Хошбяхт ялийева
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Almaz H əsənqızı
- Lirik növ ə
- Folklorşünaslığa giriş
Almaz H əsənqızı 154 ənənəvi olaraq şifahi xalq ədəbiyyatı örnəklərini üç növ əsa- sında təhlilə cəlb etmək olar. 1. Lirik növ; 2. Epik növ; 3. Dramatik növ. Lirik növ ə – bayatı, ağı, layla, oxşama, sayaçı nəğmə- l əri, eydirmələr, xalq mahnıları və s. daxil edilir Bayatı şifahi xalq ədəbiyyatının elə bir janrıdır ki, insan h əyatının bütün məqamları onun sədaları altında keçir. C əmi dörd misradan ibarətdir və hər misrada yeddi heca vardır. Bir, iki və dördüncü misra həmqafiyə, üçüncü misra (aaba) is ə sərbəst olur. Bayatı həm yığcamlığı, az sözlə daha dərin düşüncələri ifad ə etməsilə, həm də el arasında çox geniş yayılması il ə digər folklor nümunələrindən fərqlənir. Belə ki, hər bir Az ərbaycan türkü tarixən – uzun əsrlərdən bəri ömrünün bütün anlarında – doğulandan dünyanı tərk etdiyi dəqiqəyə q ədər bayatılarla sıx təmasda olur. Az ərbaycan folklorşünaslığında “bayatı” sözünün m ənşəyilə bağlı müxtəlif fikirlər səslənmişdir. Bu sözün “boyat, köhn ə” mənasında olması, bəzən də qəbilə adından götülm əsilə bağlı mülahizələr vardır. Mühacirətdə bu sözün etimologiyası ilə bağlı Ə.Cəfəroğlunun dissertasiya işi olan “G əncə dialektində 75 azəri bayatıları və lisana aid bir müq əddimə” kitabında təsadüf olunmaqdadır. Əhməd bəy də folklorşünasların əksəriyyətinin qəbul etdiyi kimi bu sözü bayat q əbiləsinin adından götürülməsi ehtimalını irəli sür- müşdür. Bayatı müxtəlif türk xalqlarının folklorunda fərqli – aşulə, xoyrat, yır, qoşuq və s. adlarla mövcud olan bir janr- dır. Bayatılar özünəməxsus avazla ifa edilir. Folklorşünaslığa giriş 155 Bayatıların Azərbaycan folklorşünaslığında müxtəlif t ədqiqatçılar tərəfindən təsnifatı aparılmışdır. Əslində həm m əzmunundan, həm söyləndiyi auditoriyadan, həm zaman- dan asılı olaraq bayatılar müxtəlif şəkildə təsnif edilə bilər. 1930-cu ild ə Almaniyada nəşr olunan “Gəncə dialek- tind ə 75 azəri bayatıları və lisana aid bir müqəddimə” adlı t ədqiqatında Ə.Cəfəroğlu bayatı şəkilli şeirlərin zəngin növl ərindən bəhs edərək onların rəngarəngliyini, bütün həyat boyu insanların əhvali-ruhiyyəsinə müvafiq olaraq söylən- diyini əsas götürərək, əsərinin sonuna əlavə etdiyi 75 baya- tını aşağıdakı kimi beş qrupa ayırmışdır: 1) M əhəbbət nəğmələri (Liebeslieder); 2) K ədərli nəğmələr (Traunerlieder); 3) H əqiqət nəğmələri (Warsağelieder); 4) V ətən haqqında nəğmələr (Heimatlieder); 5)Müxt əlif məzmunlu nəğmələr (Lieder Verschiedenen İnhalts). Qeyd etm ək lazımdır ki, sovet siyasi sistemi bayatıların da n əşrinə təsirsiz ötüşməmişdir. Məsələn, H.Qasımovun t ərtib etdiyi “Bayatılar” kitabında “Köhnə həyat bayatıları” adlı ayrıca bir bölmə vardır. Həmin örnəklərin bu ad altında toplanması isə sovet sosialist sisteminin bizə yadigar qoy- duğu “kommunizm ideyaları” bəlası ilə bağlıdır. Məsələn, onlardan: Ay doğdu peşman – peşman, Gün doğdu ona tüşman. Ağlıyırsan, tək ağla, N ə dos bilsin, nə tüşman – bayatısı hələ 1929-cu ildə Ə.Cəfəroğlunun tədqiqatında “M əhəbbət bayatıları” sırasında yer almışdırsa da, ondan Almaz H əsənqızı 156 otuz il sonrakı sovet nəşrində artıq “Köhnə həyat bayatıları” silsil əsinə daxil edilmişdir. Bayatılara qədim cüng, əlyazmalarda, XIX əsrdən başlayaraq maarifçi ziyalıların tərtib etdiyi dərsliklərdə, h əmçinin QƏXTMT – Qafqaz əraziləri və xalqlarının təs- virin ə dair materiallar toplusunda (SMOMPK – Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа) yer ayrılmışdır. XX əsrdə R.Əfəndiyev, A.Şaiq, F.Köçərli, M.Abbas- zad ə, A.Şaiq, Ş.Əfəndizadə, H.Əlizadə, M.Təhmasib, H.Qa- s ımov, A.Məmmədova və başqaları bayatıları nəşr etdir- mişlər. Güney Az ərbaycanda 1964-cü ildə M.Fərzanə “Azər- baycan xalq bayatıları” kitabını nəşr etdirmişdir. Son illərdə n əşr edilən “Güney Azərbaycan folkloru” kitablarına xeyli bayatı daxil edilmişdir. Bundan əlavə, Cavad Heyət “Azər- baycan şifahi xalq ədəbiyyatı”, Ə.Uzun “İran-türk folkloru” kitabında onlarla bağlı nəzəri məlumatlar vermişdir. Avropada Az ərbaycan bayatıları O.Çatskaya (M-me Chatskaya O.) 1928-ci ild ə Fransada “Asiya jurnalı”nda (s ayı 8, səh. 193-265) “Tatar xalq şərqiləri” (“Chansons populaires Tata res”) adı altında nəşr etdirmişdir. Bu nəşrlə bağlı bağlı “Azərbaycan yurd bilgisi”nin 1932-ci il 11-ci sayının “Təhlil və tənqidlər” bölməsində Əhməd Cəfəroğ- lunun mülahiz ələri dərc edilmişdir. N.K.Dmitriyevin Azər- baycan dilinin t ədqiqatına həsr edilmiş müqəddiməsi və Çat- skayanın Gəncə şivəsində toplayaraq nəşr etdirdiyi 76 ba- yatıdan ibarət bu tədqiqatın təhlilini aparan Ə.Cəfəroğlu əsə- ri k əskin tənqid etmişdir. Mühacir ətdə A.Yıldırımın “Bayatılar” (“Azərbaycan xalq manil əri”) kitabı nəşr olunmuşdur. Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|