Хошбяхт ялийева
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Almaz H əsənqızı
- Folklorşünaslığa giriş
- Andlar
Almaz H əsənqızı 168 “qurd ağzı bağlama” ovsunu deyilir. “Obyektin simvolik olaraq əlamətini bildirən əşya alınır. Bu əşya saplı bıçaqdan v ə ya qıfıldan ibarət olur. Bu qurdun ağzını simvolizə edir... Sonra ovsun oxunur: Aslan ağızlı qurd, qaflan ağızlı qurd, Ağ qurd, qara qurd, boz qurd, bozurd qurd, Gözün ə pərdə gəlsin, dilin dərdə gəlsin. C ənglərin qurusun, ağzın qapansın. Ağzına qara qıfıl vurdum, Yolunda t ələ qurdum. Tuşladım qara gülləni sənə. Babam kiriş pay göndərib, N ənəni kirişlədim. Yaralarını yağladım. Sağ yerlərini dağladım, C ənglərini bağladım. Yağladım, bağladım, Qurdun ağzını bağladım” 124 . Əgər itmiş heyvan tapılirsa, bıçağın ağzı və ya qıfıl açılır və qurd “azad edilir”. Xalq arasında ən çox yayılan ovsunlardan biri də üz ərliklə bağlıdır. Onun Azərbaycanın bütün regionlarında bir çox variantları var və hələ də geniş icra edilir, hətta yazılı ədəbiyyata da bu ovsun öz təsirini göstərmişdir. Bu janrın örnəklərinə nağıl və dastanlarımızda tez-tez t əsadüf olunur. Güney Azərbaycanda nəzərdəyməyə qarşı – 124 C əlal Bəydilli. Qam-şamançılığın etnomədəniyyətimizdə yeri, Bakı: Ağrıdağ, 2000, s.140 Folklorşünaslığa giriş 169 üz ərliklə bağlı ovsunun belə bir variantı var: Üz ərlik, göy üzərlik, Başında börk üzərlik. Biz ə yaman baxanın Gözl ərin tök, üzərlik. Adın dağdı,üzərlik, Donun ağdı üzərlik. Müşkül işə düşmüşəm, Hovdu, hovdu, üz ərlik 125 . Arxaik janrlar iç ərisində fallar, yuxuyozmalar və sair ələri də vardır ki, onlar sovet dövrü araşdırmalardan k ənar qalmışlar. Lakin hər hansı təzyiqə baxmayaraq, Novruz bay ramları ərəfəsində ilaxır çərşənbə gecəsi qız- g əlinlər qulaq falına çıxmış, əl izi, noxud, su və digər əşya- larla g ələcəyi öyrənməyə çalışmışlar. Falların primantiya (odla), ornitomantiya (quşların uçuşu ilə), xiromantiya (əllə- rin x əttinə əsasən), hidromantiya (su ilə) və s. kimi növləri vardır. Maraqlıdır ki, “Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər” əsərində Y.V.Çəmənzəminli “Vəsfi-hal”lardan danışarkən, “Fala bax manın ən maraqlısı “vəsfi-hal”dır” 126 ,– yazaraq, onu fal ların bir növü adlandırmışdır. Məlum olduğu kimi, əsasən Novruz ərəfəsində, həm çərşənbələrdə, həm bayram axşamı subay qızlar tərəfindən öz gələcək ailə həyatının nec ə olacağını öyrənmək məqsədilə təşkil olunan mərasim 125 Behruz H əqqi. “Koroğlu” - tarixi-mifoloji gerçəklik, Bakı: Nurlan, 2003, s.128 126 Yusif V əzir Çəmənzəminli. Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər, “Az ərbaycan” jurnalı, Bakı: 1989, sayı 8, s. 157 Almaz H əsənqızı 170 zamanı yeddi hecalı – bayatışəkilli şeirlərdən istifadə olunur. Bu şeirlər vəsfi-hal adlanır. Qızlar bir içərisində su olan ca- mın içərisinə öz əşyalarından bir şeyi – üzük, yaxud sancaq qoyaraq üz ərini kələğayı ilə bağlayırlar. İştirakçılardan biri əvvəlcə bayatı söyləyir, sonra onun yozumunu verir və əş- yalardan birini çıxarır. Həmin əşya kimə aiddirsə, yozum onun taleyi haqqında olduğu düşünülür. Məsələn: Su g əlir qalxa-qalxa, Tökülür bizim arxa. Arzu-kam yet işibdir, Bildirin toyu xalxa, – v əsfi-halı oxunarsa, əşya yiyəsinin xeyrinə yozulur. Əgər: Əzizinəm, yar yenə, Yaralandım, yar, yenə, Gör n ə günə qalmaşam, M əndən qaçır yar yenə, – oxunarsa, arzunun yerin ə yetməyəcəyi kimi şərh edilir. Bu q ədim falabaxma müasir dövrümüzdə, həm Novruz ərəfəsində, həm də xına gecələrində keçirilməkdədir. Andlar – arxaik janr olsa da, dem ək olar ki, onlar ha qqında yalnız son illərdə daha geniş tədqiqatlar apa- rılmağa başlanmışdır. Andlar şəraitdən asılı olaraq müxtəlif formalarda meydana çıxır. İlk növbədə hər kəsin daha çox ünsiyy ətdə olduğu ən müqəddəs varlığa – Tanrıya and geniş yayılmışdır. Tanrya andın ən gözəl örnəyinə Ə.Ağaoğlunun öm- rünün son günl ərində – 1939-cu ildə İstanbulda “Cümhu- Folklorşünaslığa giriş 171 riyy ət” qəzetində nəşr etdirdiyi “Tanrı dağında” (“Tanrı hü- zurunda”) mifoloji hekay əsində təsadüf edilir. Bu əsərdə ve- ril ən arxaik örnəklər xüsusi maraq doğurur. Müəllifin ver- diyi bilgil ərə görə, əsər “Sibir və Altay türklərinin mifolo- giya sını, dilini, dinini, adət-ənənələrini öyrənən V.Q.Sero- şevskinin” elmi tədqiqatlarına əsaslanaraq qələmə alınmışdır ki, bu da onun folklorşünaslıq üçün dəyərini xeyli artırır. Şa- manların geyim tərzinin, qamlama prosesində istifadə etdik- l əri alətlərin, insanları ruhən paklığa, təmizliyə və saflığa çağıran ayinlərinin icrasının təsvirilə yanaşı, türklərin Tanrı il ə bağlı təsəvvürləri (daha doğrusu, nur seli şəklində gö- rün ən Tanrı obrazı), eyni zamanda, müəllifin əski inanclara aid ba xışları bu hekayədə ətraflı bədii təsvirini tapmışdır. Ə.Ağaoğlu hekayəsində türk etnosunun ruhunda əbədi m əskən salan, bu gün də folklorumuzda xüsusi yeri olan Tanrıya müraciətlərə – dualara, yalvarışlara, andlara da yer ayırmışdır. Ədibin əsərdə verdiyi ənənəvilikdən xeyli fərq- l ənən andlar da sanki bütün türk dünyasını birliyə, torpağı, V ətəni sevməyə, bu müqəddəs yolda mübarizəyə səsləyir: “Yerin, göyün, can lı-cansız – hər şeyin yaradanı uca Tanrıya bu andı içiriz: haqdan başqa bir kimsəyə uymayacağız! Əli- miz var – işləyəcək, ayağımız var gedəcək! Beynimiz var – dü şünəcək, könlümüz var – duyacaq! Bir-birimizə sarılaca- ğız. Varlığa, yoxluğa, aclığa, toxluğa, bolluğa, sıxıntıya bax- maya cağız! Yürüyəcəyiz! Başımız dik, ürəyimiz açıq, sözü- müz ötk əm – yürüyəcəyiz! Heç bir əngəl bizi durdurmaya- caq! Sön müş ocaqlarımızı işıqlandırmaq, dağılmış yurdu- muzu qurmaq üçün yürüy əcəyiz!” 127 . 127 Əhməd Ağaoğlu. Seçilmiş əsərləri, Bakı: Şərq-Qərb, 2007, s.89 Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|