Hüseyn caviD (1882-1941 ) HƏyati, yaradiciliğI

HÜSEYN CAVİD

(1882-1941 )

HƏYATI, YARADICILIĞI

Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm ədəbi cərəyanmm əsas yaradıcıları sırasında Hüseyn Cavidin adı və xidmətləri xüsusi yer tutur. Haqlı olaraq, görkəmli ədibi ədəbiyyatımızın romantik korifeyi adlandırırlar. H.Cavid Azərbaycan ədəbiyyatında mənzum romantik dramaturgiyanınbanisidir. Bu böyük sənətkarm yaradıcılığı dünya romantikləri sırasında da mühüm yer tutur. Hüseyn Molla Abdulla oğlu Rasizadə 24 oktyabr 1882-ci ildə Naxçıvanda anadan olmuşdur. O, əvvəlcə Naxçıvan şəhərindəki mollaxanada oxuyub ərəb-fars dillərini öyrənmiş, Şərq tarixi və ədəbiyyatma dair ilkin biliklər əldə etmişdir. Sonra Naxçıvanda açılan yeni tipli «Tərbiyə» məktəbində oxuyan H.Cavid burada dünyəvi elmlərə yiyələnmiş, bu məktəbin müdiri və müəllimi, tanınmış maarifçi şair Məhəmməd Tağı Sidqinin təsirilə «Gülçin» təxəllüsü ilə ilk şeirlərini yazmağa başlamışdır. Gənc Cavid 1898-1903-cü illər ərzində Cənubi Azərbaycanın Təbriz və Urmiya şəhərlərində yaşamış, Təbrizdəki «Talibiyyə» məktəbində təhsilini davam etdirmişdir. Cavidin həyatında və dünyagörüşünün inkişafında İstanbul Universitetində 1906- 1909-cu illərdə keçən tələbəlik illəri mühüm mərhələ təşkil edir. Bu ali təhsil ocağında Türkiyənin tanmmış alimlərindən dərs alan Cavid eyni zamanda Rza Tofıq, Tofiq Fikrət kimi görkəmli şairlərin əsərlərindən faydalanmışdır.

Hələ 1903-cü ildən «Şərqi-Rus» qəzetində ara-sıra məqalələrlə çıxış edən Cavidin İstanbulda tələbə ikən «İrşad» qəzetində «Növhə», «Füyuzat» dərgisində isə «Bir ahi-məzlumanə» adlı şeirləri çap olunmuşdur. İstanbul Universitetini bitirdikdən sonra, 1909-1910-cu illərdə Naxçıvanda müəllimliklə məşğul olmuş, bir sıra şeirlərini, «Ana» pyesini yazmışdır. 1911-ci ildən Tiflisə gedən H.Cavid 1917-ci ilə qədər burada yaşamış, ədəbi- pedaqoji fəaliyyətini davam etdirmişdir. Bu müddət ərzində o, «Maral» (1912), «Şeyx Sənan» (1914), «Şeyda» (1916) pyeslərini qələmə almış, «Keçmiş günlər» adlı ilk şeir kitabı (1913) Tiflisdəki «Şərq» mətbəəsində çapdan buraxılmışdır.

1918-1919-cu illərdə Naxçıvandakı «Rüşdiyyə» məktəbində dərs demişdir. Müşkünaz xanımla 1918-ci ildə ailə həyatı qurmuşdur. Ədib Naxçıvanda yaradılmış Araz-Türk Respublikasının tədbirlərinə rəğbət bəsləmiş, Bakıda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ədəbi birliyi olan «Yaşıl qələm» dərnəyinin üzvü kimi fəaliyyət göstərmiş, ədəbiyyat aləmində parlamışdır. «Bahar şəbnəmləri» adlı şeirlər kitabının çapdan çıxması (1918), «İblis» (1918) və «Uçurum» (1919) dramlarının yazılması və xüsusən «İblis» pyesinin uğurla tamaşaya qoyulması Cavidin ədəbi şöhrətini daha da artırmışdır.

Azərbaycanda sovet hökumətinin qurulmasından sonra H. Cavid müəllim kimi fəaliyyət göstərmiş, Müəllimlər İnstitutunda və Bakı Teatr Texnikumunda dərs demişdir. Bir-birinin ardınca yazılmış əsərləri - «Azər» poeması (1928), «Afət» (1922), «Peyğəmbər» (1923), «Topal Teymur» (1925), «Knyaz» (1929), «Səyavuş» (1933), «Xəyyam» (1935), «İblisin intiqamı» (1936) pyeslərinin müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulması görkəmli sənətkara böyük şöhrət qazandırmışdır. Bakıda təşkil olunmuş «Hüseyn Cavid axşamı» (1922), dövlət tərəfındən müalicə olunmaq üçün Almaniyaya göndərilməsi (1926), ona fərdi təqaüd müəyyən olunması (1927), əsərlərinin Azərbaycanla yanaşı Zaqafqaziya və Orta Asiya teatrlarında böyük uğurla səhnəyə çıxarılması, kitablarının nəşri ədibin nüfuzunu artırmaqla bərabər, sənətinə və şəxsiyyətinə paxıllıqla yanaşanların da meydana çıxmasına rəvac vermişdir. Nəticədə 1931-ci ildən etibarən dövri mətbuatda haqqında tənqidi ruhlu məqalələr görünməyə başlanmışdır; əsərlərinə qurulmuş ədəbi məhkəmələrdə, 1934-cü ildən üzvü olduğu Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının yığıncaqlarında o, «burjua yazıçısı», yaxud «müasir həyatı əks etdirməyən» sənətkar kimi damğalanmışdır. Bütün bunların nəticəsində H. Cavid 1937-ci ilin iyun ayında «Gizli millətçi əksinqilabi təşkilat»da iştirakı bəhanəsi ilə səkkiz illik həbs cəzasına məhkum edilmişdir. Qocaman ədib 1938-1940-cı illərdə keçmiş SSRİ ərazisindəki ən uzaq və soyuq həbs düşərgəsi olan Maqadan şəhərində cəza çəkmişdir. Nəhayət, 5 dekabr 1941-ci ildə Sibirdə Tayşet rayonunun Şevçenko qəsəbəsində həbsdə ikən vəfat etmişdir.

H. Cavidə 6 mart 1956-cı ildə bəraət verilmişdir. Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin təşəbbüsü və köməyi ilə Cavidin cənazəsi 1982-ci ildə Sibirdən vətənə gətirilmiş, Naxçıvanda torpağa tapşırılmışdır.

Ədibin xatirəsi əbədiləşdirilmiş, anadan olmasınm 100 illiyi respublikada dövlət səviyyəsində geniş qeyd olunmuşdur. Bakıda heykəli, Naxçıvanda məqbərəsi ucaldılmış, ev muzeyləri təşkil edilmişdir.

Məlum olduğu kimi, H. Cavidin bədii irsi zəngin və çoxcəhətlidir. Böyük sənətkar bədii yaradıcılığa şeirlə başlamışdır. O, Naxçıvanda görkəmli maarifçi və tanınmış şair Məhəmməd Tağı Sidqinin «Tərbiyə» məktəbində şagird ikən «Gülçin» təxəllüsü ilə yazdığı lirik şeirlərlə böyük istedadını büruzə vermişdir. Sonralar «Salik» və «Arif» təxəllüsləri ilə qələmə aldığı şeirlərlə ədəbiyyat aləmində tanmmışdır. O, “Cavid” təxəllüsü ilə yazdığı şeirləri və dramları ilə əbədiyyət qazanmışdır. «Cavid» sözünün mənası əbədi deməkdir.

H. Cavid şeir, dramaturgiya, publisistika, qismən də ədəbi tənqidlə, hətta tərcümə ilə məşğul olmuşdur. Buna baxmayaraq, H.Cavid ədəbiyyat aləmində əsasən şair və dramaturq kimi böyük şöhrət qazamışdır. Onun şeir yaradıcılığı çoxəsrlik Azərbaycan lirikasının inkiafında yeni mərhələ sayılmağa layiqdir. H. Cavid XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan romantik şeirinin yaradıcılarından biridir. Onun «Keçmiş günlərdən» və «Bahar şəbnəmləri» adlı şeir kitablarında XX əsrin ilk onilliklərində yaranmış ən yaxşı lirik şeirlər toplanmışdır. H. Cavidin fərdi üslubu şeirlərində romantik-fəlsəfi mahiyyət daşıyır. İdeal həqiqət axtarıcılığı, xəyalla həqiqət arasındakı təzad, bu təzaddan doğan bəşəri kədərin bədii təcəssümü, hadisələrin daxili mənasına dərindən varmaq və s. cəhətlər şairin fəlsəfi lirikasının səciyyəvi xüsusiyyətləridir. Şairin lirik «mən»i qayğılı, narahat düşüncələr və zəngin xəyallarla yaşayan, nəfəs alan, sevən filosof xarakterli aşiqdir:

Əsiri-eşqini lakin unutma, insaf et!

O bir təbəssümə qane,.. o bir xəyala qoşar:

Xəyal.. Əvət, yaşadan yalnız əhli-halı odur,

Yaşarsa bir könül, az-çox xəyal içində yaşar.

H. Cavid bədii yaradıcılığa klassik lirika üslubunda ya zılmış qəzəllərlə başladığı üçün ədəbi fəaliyyətinin birinci dövründəki şeirlərinin dilində ərəb-fars tərkiblərinə rast gəlinir. Şairin ilk qələm təcrübələrindən olan «Könlümü” rədifli qəzəlində klassik lirikadan gələn ənənəvi təsvir vasitələri diqqəti cəlb edir. “Məndən fələk ayırdı vəfapişə yarımı” misrası ilə başlayan qəzəldəki «qəmi-nigar», «əhli-dərd», «qəlbi-nar» və s. kimi tərkiblər də həmin qəbildəndir:

Məndən fələk ayırdı vəfapişə yarımı,

Tar etdi zülfı-yar kimi ruzigarımı.

Səbrim tükəndi, yox qəmi-hicranə taqətim,

Hicri-nigar əlimdən alıb ixtiyarımı.

Bir əhli-dərdyoxdu bu viranə şəhərdə,

Tainki şərh edəm ona mən qəlbi-zarımı.

Sonrakı illərdə İstanbulda təhsil alması, türk poeziyasını dərindən öyrənməsi onun şeir dilində Anadolu şivəsinə məxsus ifadələri artırmışdır. Lakin İstanbul mühitindən ayrıldıqdan sonra şairin əsərlərində Anadolu şivəsinə məxsus əlamətlər get-gedə azalaraq tədricən aradan qalxmışdır. H. Cavid şeir yaradıcılığının ilk mərhələsində həm klassik lirika üslubunda qəzəllər, həm də xalq-aşıq şeiri ruhunda qoşma və gəraylılar yazmışdır. Bu dövrün məhsulu olan «Get», «Könlümü» rədifli şeirləri qəzəl formasında, «Xuraman-xuraman» şeiri isə qoşma formasındadır. Ədib öz şeirlərini hər əruz, həm də heca vəznlərində yazmışdır.

Daim yaradıcılıq axtarışlarında olan Cavid romantik məzmunu mənalandırmağa daha geniş imkan verən janrlara müraciət etmişdir. Elə ilk yaradıcılıq mərhələsinin özündə də Cavidin yeni formalı şeirlər yazdığını asanlıqla müşahidə etmək mümkündür. Türkiyədə təhsil illərində yazılan «Yeddi mazi», «Bir ah məzlumanə» şeirlərinin quruluşunda müəyyən orijinallıq vardır. Bu şeirlər hər iki üslubun - klassik lirika və xalq-aşıq şeiri üslublarının qovuşuğundan yaranmışdır. Xalq-aşıq poeziyasında olduğu kimi, şeirlər əsasən bəndlərdən ibarətdir. Lakin bəndlərin arasında klassik lirikadakı beytlərə bənzər cüt misralar verilmişdir. Dördlüklər çox vaxt çarpaz qafıyə üsulu ilə, beytlər isə məsnəvi formasında qafıyələnmişdir. Həm də beytlər özündən əvvəl gələn dördlük bəndlərdəki fıkirlərə yekun vurur, onu mənaca tamamlayır, bədii təsiri qüvvətləndirir:

Ey Vətən! Ey könül pərəstarı!

Var ümidim, qüsura bakmayasan,

Bizə tərcih edib də əğyarı

Bıräkıb narı-hicrə yakmayasan.

Səni bu hala saldı qəflətimiz,

Daha əhv et, yetər nədamətimiz.

Beləliklə, poetik forma axtarışları H.Cavidin janr sahəsində orijinal üslubunun kəşfı ilə nəticələnmişdir. Cavid Azərbaycan şeirinə ilk dəfə sonet, marş, şərqi-türkü kimi janrları gətirmişdir. Onun «Şeyda» pyesində marş ruhlu şeirlər vardır. Ədib dramlarında lirik ünsür kimi şərqilərdən, türkülərdən faydalanmışdır. Hətta «Bu gecə» şeiri ilə Cavid sonetin Azərbaycan variantını yaratmağa müvəffəq olmuşdur.

Orijinal təşbeh və metaforlar, epitet və təkrirlər, monoloq və dialoqlar H.Cavidin şeirlərində fikrin, mənanın qüvvətli və emosional vasitələrlə ifadəsinə xidmət edir. Ümumən, romantik lirikada olduğu kimi, Cavidin şeirlərində də təşbeh yaratmaq üçün təbiət hadisələri ilə insan həyatı müqayisə olunur. Şair Qara dəniz şahillərində təsvir etdiyi səksən yaşlı qocanın məğrurluğunu canlandırmaq məqsədilə onu «ulu bir dağ»a bənzədir, bədii obrazın dolğun poetik rəsmini çəkir:

Bu keşakeşdə möhtəşəm, məğrur,

Qoca, səksən yaşında bir sima;

Uca bir dağ möhnətilə vüqur,

Qoca bir türk edib namazı əda.

Vird oxur, Həqqa eylər ərzi-niyaz,

Bəlkə dağ sarsılar, o sarsılmaz.

Cavidin şeirlərində insanlara, canlılara məxsus hərəkətlərin əşyaların üzərinə köçürülməsi yolu ilə yaradılan metaforlar tərənnüm obyektinin özünü deyil, onun inkişafını, dəyişməsini, hərəkətini obrazlı şəkildə mənalandırır. İnsana aid olan gülümsəmək kimi əlamət şairin lirikasında cansız təbiətin - cahanın, günəşin üzərinə köçürülməklə həmin detal daha da poetikləşdirilmişdir.

Cahan cənnət olmuş da, gördüm gülümsər,

Açar qəlbi açdıqca güllər, çiçəklər.

H. Cavid şeirinin təsvir vasitələri içərisində epitet xüsusi yer tutur. Ədibin elə şeirləri vardır ki, bütün misralarında epitet işlədilmişdir. Bəzən isə bir misrada obrazlılıq xatirinə bir neçə epitetdən istifadə olunaraq, şeirə mövzusuna uyğun əlvan poetik rəng verilmişdir:

Həzin bir çöhrə, bayğın bir nəzər, suzişli bir mənzərə,

Geniş bir cəbhə, ülvi bir zəka, düşküncə bir sima.

Əvət, düşküncə bir sima, fəqət pək nazlı, pək dilbər

Mənim ən sevdiyim bir lövhə, bir təsviri-pür-məna.-

Monoloqlar Cavidin romantik-fəlsəfı üslubunu səciyyələndirən qüvvətli poetik əlamətlərdəndir. Monoloqlara müraciət şairin şeirlərinə romantik üslubun təbiətindən doğan təntənə, fəlsəfı vüsət gətirmiş, lirik qəhrəmanın zəngin duyğu və düşüncələr aləminin açılmasına imkan yaratmışdır. Cavidin bəzi şeirlərində lirik monoloq yalnız şeirin müəyyən hissəsidir. Belə nümunələrdə adətən monoloqlar lirik təhkiyə ilə başlanan və tamamlanan şeirin tərkibində meydana çıxır.

H.Cavid lirikasında ikinci qrup monoloqlar şeirin məntiqi yekunu, nəticəsi kimi yaranır. «Novruz bayramı», «Dəniz tamaşası», «Rəqs» və s. şeirlərdə təsvir olunan poetik vəziyyət və mənzərələr lirik monoloqlarla tamamlanır. «Novruz bayramı» şeirində monoloq lirik qəhrəmanın müraciəti, «Dəniz tamaşası» şeirində ulu bir dağ möhnətli qocanın «Duası, virdi, sözü», «Rəqs» şeirində isə dan ulduzunun elanı kimi meydana çıxır. Hər üç şeirin lirik məzmununu tamamlayan belə monoloqlar həcmcə çox qısadır. «Rəqs» şeirindəki monoloq - elan cəmi üç misradır:

Həsrətlə baxıb iştə uzaqdan

Dan yıldızı guya edər elan:

Yaklaşmada artıq dəmi-hicran,

Ey məsti-məhasin olan insan!

Al! İştə günəşdən sənə fəman!»

H.Cavidin bir qrup şeirləri isə başdan-başa monoloqlardan təşkil olunmuşdur. «Sevinmə, gülmə, quzum», «Şeyx Sənan», «Məyus bir qəlbin fəryadı», «Uyuyur», «Məzlumlar üçün», «Neçin» şeirləri bütünlükdə monoloq bəndlərdən ibarətdir. Hər bənddəki monoloq konkret fikrin, hikmətin poetik ifadəsidir. «Uyuyur» şeiri bu qəbildən olan monoloqların xarakterini aydınlaşdırmaq baxımından səciyyəvidir. Şeirin birinci bəndi bahar nəsiminə, sonrakı bəndlərindən hər biri quşlara, günəşə, çiçəklərə, mələyə həsr olunmuşdur. Bahar nəsiminə müraciətlə yazılan monoloqda sevgili məşuqə, çiçəklərə poetik münasibətdən yoğrulan monoloqda dünyanı dərk etmək yolundakı şübhələr, günəşə xitabən deyilən monoloqda «bulutlu dünyadakı» qüvvətli işıq, səadət xəyalı tərənnüm olunmuşdur. Sonuncu monoloqda isə lirik qəhrəmanı məşğul edən bütün məsələlər onun «qayeyi-amal»ından doğan xəyallar kimi mənalandırılmışdır:

Uyuyur... Of! Ey bəlalı könül,

Çırpınıb durma! Sən də sus artıq,

Vurma, sus! İştə susdu həm bülbül;

Dur, həyatım da getsə, dur azacıq,

Uyuyur çünki aşinayi-xəyal,

Uyuyur çünki qayeyi-amal...

H.Cavidin romantik-fəlsəfi üslubunda dialoqlarının da özünəməxsus finksiyası vardır. Dialoqlar şairin lirikasına müəyyən süjet əlamətləri daxil etmişdir. Hətta onun bəzi şeirləri kiçik səhnəciyi xatırladır. «Bakıda» şeiri bütövlükdə Məsudla Şəfiqənin mükalimələri əsasında qurulmuşdur. «Öksüz Ənvər», «Çiçək sevgisi» şeirlərində lirik vəziyyətlər şeirin müəyyən hissəsindəki yığcam dialoqlarla ifadə olunmuşdur. Başdan-başa dialoqlar əsasında yaranan «Qız məktəbində» şeirindəki poetik mükalimə Gülbaharın nəciblik və ülviliyini mənalandırmağa xidmət edir.

Təsvirdəki təbiiliklə yanaşı, həyat və məişətlə yaxından bağlılığına görədir ki, bəzi tədqiqatçılar bu şeirin realist üslubda yazılması qənaətinə gəlmişlər. Lakin şeirdə realist sənətdən çox romantizm estetikasına məxsus mənəvi saflığın, daxili zənginlik və kamilliyin, sadəliyin qiymətləndirilməsi, bütün insanlara məhəbbət bəsləmək motivləri diqqət mərkəzində dayanmışdır. Əsl zinəti təmizlik və bilgi olan, altun bilərzikləri ilə deyil, sadə geyimi, aydın, zəngin mənəviyyatı ilə fərdiləşən Gülbahar romantik lirikadakı öksüz ənvərlərin, kiçik sərsərilərin bir növ davamıdır. Sadəlik, məsumluq, təmiz mənəviyyat, insanlığı uca tutmaq onların hamısının ümumi keyfiyyətləridir. «Qız məktəbində» şeirindəki dialoqlar poetik etirafı ifadə edir:

- Quzum, yavrum! Adın nədir?

- Gülbahar.

- Pəki, sənin anan, baban varmı?

- Var.

- Nasıl, zənginmidir baban?

- Əvət, zəngin, bəyzadə...

- Öylə isə geydiyin geyim neçin böylə sadə?

- Yoxmu sənin incilərin, altın bilərziklərin?

- Söylə, yavruml Heç sıkılma...

- Var əfəndim, var... lakin

- Müəlliməm hər gün söylər, onların yok qiyməti,

Bir qızın ancaq bilgidir, təmizlikdir ziynəti.

- Pək doğru söz...

Bu dünyada sənin ən çox sevdiyin

- Kimdir, quzum, söylərmisin?

- Ən çox çevdiyim ilkin

O Allah ki, yeri-göyü, insanları xəlq eylər.

- Sonra kimlər?

- Sonra onun göndərdiyi elçilər.

- Başqa sevdiklərin nasıl, yokmu?

- Var...

- Kimdir onlar?

- Anam, babam, müəlliməm,

Bir də bütün insanlar...

Milli romantizmin əsas xüsusiyyətlərini dolğun şəkildə özündə əks etdirən «Qız məktəbində» şeiri təkcə Hüseyn Cavidin yaradıcılığında deyil, ümumən Azərbaycan şeirində süjetli lirikanın ən mükəmməl nümunəsi sayılmağa layiqdir.

Hüseyn Cavidin yaradıcılığmda poema janrının da özünəməxsus yeri vardır. Şair ilk poemalarını hələ XX əsrin əvvəllərində qələmə almışdır. Cavidin ilk poemaları əsasən lirik-romantik, yaxud romantik-fəlsəfi əsərlərdən ibarətdir. Bu poemaların əksəriyyətində süjet əlamətləri və obrazlar yox dərəcəsindədir. Həmin qəbildən olan poemalar sanki Hüseyn Cavidin lirik-romantik monoloqlarından yoğrulmuşdur. Həyata və insanlara romantik münasibət, bədii və fəlsəfi ümumiləşdirmələr bu poemaların əsas qayəsini müəyyən edir. «Bir ahi-məzlumanə» (1907), «İştə bir divanədən bir xatirə» (1912), «Hübuti-Adəm» (1913) poemalarında epik təsvirlərdən qat- qat çox lirik-romantik düşüncələr öz əksini tapmışdır. Yalnız «Hübuti-Adəm» poemasında Adəm peyğəmbərlə Həvvanın münasibətlərindən alınmış bir məqamın təsviri şairə nəfsin fəlakətləri ətrafında poetik mülahizələr irəli sürməyə imkan vermişdir. «Bir ahi-məzlumanə» poemasında «küncü-möhnətdə» bəlaya düçar edilmiş, «ayaq altında paymal olmuş» Vətənin acı halına dərin təəssüf hisləri mənalandırılmış, qeyrət etməyə, himmət göstərməyə çağırış motivləri ifadə olunmuşdur.

«Sən nesin? Kimsin?» deyən ariflərə xitabən yazılmış «İştə bir divanədən bir xatirə» lirik-fəlsəfi düşüncələr poemasıdır. Bu əsəri milli-mənəvi özünüdərk poeması da adlandırmaq olar. Poemada lirik mənin timsalında şairin özünün də bədii obrazı canlanır.

H.Cavidin «Məzlumlar üçün», «Hərb və fəlakət» poemaları Birinci Dünya müharibəsində hərbi əməliyyatlara cəlb edilmiş Türkiyənin, Anadolu vətəndaşlarının müdafiə olunmasına, onlara dəstək verilməsinə həsr olunmuşdur.. Poemada «qanlı bir kitaba» bənzədilən cahanda baş verən fəlakətlərin fonunda Anadolu insanının faciələri göz önünə gətirilir. «Hərb və fəlakət» poemasını isə Cavid birbaşa «Anadolu hərbzadələrinə yardım münasibətilə» yazdığmı bəyan etmişdir. Ədib «Cahanda haqq da, həqiqət də qüvvətdir» tezisindən çıxış edərək Anadolu türkünü ali məqsədə çatmaq üçün birliyə çağırmışdır.

İlk poemalarından olan «Bakıda» əsərində mətləb Məsudla Şəfiqənin dialoqu vasitəsilə ifadə olunur. Ona görə də bu poema «Məsud və Şəfiqə» də adlanır. Poemada Məsudun və Şəfiqənin «mazutlu ormanı», ehramları xatırladan Balaxanı neft buruqları ətrafındakı düşüncələri, sadə, kasıb insanlara və «sərvətü-saman içində» yaşayan zənginlərə dair qənaətləri öz əksini tapmışdır. Şairin fıkrincə, mövcud fərqli yaşayış tərzini yalnız istiqbala qovuşmaqla həll etmək mümkündür.

H. Cavidin yaradıcılığında ideya-sənətkarlıq baxımından ən kamil poema «Azər» əsəridir. Poemanı şair hələ 1926-cı ildə Almaniyada müalicə olunarkən yazmağa başlamış, nəhayət, 1928- ci ildə tamamlamışdır.

«Azər» poeması H.Cavidin Qərbə və Şərqə, eyni zamanda Şərq-Qərb müstəvisində Azərbaycana baxışlarmı geniş şəkildə ifadə edən mükəmməl sənət əsəridir. Azərin Qərb və Şərq ölkələrinə səyahətləri yeni tarixi mərhələdə dünya gedişatını öyrənmək, inkişafın ən məqbul yolunu seçmək məqsədini izləyir. Poemada həmin ölkələrin fərqli xüsusiyyətləri haqqındakı düşüncələr Azərin simasında dünyanı, sivilizasiyaları sintez etmək meylinin ifadəsindən ibarətdir:

Şərq elləri irişilməz «xəyal» için yaşarkən,

Qərb aləmi az da olsa, həqiqətdən xoşlanar.

Şərqin sönük duyğusunu afyon ruhu qoşarkən,

Onlar yeni bir silah kəşfıni səadət sanır.

Şərq uğraşır yalnız «ölməyim» deyə,

Qərb elləri maildir öldürməyə.

Əsərin əsas qəhrəmanı Azər Cavidin əksər dramatik qəhrəmanlarından fərqli olaraq, tarixdən deyil, real həyatdan alınmış bir bədii obrazdır. Azər şairin müasiri, daha çox isə onun özünün proobrazıdır. Azərin yaşadığı mühitə, üzvü olduğu cəmiyyətə, Qərbə və Şərqə baxışları müəllifin şəxsi qənaətlərinin və düşüncələrinin ifadəsidir. Poemanın böyük bir hissəsində Azərin Almaniyaya sə- fərindən söz açılması, əsərin bir çox bölmələrinin Berlində yazılması ilə ədibin Almaniyaya gedib orada müalicə olunmasının səsləşməsi də obrazla müəllifin baxışları arasında möhkəm bağlılıq olduğunu aydınlaşdırır. Bütövlükdə Azər həyata və cəmiyyətə yeni nəzərlərlə baxan, dünyada gedən prosesləri obyektiv dərk və təhlil etmək qabiliyyətinə malik olan yeni tipli bədii obrazdır. Mənsub olduğu xalqı və ölkəni mədəni millətlərin cərgəsində görmək arzusu onun səciyyəvi cəhətidir. Azərin Qərbə və Şərqə səfərləri sadəcə səyahət, gəzinti, əyləncə olmayıb, dünyanı öyrənib məmləkətini və millətini irəli aparmaq niyyətlərinin ifadəsidir. Bütövlükdə Azər bir obraz kimi H.Cavidin cəmiyyəti və insanı yeniləşdirmək düşüncəsinin daşıyıcısıdır. Şair yeni dünyagörüşə malik olan bu obrazı ümumiləşmiş şəkildə yeniləşməyə möhtac olan cəmiyyətə və gəncliyə örnək kimi təqdim etməyə çalışmışdır. Beləliklə, Cavid Azərin simasında keçən əsrin iyirminci illərindən gəncliyin nümayəndəsi kimi ədəbiyyatda geniş təbliğ olunan «komsomol» obrazlarına alternativ olan yeni tipli Azərbaycan gəncliyinin obrazını yaratmağa nail olmuşdur. Bu mənada Azərin aşağıdakı monoloqu onun mənəvi aləmini və sosial mövqeyini çox dolğun ifadə edir:

Mən mülayim bir dənizim,

Atəşlidir dalğalarım.

Sülhə qoşan bir acizim,

Əskik olmaz qovğalarım.

...Bir aşiqim, feyz alırlar

Məndən irfan çobanları.

Bir çobanam, qaval çalar,

İnlətirəm vicdanları.

Bən əbədi hürriyyətin,

Sevdalı bir cilvəsiyəm.

Anlaşılmaz bir xilqətin

Parlar, sönər şöləsiyim.

Poemada ədib Azərbaycanda qurulmuş yeni cəmiyyətə münasibətini də ifadə etmişdir. Əsərin «Səlmanın səsi», «İnqilab xırsızı», «İsyan» bölmələrində yeni cəmiyyətin bədii dərki məsələləri ön mövqedə dayanır. Hiss olunur ki, Cavid imkan olduqca yeni cəmiyyətə yaxşı tərəfdən baxmaq meylindən çıxış edir. Səlmanın dilindən deyilən «hər gülşənə vardım, çiçəklər güldü, Sevdalı bülbüllər salama gəldi», yaxud «Susmuş kamançalar ilhama gəldi» kimi nikbin misralar şairin həmin meylinin əks-sədasıdır. Bununla belə, Cavid bu cəmiyyətin mövcud ziddiyyətlərdən xilas olmasının zəruriliyini də qabarıq şəkildə nəzərə çarpdırmışdır. Poemanın «İnqilab xırsızı» bölməsində «inqilab kürkünə girmiş» Şura sədrinin törətdiyi özbaşınalıqların təsviri ilə şair yeni qurulmuş cəmiyyətdəki eybəcərlikləri diqqət mərkəzinə çəkmişdir. Cavid Şura sədrinin alova bürünmüş evini göstərməklə geniş mənada yeni quruluşun yaşamasının mümkünsüz hala düşdüyünü ifadə etmək istəmişdir. Poemadakı kənd şura sədrinə aid edilən «balıq başdan qoxarmış» qənaəti də, heç şübhəsiz, bütövlükdə o cəmiyyətin ən yuxarı təbəqələrinin çürüklüyünə, mənəvi-siyasi iflasa məruz qaldığına açıq işarədir. Hətta poemanın epiloqu kimi düşünülmüş «İsyan» bölməsində ifadə olunan aşağıdakı misraları da sadəcə yeni quruluşun təsdiqi mənasında deyil, daha çox çağdaş gəncliyin quracağı böyük gələcəyin, müstəqil ölkənin dəstəklənməsi kimi başa düşmək, mənalandırmaq lazım gəlir:

Bu gün gəncliyə baksan,

Bir sel kimi hər an

Sağlam, yeni məfkurələr izlər.

Bizlər?

... Bizlər yeniləşsək belə, daim,

Bir əskilik az-çox bizə hakim...

...Onlar qoşacaq, çırpışacaqlar,

Bir çox uçurumlar aşacaqlar.

Lazımsa cəhalətlə güləşmək,

Bir çarə var: ancaq yeniləşmək!

Onlardakı himmət və mətanət

Qırmaclayacaq Şərqi nihayət.

Onlardakı qüdrət və məharət,

Er-gec verəcək xalqa səadət.

...Onlar güləcək güldürəcəklər,

Bizdən daha xoş gün görəcəklər!

Janr etibarilə «Azər» lirik-epik poemadır. Əsərdə dramatik ünsürlərdən də istifadə olunmuşdur. Poetik vüsətinə görə «Azər» poeması dastan təsiri də bağışlayır.Hüseyn Cavidin poemaları Azərbaycan ədəbiyyatında romantik-fəlsəfi poemanın inkişafında mühüm rol oynamışdır.

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Hüseyn Cavidə ən çox şöhrət qazandıran onun dram əsərləridir. O, Azərbaycan mənzum romantik dramaturgiyasının görkəmli yaradıcısıdır. Ədibin ilk dram əsəri olan «Ana» mənzum faciəsinin (1910) mövzusu Dağıstan həyatından ahnmışdır. Əsərin əsas qəhrəmanı olan qonaqpərvər və məğrur Səlma Azərbaycan ədəbiyyatı üçün yeni tipli ana obrazıdır. Onun İsmət adlı bir çərkəz qızına nişanlı olan oğlu Qanpoladla bu qıza könül salan Orxan arasında rəqabət vardır. İsmət kasıb ailəni təmsil edən Qanpolada sadiq qalır və Orxanın cah-cəlalını rədd edir. Orxan dostu Muradın vasitəsilə Qanpoladı öldürtdürür. Murad təhlükədən xilas olmaq üçün kimliyini bilmədən Səlma ananın evinə sığınmaq istəyir. Ana oğlunun qatilini tanısa da, dərin daxili sarsıntılarına, mənəvi iztirablarına, qəzəbinə qalib gəlməyi bacarır. «Namərd qonağı» evindən uzaqlaşdırmaqla cəzalandıran Ana bu acı, qanlı taleyin səbəbini Allahın qisməti ilə əlaqələndirir:

Get, namərd qonaq, get! Alçaq mültəci!

Get, miskin hərif, get! Cəllad, yırtıcı!

Get, vicdansız kəndini qurtar, yaşa!

Ancaq vicdansızları bəslər dünya!

Get, gözüm görməsin! Uzaqlaş, dəf ol!

Nə haqsızlıq etdinsə Allahdan bul!

Get, çəkil get! Dinsiz, Allahsız xain!

Murdar izin bu torpaqdan silinsin!

Övladınm qatilini bağışlamağı bacaran Səlma surəti dünya ədəbiyyatı üçün də təkrarsız bədii obrazdır.

Cavidin «Maral» və «Şeyda» pyesləri nəsrlə yazılmışdır. Hər iki əsərdə şeir paçalarından, lirik elementlərdən istifadə olunmuşdur.Ailə-məişət planında qələmə alınmış «Maral» pyesi (1912) pulun, sərvətin cəmiyyətdə törədə biləcəyi faciələri əks etdirir. Yaşca çox kiçik olan Maralı altun gücünə özünə arvad etmiş Turxan bəy üçün dünyanın bütün səadəti yalnız para ilə bağlıdır. Muasiri Nadir bəyin mənəviyyat, tərbiyə, sağlam düşüncə haqqındakı fikirlərini o, yad baxışlar kimi qəbul edir. Əsərdəki Nadir bəy - Turxan bəy xətti cəmiyyətdə yenilik və köhnəlik arasında gedən proseslərin çətinliklərini bütün təbiiliyi ilə təqdim edir. Atası Turxan bəyə əks mövqedə dayanan, məhəbbəti, sədaqəti hər şeydən uca tutan oğlu Cəmilin saf romantik düşüncələri ilə müqayisədə də sərvət əsiri olan Turxan bəy miskin görünür. Ər evində özünü dustaq sayan, sərvət içində nisgilli tale yaşayan Maralın ərinin gənc qohumu Arslan bəyə olan təmiz sevgisi də ona səadət deyil, fəlakət gətirir. Arslan bəyə olan münasibətindən xəbər tutan Turxan bəyin Maralı vəhşicəsinə öldürməsi həmin cəmiyyətdə azad sevgiyə, saf mənəviyyata yer olmadığı fikrini əsaslandırmağa xidmət edir. Lakin Cavid Cəmillə Humay arasındakı qarşılıqlı məhəbbətə rəğbətini ifadə etməklə yeniliyin köhnəlik üzərində qələbə çalacağına ümid və inam duyğuları aşılaya bilir.

Bakı mətbəə işçilərinin həyatından bəhs edən «Şeyda» (1916) pyesində çətin, ağır həyat tərzinin və azadlıq düşüncəsinin təqdimi ön mövqeyə çəkilmişdir. Digər dram əsərlərindən fərqli olaraq, Cavid bu əsərdə realist, həyati məsələlərə geniş yer ayırmışdır. Pyesin ilk səhnələrində mətbəə işçisi Şeydanın azadlıq arzusu ilə çıxış etməsi, fəhlələrə öz hüquqlarını başa salması dramaturqun ictimai mübarizənin vəziyyəti və vəzifələri haqqındakı qənaətlərini ifadə etməsinə şərait yaradır. İnqilab ruhlu marşları fəhlələr tərəfindən oxunduğu üçün işdən qovulan, həbs edilən Şeydanın ruh düşkünlüyünə qapılması, dərvişvari həyat keçirməsi mübarizənin axıra çatdınlmasına imkan verməyən amil kimi dəyərləndirilir. Başına min bir müsibətlər gətirilən, qardaşı vərəm xəstəliyindən ölən, ağır iş şəraitində qolunun birini itirən, əslində meydanda tək qalan Qara Musanın intiqam hisləri də cəmiyyəti irəliyə apara bilmir. Bütövlükdə «Şeyda» pyesi üsyankar çıxışlar etməsinə baxmayaraq, real mübarizə yollarını tapa bilməyən insanların faciəsini ümumiləşdirir.

H.Cavidin «Şeyx Sənan» mənzum faciəsi geniş mənada Azərbaycan dramaturgiyasının şah əsərlərindən biridir. «Şeyx Sənan» mənzum faciəsi (1914) dini-əfsanəvi şəxsiyyət olan Sənanın məhəbbət macərası əsasında insanın mənəvi ucalığı haqqında yazılmış dramatik üvertura təsiri bağışlayır. Cavid bu əsərində əsl eşqin dini etiqad üzərindəki təntənəsini, bütün buxovları dağıtmaq qüdrətini nümayiş etdirmişdir. Pyesdə Sənanın baxışlarında gürcü qızı Xumara olan sevgisindən sonra yaranan dəyişikliklərin timsalında bütövlükdə insanın dəyişməsi prosesi dolğun şəkildə canlandırılır. Şeyx Sənan bundan sonra ülvi, uca eşqin böyüklüyünə inam bəsləyir. Əsərdə Sənanın dilindən deyilmiş aşağıdakı misralar da bunu bir daha təsdiq edir:

Kim ki, eşq atəşilə oldu hədər,

Onu yandırmaz öylə atəşlər.

Bəni öldiirsələr də bən yaşarım,

Tərk edib xəlqi xaliqə qoşarım.

Əbədiyyət bənim məzarımdır,

Çünki sultani-eşq yarımdır.

Eşq üçün can nisan edən ərlər,

Əbədi bir həyat içində gülər.

«Uçurum» faciəsi (1919) ilə Hüseyn Cavidin yaradıcılığının birinci mərhələsi başa çatır. Mövzusu Türkiyə həyatından alınmış bu əsərdə ədib süni avropalaşmanın, yad təsirlərin milli mənəviyyatla uzlaşmayan eybəcərliklərini əks etdirmişdir.

Sovet hakimiyyəti illərində yazılmış «Afət» (1922) faciəsində kübar cəmiyyətinin meşşan əxlaqının mənəvi puçluğu açılıb göstərilmişdir. Afətin doktor Qaratayın yalan vədlərinə aldanaraq, kobud, qaba, mənəviyyatca kasıb olan əri Özdəmiri öldürməsi, daha sonra isə özünü məhv etməsi həmin dairənin faciəsi kimi ümumiləşdirilir.

H. Cavidin təkcə yaradıcılığında yox, həm də şəxsi taleyində «Peyğəmbər» və «Topal Teymur» əsərlərinin özünəməxsus yeri vardır. Hər iki əsərdə Cavid ilk dəfə idi ki, tarixi şəxsiyyətə və tarixdən alınmış hadisələrə müraciət etmişdi. İkincisi isə böyük ədib tarixi mövzuya müasir mövqedən yanaşmışdı ki, bu da dövrün ədəbi tənqidi tərəfindən bir çox hallarda mövcud cəmiyyətlə bağlı yozulduğundan Hüseyn Cavid üçün müəyyən çətinliklərə səbəb olmuşdu. Dramaturq həm də Teymurləng kimi bir fatehi və Məhəmməd peyğəmbəri ideallaşdırmaqda günahlandırılmışdı. Əslində isə dramaturqun məqsədi «Topal Teymur» əsərində tiranlığı tənqid etməkdən, «Peyğəmbər»də isə insanın müqəddəslik mərtəbəsinə yüksələ bilməsindən bəhs edirdi.

«Knyaz» dramında (1929) Cavid müasirliyə daha yaxın idi: Bu baxımdan «Knyaz» faciəsi Cavidin yaradıcılığındakı yeni əhvali-ruhiyyəni əks etdirən əsər kimi ciddi maraq doğurur. Bu əsər Cavidin yaradıcılığında möhkəm yer tutan azad sevginin və pak mənəviyyatın təntənəsi motivinin yeni şəraitdə canlandırılmasına xidmət etmişdir. Dramaturq gurlayan inqilab dalğalarından xoflanıb Avropaya qaçan Knyazın və onun ailəsinin faciəsini məharətlə ümumiləşdirmişdir.

Görkəmli İran şairi Əbülqasım Firdovsinin anadan olmasının min illik yubileyi münasibətilə keçirilən müsabiqədə iştirak edən H. Cavid 1932-ci ildə «Səyavuş» faciəsini yazmışdır. Əsər Firdovsinin «Şahnamə» dastanının motivləri əsasında qələmə alınmışdır. Lakin Cavid böyük Firdovsini təkrar etməmiş, İran-Turan qarşıdurmasının təsvirindən yaranmış «Şahnamə»dən fərqli olaraq, insanların, münasibətlərin yaxınlaşdırılması yollarındakı maneələrin aradan qaldırılmasından söz açmışdı.

Cavidin dramaturgiyası «Xəyyam» dramı ilə tamamlanır. «Xəyyam» dramı ədibin yaradıcılığını təkcə xronologiya baxımından deyil, ideya-bədii cəhətdən də tamamlayır. Bu əsərdə Cavid böyük şair və mütəfəkkir Ömər Xəyyamın simasında dövrünün fövqünə yüksələ bilən romantik bir qəhrəmanı canlandırmışdır. Xəyyamın düşüncələri, şübhələri və həyat eşqi Cavidə sənətkar və cəmiyyət probleminə münasibətini ifadə etmək üçün münasib şərait yaratmışdır. Böyük türk hökmdarı Alp Arslanm və onun oğlu Məlikşahın elmi-ədəbi fəaliyyət üçün yaratdığı münbit mühitin Xəyyam kimi sənətkarları yetişdirə biləcəyini vurğulayan müəllif sanki məntiqi mənada yeni qurulmuş sovet dövründə bütün bunları tapa bilmədiyini vurğulamışdı. Qanlı-qadalı repressiya rejiminin başlanması ərəfəsində irəli sürülən bu ideya xeyirlə şərin əzəli- əbədi mübarizəsinin yeni şəraitdəki əks-sədası kimi səslənirdi.

Azərbaycan teatrlarında H. Cavidin dram əsərləri böyük müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulmuşdur. Respublikamızda özünəməxsus prinsiplərə malik Cavid teatrı mövcuddur. Cavidin romantik mənzum dramaturgiyası milli mədəniyyətimizin inkişafına böyük töhfə vermişdir. Rejissorların, aktyorların bütöv bir nəsli Cavid teatrı əsasında yetişib formalaşmışdır.

Cavidin şairlik məharətinə malik olması onun əksər dram əsərlərini şeirlə yazmasına əlverişli şərait yaratmışdır. Ədibin tarixi-romantik faciələri ədəbiyyat tariximizdə ilk və mükəmməl mənzum dram əsərləri hesab olunur. H.Cavidin dram əsərlərinin əsas surətləri ya şairlər, mütəfəkkir təbiətli insanlar, ya da şairanə keyfiyyətlərə malik olan qəhrəmanlardır. Ülvi hislər və parlaq düşüncələrlə yaşayan belə qəhrəmanlar özlərinin adi mükalimə, bədii təhkiyə ilə ifadə oluna bilməyən duyğu və düşüncələrini, dərin mənəvi iztirabların lirik şeirlərlə söy- ləyirlər. Cavid dramlarında işlənən lirik ünsürlərin əsasını təşkil edən belə şeirlər həm ideya-məzmun, həm də janr etibarilə rəngarəngdir. Həmin müxtəlifliyi nəzərə alaraq dramlardakı lirik şeir şəkillərini üç qruna ayırmaq olar:

1. Xalq-aşıq şəkilləri;

2. Klassik lirikadan gələn janrlar;

3. Yeni poetik formalar.

Cavid dramaturgiyasına şifahi xalq yaradıcılığından gələn şeir şəkillərini iki qismə ayırmaq mümkündür. Bunlardan birincisi xalq lirikasında işlənən poetik formalardır. Cavid xalq şeiri şəkilləri icərisində bayatılara daha çox müraciət etmişdir. “Uçurum” faciəsindəki bayatılar dramatik vəziyyətlərin müəyyən qədər lirikləşdirilməsinə, qəhrəmanların romantik xarakterlərinin açılmasına müvəffəqiyyətlə xidmət edir. Tragik obrazlardan olan Göyərçinin dilindən söylənən bayatılar onun yanıqlı taleyini bütün dolğunluğu ilə mənalandırır:

Göyərçinim, Göyərçin,

Ağlaram için-için.

Mən bu qara bəxt ilə

Neçin doğdum, ah neçin?!

Göründüyü kimi, Cavidin bayatılarında bu janrın ənənəvi qayda-qanunlarına əməl olunmuşdur. Amma xalq bayatılarından əvvəlinci iki misrası ayrılıqda heç bir məna daşımayıb, sonrakı misralarda söylənəcək fikirlər üçün hazırlıq mərhələsi rolunu oynayır. Cavid dramlarındakı bayatılarda isə hər misranın özünəməxsus poetik yükü, fikir tutumu vardır:

İkinci fərq ondan ibarətdir ki, xalq bayatıları heca vəznində yaradıldığı halda, Cavidin bəzi bayatıları əruz vəznində yazılmışdır. “Xəyyam” faciəsində qızların və Sevdanın söylədiyi aşağıdakı şeirlər əruz vəznində yazılmış bayatı nümunələrdir:

Sevda, gəldim, Sevda,

Xaqan daralır duysa.

Şaşqındır o divanə

Gəl, gəl oluruz rüsva.

Sus, onda fəzilət var,

Qüdrət və cəsarət var,

Çırpınmada bax, könül,

Bilməm ki, nə hikmət var.

Cavid dramlarında şifahi xalq yaradıcılığı ilə əlaqədar işlənən ikinci qrup janrlar aşıq şeiri şəkillərində yazılan şeirlərdir. Kədər və ümid, qəm və fərəhi dolğun mənalandırmağa geniş imkan verən aşıq şeiri ənənələri XX əsr Azərbaycan romantik ədəbiyyatının ideya- estetik prinsipləri ilə uyğun gəlirdi. Buna görə də, Cavid həm müstəqil qoşmalar yazmış, həm də dramlarda gəraylı və qoşmalardan faydalanmışdır. Onun bu janrlarda qələmə alınmış müstəqil şeirlərində aşıq şeiri şəkillərində müşahidə olunan ölçü, bölgü, qafiyə tənasübü əsasən qorunmuşdur. Dramlarındakı qoşma və gəraylılar isə aşıq poeziyası nümunələrindən bəzi xüsusiyyətləri ilə seçilirlər. Cavid özünün yaradıcılıq təbiətinə uyğun olaraq, çox vaxt aşıq şeiri formalarında yazılmış şeirlərində geniş fəlsəfi fikirlər söyləmiş, qəhrəmanların eşq, tale, dünya haqqındakı fəlsəfi görüşlərini əks etdirmişdir.

Aşıq şeiri şəkillərində nəzərə çarpan orijinal cəhətlərdən biri də belə nümunələrin ilk və möhür bəndləri ilə əlaqədardır. Cavid dramlarındakı qoşma və gəraylıların ilk bəndləri klassik aşıq poeziyasından fərqli olaraq, çarpaz qafiyələnmə qaydası ilə deyil, aaab üsulu ilə qafiyələnir. Aşıq şeirinin sonuncu bəndlərində, həmişə müəllifin adı çəkildiyi halda, Cavidin yaratdığı poetik forma- larda həmin prinsipə əməl olunmamışdır. Bu xüsusiyyət «Şeyx Sənan», «Uçurum», «Knyaz», «İblis» dramlarında işlənən qoşma və gəraylılarda aydın müşahidə olunur:

Uca dağlar aşdım, ormanlar keçdim,

Gözəllər içində bir gözəl seçdim,

Mən o gündə yaradana and içdim,

Dünya gözəl olsa, dönməm yarımdan.

Mənim yarım al yanaqlı mələkdir,

Təzə açmış sevimli bir çiçəkdir,

Qəhr olsun o qəhrəman ki, dönükdür,

Dünya gözəl olsa, dönməm yarımdan.

H.Cavidin dram əsərlərində klassik lirikadan gələn qəzəl və rübai formalarına rast gəlirik. Ahəngdarlığı ilə seçilən qəzəl və rübailər bütün lirik ünsürlər kimi dramlarda çox vaxt musiqi ilə müşayiət olunur, avazla mahnı kimi oxunur. Bu isə əsərin emosionallığını qüvvətləndirir, bədii təsiri artırır. Romantik lirikada həm də musiqi motivlərindən «həyatın iztirabını unutmaq» üçün istifadə edilir. «Şeyx Sənan» faciəsində məzlum insanların nümayəndələri olan korlar öz ürək sözlərini udun musiqi sədaları altında yanıqlı səslə mənalı bir qəzəllə ifadə edirlər:

Nə eşq olaydı, nə aşiq, nə nazlı afət olaydı,

Nə xəlq olaydı, nə xaliq, nə eşqi-həsrət olaydı.

Nə dərd olaydı, nə dərman, nə sur olaydı, nə matəm,

Nə aşinayi-vüslət, nə bari fırqət olaydı.

Könüldə nuri-məhəbbət, gözümdə pərdeyi-zülmət.

Nə nur olaydı, nə zülmət, nə böylə xəlqət olyadı.

Nədir bu xilqəti-bimərhəmət, şu pərdəli hikmət?

Nə zülmə qarşı nolur bir də bir əlamət olaydı.

Tükəndi taqətü-səbrim, ədalət! Ah, ədalət!

Nə öncə öylə səadət, nə böylə zillət olaydı.

Cavidin müraciət etdiyi klassik lirika janrlanndan biri də rübailərdir. Şair-dramaturqun «Xəyyam», «Knyaz», «Peyğəmbər» tarixi faciələrində rübailər daha çoxdur. «Xəyyam» əsərinin baş qəhrəmanı Ömər Xəyyam dünya ədəbiyyatmda rübai jannnın ən böyük ustadı sayıldığı üçün Cavid onun mükalimə və monoloqla- rını rübailərlə ifadə etmişdir. Müəllif əsərdə tarixi koloriti qoruyub saxlamaqdan ötrü bəzən də Xəyyama məxsus rübailəri tərcümə edərək görkəmli sənətkarın öz dilindən vermişdir.

H.Cavidin dram əsərlərinə lirik ünsür kimi daxil etdiyi şərqi və marşlar Azərbaycan şeiri tarixində tamamilə yeni poetik formalardandır. Ədibin şərqiləri xalq-aşıq lirikası ənənələri əsasında yaranmış yeni səciyyəli şeirlərdir. Onun şərqiləri şifahi ədəbiyyatımızda musiqi və ifaçılıq sənəti ilə bağlı olan bayatı, layla, mahnı və gəraylılarla səsləşir. «Şeyx Sənan», «Uçurum» əsərlərindəki şərqilərdə yuxa rıda sadalanan şeir şəkillərinə məxsus dil, vəzn, ölçü, bölgü, qafıyələnmə və sair keyfiyyətlər mühafizə olunmuşdur. Xalq-aşıq poeziyasında olduğu kimi bu şərqilər də musiqinin müşayiəti ilə avazla oxunur. «Şeyx Sənan» faciəsində məhəbbətdən başına min bəlalar gəlmiş Şeyx Sənanın taleyi ilə ifa olunan şərqilərdəki mətləblər, demək olar ki, bir-birinə uyğundur:

... Səfalıdır, çəmən, çiçək,

Fəqət nə çarə eyləmək,

Ki, hər baxışda bir mələk

Gönülləri inkar edər.

Məhəbbət əhli daima,

Olur bəlayə aşina,

Cəfayə etməz etina

Nigarə can insar edər.

Gözəllərin vəfası yox,

Cəfası var, səfası yox,

Bu sözlərin əsası yox,

Nə etsə yarə yar edər.

«Uçurum» faciəsinin ekspozisiyasındakı şərqilər həmin əsər üçün eniqraf xarakteri daşıyır. Göyərçinin oxuduğu aşağıdakı şərqi onun özü, Cəlal, Əkrəm kimi keşməkeşli taleli insanların gələcək həyatından xəbər verir:

Eşq atəşi can yaxıyor,

Ürəkdən qanlar axıyor,

Tale mana yan baxıyor,

Həm gülümsər, həm ağlaram.

Himn dünya poeziyasında çoxdan mövcud olan şeir şəkillərindəndir. Ədəbiyyatımızda himn janrının ilk nümunələrini yaradan H.Cavid bu poetik nümunələri lirik ünsür kimi dram əsərlərinə daxil etmişdir. «Şeyda» pyesində kapitalizmin hər cür işgəncəsini çəkmiş fəhlələrin acınacaqlı vəziyyəti və səfərbərlik meyilləri himnlərdə əksini tapmışdır:

H. Cavidin yaradıcılığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatında yeni dövr başlanmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm dövrünün ən qüdrətli yaradıcısı olan H. Cavid yeni tipli romantik poeziyanın və mənzum dramaturgiyanın banisidir. XX əsr boyu Azərbaycan romantik şeiri və dramaturgiyası ədibin simasında Azərbaycan realist ədəbiyyatı ilə paralel şəkildə davam etmişdir. Hüseyn Cavid ölməz sənəti ilə əbədiyyət qazanmış sənətkardır.

“İBLİS” FACİƏSİ

Hüseyn Cavidin şah əsəri 1918-ci ildə yazılmış «İblis» faciəsidir. Bu əsərdə sənətkarın şeir yaradıcılığının və dramaturgiyasının bütün vüsəti mükəmməl şəkildə ifadə olunmuşdur. Lirika sındakı «Hərb və fəlakət» motivlərini XX əsrin əvvəllərində dünyada gedən hərbi-siyasi proseslərdən çıxardığı nəticələrlə daha da zonginləşdirən H. Cavid müharibə mövzusunda «İblis» kimi qiymətli bir sənət əsəri yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Görkəmli ədib bu əsərində ilk növbədə müharibələrin səbəblərini aydınlaşdırmış, qan tökməklə, məhv etməklə nəyəsə nail olmağın faciəsini açmışdır.

Pyesdə Mələyin müharibələrin törədilmə səbəbini bəşəriyyətin İblisə uymasında, İblisin isə insanın özündə axtarmasında görməsi dramatik əsərə fəlsəfi mahiyyət gətirir. Cavid əsər boyu bu ikili münasibəti müxtəlif xarakterli insanlarm və hadisələrin fonunda axıra qədər izləmiş, ən dəhşətli məqamları göz önünə gətir- məklə müharibələrə nifrət duyğuları aşılamışdır.

Əsərdə müharibəyə iblislərin, şər qüvvələrin dəhşətli oyunu, hakimiyyətdə olanların varlanmaq və səltənət ehtiraslarının həyata keçirilməsi kimi baxan Arif müəllifin humanist düşüncələrinin daşıyıcısıdır. Cavid Arifin vasitəsilə müharibələri qətiyyətlə pisləyir, insanlığı iblisləri tanımağa və İblisə uymamağa çağırır:

İblisf... O böyük adnə qədər calibi-heyrət!

Hər ölkədə, hər dildə anılmaqda o şöhrət!

Hər kəs məni dinlər, fəqət eylər yenə nifrət,

Hər kəs mənə aciz qul ikən bəslər ədavət.

...Mənsiz də əmin ol ki, sizə rəhbərlik edən var,

Qan püskürən, atəş savuran kinli krallar,

Şahlar, ulu xaqanlar, o çılğın dərəbəklər,

Altun və qadın düşkünü divanə bəbəklər,

Min hiylə quran, tülkü siyasilər, o hər an

Məzhəb çıxaran, yol ayıran xadimi ədyan;

Onlar, əvət onlar Sizi çeynətməyə kafi,

- Kafi, sizi qəhr etməyə, məhv etməyə kafı...

Mən tərk edərim sizləri əlan, nəmə lazım!

Heçdən gələrək heçliyə olmaqdayım azim.

İblis nədir? - Cümlə xəyanətlərə bais!

Ya hər kəsə xain olan insan nədir? - İblis!

«İblis» müharibələrə uymuş insanlığın faciəsini əks etdirən və nəticə etibarilə bəşəriyyəti dəhşətli müharibələrdən xilas olmağa səsləyən dramatik əsərdir. Buna baxmayaraq, əsərdə real müharibə səhnələri, gerçək döyüş vəziyyətləri yoxdur. H. Cavid böyük məharətlə müharibəni deyil, müharibədə iştirak edən

Böyük fəlakətlərin şahidi və iştirakçısı olan insanların timsalında müharibəyə münasibəti diqqət mərkəzinə çəkmişdir. Əsərdəki İxtiyar Şeyx, Rəna, İbn Yəmin, qaçaq zabit Elxan və başqalarıfəlakətləri fərqli şəkildə yaşasalar da, onların hamısı müharibələrin insanlara yalnız böyük məhrumiyyətlər bəxş etdiyi qənaətindədir. Bütövlükdə «İblis» faciəsi müharibələrin əsl mahiyyətini açıb göstərən və müharibə əleyhinə yazılmış dahiyanə əsərdir. Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi olan H. Cavid «İblis» faciəsində böyük məharətlə ifadə etdiyi dünyəvi fikirlərinə görə bəşəri sənətkar səviyyəsinə yüksəlmişdir.

Hüseyn Cavidin «İblis» faciəsi bu gün üçün də aktual və müasirdir.