1. MATERİYA - MADDƏ VƏ SAHƏ
Bizi çoxsaylı müxtəlif əşyalar və iqlim amilləri əhatə edir. Eyni zamanda daim təbiət
hadisələri ilə rastlaşırıq. Kainatda bizim gördüyümüz və görə bilmədiyimiz bütün
cansız cisimlər və canlılar materiya adlanır. Bu müxtəlifliyə baxmayaraq, mövcud
olanları və baş verən hadisələri duyğu orqanlarımız vasitəsilə dərk edir, müşahidə
və təcrübələrlə onların yeni-yeni xassələrini aşkarlayınq.
Materiyanın növlə
rini və
ə
n mühüm xassə
lə
rini yadınıza salın.
Alimlər materiyanın xassələrini araşdırmaqla müxtəlif hadisələrin başvermə
səbəblərini izah etmiş, hadisələrə müdaxilə etmək imkanı əldə etmişlər.
Şəkillərə görə materiyanın növlərini müəyyənləşdirin və
yoldaşlarınızla müzakirə edin.
Şəkildəki geyim və bəzək əşyaları nədən hazırlanır?
Müxtəlif otaqlardakı televizorlar vasitəsilə fərqli verilişlərə baxmağın mümkünlüyünün
səbəbi nədir?
Topdan atılan mə
rmi nə
üçün yer sə
thinə
düşür?
Ayın Yer ə
trafında, Yerin Günə
ş ə
trafında hə
rə
kə
tinin sə
bə
bi nə
dir?
Kütləsi və həcmi olan hər şey maddədir. Fiziki sahə isə maddələrin bir- birinə təsirini
ötürən materiyadır.
Maddələr bərk, maye, qaz və plazma halında mövcud ola bilir.
Maddənin plazma halı
Siz gündəlik həyatınızda müxtəlif hallarda olan maddələrin praktiki tətbiqi ilə
rastlaşır, onların bəzi xüsusiyyətlərini müşahidə edirsiniz.
Bərk halda olan maddələrin bərklik, möhkəmlik, sərtlik, kövrəklik, elastiklik,
plastiklik, istidən genişlənmə, soyuqdan sıxılma, elektrikkeçirmə xassələri; maye
halında olan maddələrin buxarlanma, qaynama, istidən genişlənmə,
elektrikkeçirmə; qaz halında olan maddələrin isə istidən genişlənmə, sıxılma və
mayeyə çevrilmək kimi xassələri vardır.
Nə
üçün qatarların tə
kə
rlə
rinin hazırlanmasında metaldan, avtomobillə
rin
tə
kə
rlə
rində
hava doldurulmuş rezində
n, kosmik gə
midə
yanmaya kömə
k üçün
mayelə
şdirilmiş oksigendə
n istifadə
olunur?
Maddənin bərk halı. Maddənin bərk halını maye və qaz halından ayıran əsas
səciyyəvi cəhət bərk cisimlərdə atom və molekullar arasında qarşılıqlı təsir
qüvvələrinin çox böyük olmasıdır. Bərk cisimlər həcmini və formasını saxlayır,
onların atom və molekullan fəzada nizamla düzülərək müəyyən həndəsi quruluşa
malik kristallar əmələ gətirir. Buz parçası, duz, qiymətli daşlar və metallar kristal
cisimdir. Lakin eyni zamanda atom və molekullan nizamlı quruluş əmələ gətirməyən
bərk cisimlər də vardır. Onlar amorf bərk cisimlərdir. Məsələn: mum, qır, saqqız,
parafin və şüşə kimi maddələr amorf maddədir. Kristallann sabit ərimə və bərkimə
temperaturu vardır. Amorf cisimlərin isə ərimə və bərkimə zamanı temperaturu
fasiləsiz dəyişir. Kristallarda fiziki və mexaniki xassələr istiqamətdən asılı olaraq
dəyişir, amorf cisimlərin fiziki və mexaniki xassələri istiqamətdən asılı olaraq
dəyişmir. Məişətdə qurğulann, avadanlıqlann və müxtəlif əşyalann bu xassəsindən
istifadə olunur. Şüşə amorf cisim olmasaydı, ondan sınaq şüşəsi, stəkan, butulka
hazırlamaq mümkün olmazdı.
Maddənin maye halı. Mayelərin xassələrinin elmi şəkildə öyrənilməsinə təqribən
2230 il bundan əvvəl Arximed tərəfindən başlanılmışdır.
Mayelər öz formalarını xarici hərəkətverici qüvvənin təsiri altında daim dəyişir,
bunun nəticəsində mayelərdə axma müşahidə olunur. Mayelər töküldüyü qabın
formasını alır. Onlar qazlardan fərqli olaraq, sıxılmaya az məruz qalır. Əksər mayelər
sıxılmır. Mayelərin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri onların sürtünmə ilə əlaqəli
olan özlülüyüdür. Əksər mayelər istidən genişlənir, elektrik cərəyanını keçirir. Siz
müəyyən kütləyə malik daş parçası və yaxud kərpicə ip bağlayıb yuxarı qaldırdıqda
qolun əzələlərinin necə gərildiyini hiss edirsiniz. Onları havada qaldırmaq üçün
böyük qüvvə sərf olunur. Ancaq siz bunu suda etsəniz, əşyaların necə
yüngülləşdiyini görərsiniz. Bərk cismi suya atdıqda çox az bir zamanda onun
mayenin səthində saxlandığını yəqin etmək olur. Bu hadisə ilə siz göldə, dənizdə və
s. durğun sularda çimdikdə də rastlaşırsınız.