İbrahimova Şəhla Mais qızı
Yüklə 214,62 Kb. Pdf görüntüsü
|
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №2 Humanitar elml ər seriyası 2015 UOT 81’1; 81’373
(1973 – 1987-ci ill ər) FONETİKA MƏSƏLƏLƏRİ Ş.M.İBRAHİMOVA G əncə Dövlət Universiteti shehla_ibrahim@yahoo.com Fonem n əzəriyyəsi qısa tarixə malik olduğuna görə və yəqin ki, hələ tam formalaşma- dığına görə müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif şəkildə izah olunmuş və hal-hazırda da, nəinki müx- t əlif xalqların dilçiliyində, habelə hər hansı bir milli dilçilikdə, hətta eyni bir dilin mütəxəs- sisl ərinin, eyni bir dilçiliyin müxtəlif nümayəndələrinin əsərlərində də müxtəlif şəkillərdə izah olunmuş və izah olunmaqdadır. Açar sözl ər; dilçilik, türkologiya, fonetika, fonem, sait, samit Keçmiş Sovetlər Birliyinə daxil olan türkdilli respublikalar, həmçinin Az ərbaycan Respublikası XX əsrin 90-cı illərinin əvvəlində dövlət müstəqilliyi əldə etdikdən sonra həmin dövlətlərlə Türkiyə Cümhuriyyəti arasında siyasi, iqtisadi v ə mədəni sahədə əlaqələr quruldu və hazırda onlar arasında inteq- rasiya prosesi intensiv xarakter daşıyır. Bununla əlaqədar bütün müstəqil türk dövl ətləri üçün, həmçinin bütün türk xalqları və topluqları üçün ümumi əlifba, ortaq ədəbi dil, ortaq tarix və ədəbiyyat dərsliklərinin yaradılması problemi meydana çıxdı. Mübaliğə etmədən demək olar ki, müasir dövrün dilçiliyində ən geniş şəkildə işlənən, lakin buna baxmayaraq, yenə də mübahisəli qalan prob- leml ərindən biri fonem problemidir. Təxminən yarıməsrlik tədqiqat tarixinə malik olmasına baxmayaraq, bu problem istər daxili, istərsə də xarici dilçilikdə h əmişə dilçilərin diqqət mərkəzində olmuş, saysız-hesabsız tədqiqatların möv- zusuna çevrilmişdir. Dilçiliyin yeni tədqiqat üsulu kimi meydana çıxan və artıq qısa, lakin zəngin bir inkişaf yolu keçən strukturalizm, birinci növbədə, fonem n əzəriyyəsi əsasında formalaşmış və öz tədqiqat metodlarını dilçiliyin başqa sah ələrinə də tətbiq etməyə başlamışdır. Fonem probleminin t ədqiqi tarixi rus dilçisi İ.A.Boduen de Kurtenyedən başlayır. Dilçiliyə hazırda işlənən mənada fonem məsələsini o gətirmiş və onun ilk izahını vermişdir. İ.A.Boduen fonemi ilk dəfə etimoloji – morfoloji bir ha- dis ə kimi izah etmişdir ki, bu fikir də onun şagirdi N.V.Kurşevski (1851 – 10 1887) t ərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Fonem m əsələsinin həllində sovet dilçiliyinin müstəsna xidməti vardır. M əhz sovet dilçiləri fonemi danışıq səsi ilə dialektik vəhdətdə götürmüş və bütün t ədqiqatı bu istiqamətdə aparmışlar. Bir çox xarici v ə Azərbaycan dilçiləri fonem məsələsi haqqında məqalələr yazmış və onları “Советская тюркология” jurnalında nəşr etdirmişlər. Bu alim- l ərdən biri Y.V.Pisen nəşr etdirdiyi “О фонеме /к/ в азербайджанском языке” m əqaləsində Azərbaycan dilində işlənilən /k/ fonemi haqqında yazmışdır. O, bu fonem haqqında qeyd etmişdir: “/K/ səsi dil arxasında, partlayan və kar vəziyyətdə t ələffüz olunur. Bu səsə rus dilindən alınan sözlərdə söz əvvəlində, söz ortasında v ə sözün axırıncı hecasında təsadüf olunur. Məs.: traktor, kabinet, leksika, fone- tika, konsert, konflikt, kollektiv, fonetika v ə s. Azərbaycan dilindəki rus mənşəli /k/ fonemi ön sıra saitləri ilə işlənən /k/ foneminin Azərbaycan dilinin ümumi fonetik qanunlarına uyğunlaşmış formasıdır” (1, 65). A.A.Axundov Az ərbaycan dilində işlənilən /k/ fonemi ilə rus dilində olan /к/ foneminin qarşılaşdırılmasını belə izah etmişdir: “/к/ - /k/ qarşılaşdırılması dilimiz üçün s əciyyəvi deyildir. Bunun əsas səbəbi, heç şübhəsiz, birincinin daha çox ön sıra, ikincinin isə arxa sıra saitləri ilə işlənməsidir ki, bu cəhətdən qarşılaşdırılma üçün misal tapmaq, bəzi müstəsna hallar nəzərə alınmazsa, imkan xaricind ədir. Lakin dilimizdə hər halda misallar vardır və onlar /к/ və
ərinin müxtəlif fonemlər olduğunu sübut etmək üçün tamamilə kifa- y ət edir: texni/к/i (sifət mənasında: texniki hadisə) – texni/k/i (texnik sözün t əsirlik halı: texniki çağırdılar), fizi/к/i – fiziki və s. Göründüyü kimi, yuxarıda verilmiş kvaziomonimlərdə istər /к/, istərsə də onun korrelyativi /k/ dilimizin samitl əri üçün məlum güclü mövqedə işlənmişdir” (2, 247). V.Y.Pisen, h əmçinin, öz məqaləsində /k/ foneminin daha bir fərqləndirici əlamətini qeyd etmişdir: “/k/ fonemi çoxhecalı sözlərin axırında yazıdan fərqli olaraq, ya /x`/ (ih), ya /g/, ya da /y/ kimi t ələffüz olunur. Lakin aparılan mü- şahidələr göstərir ki, həmin sözlərin /y/ ilə tələffüzünə daha çox üstünlük verilir. Bundan əlavə, iki sait arasında da /y/ səsi deyildiyindən, çoxhecalı söz- l ərin axırında /y/ səsinin tələffüzü məqsədə uyğundur. Məs: inəy – inəyə; inəyi; in əysiz; inəydə; inəydən, gəlməyə - gəlməyi; gəlməydə və s. /K/ kar dilortası samiti kimi, cingiltili dilortası /g/ foneminə qarşı qo- yulur: k
Az ərbaycan dilində söz sonunda /k/ - /g/ qarşılaşdırılması üçün misallar yoxdur. /k/ fonemi /k`/ fonemi kimi dilortasında, partlayan və kar vəziyyətdə tə- l əffüz olunur. Bu səsə söz əvvəlində, söz ortasında və təkhecalı sözlərin axı- rında təsadüf edilir. Məs: sirkə, kök, tikməy, tüklü, kələm, sök, tük, mülk, kitab v ə s.” (1, 65). Başqa dillər kimi müasir Azərbaycan dilində də samit fonemlər müəyyən bir sistem t əşkil edir. Düzdür, dilimizin samitlərinin yaratdığı sistem, saitlərin yaratdığı sistem kimi möhkəm deyildir; hər halda dilimizdəki samitlər siste- 11
mind ən kənarda qalan samit fonem yoxdur. Bütün samit fonemlər bu və ya dig ər cəhətdən bir – birinə oxşayır və bir-birindən fərqlənir. E.Veys əlov və R.M.İsayev Azərbaycan dilində bir – birinə oxşayan /b/, /p/ v ə /d/, /t/ fonemləri haqqında “Советская тюркология” jurnalının bir böl- m əsində “Акустические характеристики Азербайджанских смычно – взрывных согласных /b/, /p/, /d/ и /t/” məqaləsini nəşr etdirmişlər. Onlar mə- qal
ədə /b/ və /p/, /d/ və /t/ fonemlərinin bənzər və fərqli tərəflərini göstərmiş, samit foneml ər haqqında yazmışlar: “Samit səsləri sait səslərdən fərqləndirən ən mühüm əlamətlərdən biri samitlərin, xüsusən ağız boşluğundakı danışıq üzvl ərinin müxtəlif tərzdə iştirakı ilə yaranan səslər olmasıdır. Belə səslərin isə əksəriyyəti küy əsasında, bir qismi küy və avaz əsasında formalaşmışdır” (3, 106).
Az ərbaycan dilçiləri /b/ - /p/ və /d/ - /t/ fonemlərinin qarşılıqlı səslən- m əsinə təcrübə yolu ilə aydınlıq gətirmişlər. Bu haqda E.Veysəlov və R.M.İsa- yev yazmışlar: “Azərbaycan dilçiləri /b/ - /p/ və /d/ - /t/ fonemlərinin qarşılıqlı s əslənməsinə aydınlıq gətirmək üçün təcrübə aparmışlar. Belə ki, onlar təcrübə aparatına Azərbaycan dilində bu fonemlərin işləndiyi təkhecalı sözləri səslən- dirm
ək üçün iki aparıcı təyin etmişdilər. Aparıcıların səsləndirdiyi sözləri dilçi- l ər bir cədvəl üzərində müqayisə aparmışlar. Müqayisə nəticəsində məlum olub ki, t əkhecalı sözlərdə /p/ və /t/ samiti əsas samit kimi sözlərdə rast gəlinmir. Aparat bu fonemlerin ancaq /b/ v ə /d/ fonemlərin tələffüzü zamanı hava axınının agızdan kar və partlayışlı çıxmasını qeydə almışdır” (3, 106). E.Veys
əlov və R.M.İsayev küylü samitlər haqqında bunları qeyd etmiş- l ər: “Küylü samitlər iki qrupa bölünür: cingiltili samitlər, kar samitlər: a) B əzən sait səslərin əmələ gəlməsində olduğu kimi, samit səslərin də əmələ gəlməsində səs telləri gərginləşmiş və bir-birinə daha çox yaxınlaşmış olur. Bel əliklə də ünlü-küylü samitlər əmələ gəlir ki, bunlara cingiltili samitlər deyilir. Müasir Az ərbaycan əbədi dilindəki cingiltili samitlər bunlardır: b, v, q, ğ, d, z, j, y, g, c. b) B
əzən səslərin əmələ gəlməsində səs telləri gərginləşmir, səs cığırı daralmır və səs telləri bir – birinə çox az yaxınlaşmış olur. Beləliklə, hava axını s əs cığırından sərbəst keçir və səs tellərinin iti titrəməsinə o qədər də səbəb olmur. S əs tellərinin belə zəif rəqslənmə ilə əmələ gələn ünsüz – küylü səslərə kar samitl ər deyilir. Müasir Az ərbaycan ədəbi dilindəki kar samitlər bunlardır: /k`/, k, p, s, t, f, x, h, ç, ş, /x`/” (3, 106). Onlar küy samitl ərindən bəhs edərkən Ə.M.Dəmirçizadənin fikirlərinə böyük ön
əm vermişlər. E.Veys
əlov və R.M.İsayev məqalələrində /b/ və /p/ fonemləri haqqında bunları yazmışlar: “/b/ və /p/ samitləri kipləşən, qoşadodaq, saf, küylü samit- l ərdir; /b/ və /p/ samitlərinin tələffüzündə alt dodaq üst dodaqla möhkəm surət- d ə kipləşir, səs axınının təzyiqi ilə dodaqların bir-birindən aralanması ani olur 12
v ə bu zaman qüvvətli surətdə təzyiq edən səs axını dodaqların birdən-birə açılması nəticəsində partıltı ilə xarıcə çıxır. Buna görə də fonetistlərin bir qrupu
ə /p/ səslərini kipləşən, bir qrupu isə partlayan samitlər adlandırır. Bu samitl ərdən /b/ cingiltilidir, /p/ isə kardır” (3, 105). /b/ fonemi haqqında danışarkən, qeyd etmək lazımdır ki, bu fonem dili- mizd ə ən çox fərqləndirici əlamətə malik fonemlərdən biridir. Mənşəcə türk, rus, Avropa dill əri, ərəb və fars mənbələri ilə əlaqədardır. A.A.Axundov /b/ foneminin f ərqləndirici əlamətindən danışarkən bunları söyl əmişdir: “/b/ foneminin əsas fərqləndirici əlaməti, onun öz kar korelyativi kimi qoşadodaq samiti olmasıdır. Bu cəhətdən o, dilimizdə /d/, /g/ və /q/ fo- neml
əri ilə qarşı-qarşıya qoyulur. /v/ foneminə gəldikdə isə, onunla /p – f/ qar- şılaşdırılmasında olduğu kimi, qeyri-korrelyativ oppozisiya təşkil edir. /b/ fo- nemi öz korrelyatları ilə sözün müxtəlif mövqelərində qarşı-qarşıya qoyulur: a) söz
əvvəlində: bar – var, bal – val, bağ – dağ, bil – dil, bil – gil, bir – gir, bar – qar, boz – qoz. b) söz ortasında: yaba – yava, dabaq – davaq, səbr – səvr, oba – oda, nigar – nübar. c) söz sonunda: dib – div, dib – did, h əb – həd. Yuxarıdakı qarşı – qarşıya qoyulmaya aid misalları nəzərdən keçirdikdə m əlum olur ki, /b/ fonemi öz korrelyatları ilə daha çox söz sonunda dilortası – s ərt damaq və dilarxası – yumşaq damaq cingiltili samitləri ilə konkret kva- ziomoniml ər üzrə, demək olar ki, qarşılaşdırılmır” (2, 223). M. Ş.Şirəliyev də /b/ fonemi haqqında öz fikirlərini söyəmişdir. O, belə qeyd etmişdir: “/b/ səsi qoşadodaqda, partlayan və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu s əsə söz əvvəlində, söz ortasında və söz axırında rast gəlmək mümkündür; m əs; bal, bala, yaba, çoban, daban, qab, boşqab və s.” (4, 15). M. Ş.Şirəliyev /b/ fonemindən bəhs edərkən, həmçinin qeyd etmişdir ki, çoxhecalı sözlərin və şəkilçilərin axırında /b/ səsi bir qədər karlaşır. Buna misal olaraq is ə kabab, qutab, corab, kitab, hesab, alıb, gəlib və s. sözləri göstər- mişdir (4, 15). Ümumiyy ətlə, dilçilikdə səslərin ümumi təsnifindən və onların əmələ g əlməsində iştirak edən üzvlərin iştirakından məlumdur ki, samitlər sait səslərə nisb ətən daha mürəkkəb əməliyyat nəticəsində formalaşıb meydana çıxır. M.Hüseynzad ə də samit səslərdən danışarkən, öz yazısında onların əmələ gəl- m əsini vurğulamışdır. O, /b/ və /p/ samitlərindən bəhs edərkən bunları söylə- mişdir: “Dilimizdəki /p/, /b/, /m/ səsləri dodaq, yaxud qoşa dodaq samitləri adlanır. Lakin bu səslərin əmələ gəlmə prosesi tamamilə eyni deyildir. Bəzi üzvl ərin iştirakından asılı olaraq bunların da arasında müəyyən fərq vardır; m əs; /p/, /b/ səslərinin tələffüzündə dil iştirak etmir və möhkəm surətdə qa- panmış, bir-birinə yapışmış dodaqlar açıldıqda ağız boşluğundan xaricə çıxmaq üçün dodaqların arasında toplanmış havada bir partlayış əmələ gəlir ki, bunun n əticəsində də həmin səsləri eşidirik. /P/ səsinin əmələ gəlməsində eşidilən part layış /b/ səsinə nisbətən daha güclü olur. /P/ səsini tələffüz etdikdə səs 13
tell əri gərgin vəziyyətdə olmur, /b/ səsini tələffüz etdikdə isə səs telləri gərgin v əziyyətdə olur. Odur ki, bunların biri (/p/) kar, digəri (/b/) cingiltili adlanır. Lakin dodaqların iştirakına görə hər ikisi dodaq samiti hesab olunur.” (5, 45). Bel
əliklə, müasir Azərbaycan ədəbi dilinin bir neçə foneminin fonoloji t əhlili bəzi nəticələr çıxarmağa imkan verir. Azərbaycan dili samitləri üçün, saitl ərdə olduğu kimi ən tipik mövqe söz ortasıdır. Dilimizdə söz ortasında işlənməyən bir dənə də olsun samit yoxdur. Söz sonu isə samitlərin meydana çıxması cəhətdən çox məhduddur. Azərbaycan dilində söz əvvəli və söz ortası mövqel ərində ziddiyyətli olmayan konkret kəmiyyət fərqləri nəzərə alınmazsa, kipl əşən, cingiltili, küylü və ağız samitləri daha çox işlənir. Həmin samitlər söz əvvəli mövqeyi üçün xüsusən səciyyəvidir.
1.
Журн. “Советская тюркология”/ № 4, Академия Наук Азербайджана, 1973 2. Axundov A.A. Az ərbaycan dilinin fonemlər sistemi. Bakı: Maarif, 1973, 304 s. 3.
Журн. “Советская тюркология”/ № 5, Академия Наук Азербайджана, 1987 4. Şirəliyev M.Ş. Azərbaycan dili orfoepiyasının əsasları. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1970, 28 s. 5. Huseynzad ə M. Müasir Azərbaycan dili (fonetika, morfologiya). Bakı: Azərbaycan Dövlət T ədris – Pedaqoji Ədəbiyyat Nəşriyyatı, 1963, 276 s. ФОНЕТИЧЕСКИЕ ВОПРОСЫ В ЖУРНАЛЕ «СОВЕТСКАЯ ТЮРКОЛОГИЯ» (1973 – 1987 гг.) Ш.М.ИБРАГИМОВА РЕЗЮМЕ Длительный контакт русского и тюркских языков народов СССР, развитие дву- язычия обусловили возникновение в речи носителей тюркских языков определенных отклонений от нормы, называемых интерференцией. Вопросы появления в тюркских языках новых фонем в связи с заимствованием слов из русского языка вряд ли можно считать окончательно решенным.
The prolonged contact of Russian and Turkic languages of the USSR, the development of bilingualism resulted in the emergence of speech of native Turkic languages of certain ab- normalities, called interference. Questions of appearance of new phonemes in the Turkic lan- guages in connection with the borrowing of words from the Russian language can hardly be considered as finally settled. Key words: linguistics, Turkology, phonetics, phoneme, vowel, consonant 14 Yüklə 214,62 Kb. Dostları ilə paylaş:
|