə aid olan Kubaçi kəndi hələ X əsrdən başlayaraq soyuq silah istehsalı m ərkəzi kimi qeyd edilir. Kəndin adı orta əsr farsdilli m ənbələrində Zirehgeran (yəni "Zireh-
əsrin əvvəllərinə aid olan Kubaçi xəncəri olduqca bahalı idi: 60-100 rubla satılırdı. Belə xəncərin düzəldilm əsinə 12-15 gün sərf olunurdu. 1862-ci ildə usta İbrahim Mehmed oğlunun London sərgisində nümayiş etdirilən xəncəri Kubaçi xəncərlərinin Avropada məşhurlaşmasmın əsasını qoymuş- du.
XVIII-XX əsr xəncərləri öz forma və tərtibatına görə aşağıdakı qruplara bölünür: Kubaçi xəncərləri (Kubaçi və Amuzqi ustaları), Lak xəncərləri (Nalçik və Vladiqafqaz üstaları), Avar xəncərləri (Verxneye Kazanişe və ətraf kəndlər) (8,270-282) ƏZİZ ƏLİYEVƏ HƏDİYYƏ EDİLMİŞ XƏNCƏR Əziz Əliyevə məxsus xəncərin Kubaçi, Avar və Lak xəncər növləri ilə m üqayisəsi göstərir ki, o, Kubaçi xəncəridir. Kubaçi xəncərlərinin ayırd edilm əsində onlaıın naxışları əsas rol oynayır. Kubaçi ornamentlərini yüksək peşəkarlıq əsasında m üxtəlif texniki üsul və vasitələrdən istifadəni tələb edən m ürəkkəb, çoxşaxəli naxışlar fərqləndirir. (6, 42; 7,57- 65) Y.M .Şillinq Kubaçi ornamentində bu kompozisiyaları fərqləndirir: 1. Tutta ("budaq") - iizərinə simmetrik olaraq yarpaq və çiçəklər taxılmış budaq kompozisiyanın m ərkəzini təşkil edir; 2. M arxaray ("cəngəllik") - bu
HƏRB TARIXIMIZDƏN kompozisiyada bir və ya bir neçə m ərkəzdən kənara yayılan spiralların ara- sı yarpaq təsvirləri ilə doldurulur; 3. Tamğa ("möhür") - halqa, ellips, romb, kvadrat şəklində olan qapalı iri medalyondur. M edalyonun daxili tut- ta və marxaray kompozisiyaları ilə doldurula bilər; 4. Kusat naxış ("dama- dam anaxış") - bu kompozisiyada ikiyarpaqlı elementlərdən yaraddan romb- lar öz növbəsində dama-dama həndəsi ornament təşkil edir; 5. "Lum" — yuxarıdakı om am entlərin haşiyəsini təşkil edən zəncirvari yarpaqlardan ibarət naxışdır; 6. Zoom orf üslub — yarpaqlar arasında heyvan təsvirləridir. (16,107-111) Əziz Ə liyevə bağışlanmış xəncərin yaxın analoqlarınm axtarışı Sankt-Peterburq şə- hərində uğurla nəticələnm iş- dir. Belə ki, 2007-ci ilin de- kabr ayında Sankt-Peterburq şəhərində ezam iyyətdə olar- kən biz Rusiya Etnoqrafiya ŞƏKİL 6. Ə.ƏLİYEVƏ HƏDİYYƏ EDİLMİŞ XƏNCƏRİN DƏSTƏK HİSSƏSİ M uzeyində (REM) analoji xəncərə rast gəldik. REM -in soyuq silahlar ka- taloqunda qeyd edilir ki, bu xəncər - qəm ə XX əsrin əw ə llə rin d ə Dağıs- tanın Kubaçi kəndində düzəldilmiş, 1926-cı ildə Seyid M əhəm m əd oğlu tərəfındən Kubaçidən alınmış və REM -ə bağışlanmışdır. (15,90) Xəncərin quruluşu, ölçüləri, düzəldilmə texnologiyası və materialları M ATM -də qo- runan xəncərlə eynidir. (şəkil 6) Əziz Ə liyevə hədiyyə edilmiş xəncərin ümumi uzunluğu 47,5 sm, ti- yənin uzunluğu 33 sm-dir. X əncər polad tiyə və onun üzərinə taxılmış po- lad dəstəkdən ibarətdir. Tiyə yuxarıdan aşağıya doğru tədricən daralan po- laddan düzəldilm iş və onun ortasına iki yiv qoyulmuşdur. Y ivlər arasında çox çətinliklə ərəb qrafikası ilə yazdarın olması görsənir. Yazılara diqqətlə baxılanda aydın olur ki, sürtülərək tamamilə yiyildiyinə görə oxunmur. D əstək qızdı və gümüşü simlər, qarasavatla bəzədilm iş, ortasına sümükdən lövhə taxılmışdır. Qmın iç hissəsi nazik taxtadan düzəldilmiş, dəstəyə to- xunan hissəsinə m əxm ər parça yapışdırdmışdır. Qının çöl tərəfı metaldan- dır, üzəri qızılı və gümüşü simlər, qarasavatla bəzədilm iş, ortasına süırıük- dən lövhə taxdmışdır. Qınm aşağı ucu qoza şəkilli, zəngin bəzədilm iş əla- və elementlə tamamlanır. Qın və dəstək üzərində olan naxışlar xəncərin Kubaçi növünə aid olmasına şübhə yaratmır. Yazdarın yeyilməsi belə eh- timal etm əyə imkan verir ki, tiyə köhnə, dədə-babadan qalmış xəncərin ti- yəsi olmuş və etibarlılığını itirməmişdir. Ə nənəyə görə etibarlı tiyələr nə- sildən-nəsilə keçirilir. Qm və dəstək dəyişilsə də belə tiyələr göz bəbəyi kimi qorunmuşdur. Müqayisəli təhlil göstərir ki, tiyə, ehtimal ki, XX əs- rin 20-ci illərində düzəldilmişdir. Əziz Əliyev üçün hədiyyə hazırlananda bu tiyə seçilmiş, qın və dəstək isə yenidən, ehtimal ki, elə 40-cı illərin
HƏRB TARIXIMIZDƏN sonlarında hazırlanmışdı. (şəkil 7 ) Bu gün Əziz Əliyevin adı Azərbaycan və Dağıstanın dost və qonşu nıü- nasibətlərini təsdiqləyən ideoloji rəm zə çevrilmişdir. Həmin münasibətlə- rin bariz nümunəsi eksponat şəklində Milli Azərbaycan Tarixi M uzeyində qorunur.
ƏDƏBİYYAT 1. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi. Yeni tarix fondu, inventar kitabı №
2. Naxçivan ensiklopediyası. c .l, səh. 168-169 3. Vəliyev İ.A. Azərbaycan milli atıcı diviziyaları Böyük V ətən müha- ribəsində. Bakı, 2005, səh. 220 4. V əliyev İ.A. Unudulmuş 402. Bakı, 2004, səh. 296 5. Алиев В. Выдающийся сын азербайджанского нар о да/ / Наш век, №1 (396 ), 12 - 18 января 2007 года 6. Алиханов Р.А., Иванов А.А.. Искусство Кубани. Ленинград, 1976, стр. 230 7. Алиханов Р.А. Кубачинский орнамент. Москва, 1963, стр. 130 8. Асвацатурян Э.Г. Оружие народов Кавказа. Санкт-Петербург, 2004, стр. 432 9. Ахметжан К.С. Этнография традиционного вооружения казахов. Алматы, 2007, стр. 216 10. Безугольный А.Ю. Народы Кавказа и Красная Армия. 1918-1945 годы. Москва, 2007, стр. 512 11. Великая неизвестная война // Свободная Республика - № 30 (127) 26.07.2008 12. Джангирова С. Из истории формирования коллекции оружия Музея Истории Азербайджана. //Azərbaycan Tarixi Muzeyi - 2007. M əqalələr toplusu. Bakı - 2007, səh. 457-460 13. Дробязко С.И. Под знаменами врага. Антисоветские формирова ния в составе германских вооруженных сил. 1941- 1945. Москва, 2004, стр. 608 14. Кавказское оружие. ГИМ. Альбом. Москва, стр. 30 15. Холодное оружие в собрании Российского Этнографического Музея. Альбом. Санкт-Петербург, 2006, стр. 247 16. Ш иллинг Е.М. Кубачинцы и их культура. Москва, 1949, стр. 277 17. Тике В. Марш на Кавказ. Битва за нефть. 1942/1943. Москва, 2005, стр.448
18. Интервью с А.Безугольным. Вести Северный Кавказ. ИНТЕРНЕТ səhifə skavkaz.rfn.ru 19. Нурани. "Южная эпопея" - слишком многое в ней осталось для нас неизвестным. INTERNET səhifə karabakh-doc.aze-rall.info//ru//azer- people//
HƏRB TARIXIMIZDƏN Сабухи АХМЕДОВ КИНЖАЛ АЗИЗА АЛИЕВА В КОЛЛЕКЦИИ НАЦИОНАЛЬНОГО МУЗЕЯ ИСТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНА РЕЗЮМЕ В коллекции Национального Музея Истории Азербайджана особое место занимают образцы оружия, принадлежавшие выдающимся государственным, политическим и культурным деятелям Азербайджана. Среди этих образцов имеется кинжал, принадлежавший Азизу Мамедкерим оглу Алиеву. Азиз Алиев занимает особое место в истории Азербайджана и Дагестана как известный ученый, организатор медицинского обслуживания населения, а также как политический деятель. В статье рассматриваются деятельность А.Алиева как врача и ученого и мероприятия, проведенные им в 1941 году в Южном Азербайджане. Подробно рассмотрена его деятельность во главе Дагестана в 1942-1948 годах, когда именно его усилиями была предотвращена насильственная депортация дагестанских народов, спланированная высшим руководством СССР. Благодарное население Дагестана подарило своему лидеру кинжал - традиционный символ мужества и чести. Не случайно, что до настоящего времени имя Азиза Алиева является символом дружбы азербайджанского и дагестанского народов.
доказано, что кинжал является выдающимся произведением искусства начала XX века. Sabuhi AHMEDOV THE DAGGER OF AZIZ ALIYEV IN THE COLLECTION OF NATIONAL MUSEUM OF THE HISTORY OF AZERBAIJAN SUMMARY In the collection o f National Museum o f the History o f Azerbaijan there are the sam ples belonging to the prominent statesmen, political and cultural fiqures o f Azerbaijan occupy the special place. Among these samples there is the dagger belonging to Aziz Mamedkerim oqlu Aliyev. Aziz Aliyev has a special place in the history of Azerbaijan and Dagestan as the famous scientist, the organizer o f the medical service o f a population and also as political figure. In the article the activity o f A.Aliyev as a doctor and scien tist and the measures fulfilled by him in 1941 in the Southern Azerbaijan have been con sidered. This activity on the head o f Dagestan in 1942-1948 when the forcible deportation o f Dagestanian folks planned by the highest leadership o f the USSR has been prevented namely by his efforts has been considered in detail. The grateful population o f the Dagestan made a present to his leader the dagger, the traditional symbol of the courage and honour. It is not ocassionally that the name o f Aziz Aliyev is the symbol o f the friendship of Azerbaijanian and Dagestanian folks till a present. In the article the technical pecularities o f daggers manufacturing proving that this dag ger is the prominent art production of the beginning o f XX century and also have been considered. H Ə R B İ BİLİK» № 1. 2009 Yüklə 155,21 Kb. Dostları ilə paylaş:
|