İdealizm ve Kant’ın Uzam Görüşü 149 2011/17



Yüklə 166,64 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix06.05.2018
ölçüsü166,64 Kb.
#42857


İdealizm ve Kant’ın Uzam Görüşü 

  

  



 

 

149 



2011/17 

 

Adnan ESENYEL



1

 

 



İdealizm ve Kant’ın Uzam Görüşü 

 

Özet 

Modern  felsefenin  temel  çıkmazlarından  bir  tanesi,  bilen  öznenin  kendisinden 

bağımsız  nesnel  bir  dünyayı  haklılandırma  çabası  sürecinde  ortaya  çıkar. 

Descartes’tan başlayarak öznenin bilinç içeriğinden hareket  eden modern felsefe 

kendisini çoğunlukla, Hume ve Berkeley’in de göstermiş olduğu gibi, idealizm ve 

solipsizm  “batağına”  saplanmış  bulur.  Kant,  ortaya  koymuş  olduğu  fenomen  ve 

kendinde-şey arasındaki ayrım ile modern felsefenin çıkmazına bir çözüm üretme 

iddiasındadır.  Ne  var  ki,  temelde  modern  felsefenin  varsayımlarından 

kurtulamayan  Kant’ın  kuramı  da  bu  sebeple  idealizm  ve  solipsizm  tehlikesiyle 

karşı  karşıya  kalmaktadır.  Bu  makalenin  amacı  Kant’ın  uzam  görüşünden 

hareketle, onun idealizm karşısındaki konumunu değerlendirmektir. 

 

Anahtar Sözcükler 

Kant, Uzam, Fenomen, Kendinde-şey, İdealizm. 

 

İdealism and Kant’s Conception of Space 

 

Abstract 

One of the basic deadlocks of modern philosophy emerges during the attempt of 

the knowing subject who tries to justify an objective world which is independent 

of  him.  Starting  with  Descartes,  modern  philosophy  which  moves  from  the 

content  of  subject’s  consciousness  finds  itself  generally,  as  shown  by  Berkeley 

and Hume, stuck  “in the  marsh” of solipsism and idealism.  With the distinction 

between the phenomenon and the thing-in-itself, Kant claims to produce a solution 

for the deadlock of modern philosophy. But, Kant’s theory which fundamentally 

can  not  escape  the  conjectures  of  modern  philosophy,  for  this  reason  finds  itself 

encountering with the danger of solipsism and idealism. The purpose of this paper 

is  to  evaluate  Kant’s  position  against  idealism,  by  means  of  his  conception  of 

space. 


 

Key Words 

Kant, Space, Phenomenon, Thing-in-itself, Idealism. 

 

                                                           



1

   Arş. Gör., Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü. 

 



İdealizm ve Kant’ın Uzam Görüşü 

  

  



 

 

150 



2011/17 

Giriş 

Şüphe  içermeyen  yegâne  zemin  olarak  öznenin  bilincini,  yani  cogitoyu  işaret 

eden  Descartes,  böylece  öznenin  gerçeklikle  (dış  dünyayla)  olan  bağlantısını  sallantılı 

hale getirerek felsefenin en temel problemlerinden birisini modern felsefeye sokmuştur: 

Bilen  özne  nasıl  olup  da  kendisinden  bağımsız  bir  gerçekliği  meşru  kılabilir?  Özne 

temelinde  şekillenen  modern  felsefenin  belki  de  en  büyük  kamburlarından  birisi, 

gerçekliğin  özneye  baştan  sona  dolaylı  hale  getirilmesi  ve  bu  yüzden  de  ona 

yabancılaştırılmasıdır.  Schopenhauer’ın  da  çok  doğru  bir  şekilde  yorumlamış  olduğu 

gibi,  modern  felsefenin  sorunu  dolaylılıktır  (Schopenhauer  2000;  I,  5).  Bu  sorunun 

kaynağı ise kuşkusuz Descartes’tır.  



Dolaysız  olarak  bilinebilecek  yegâne  şeyin  kendi  varoluşumuz  olduğunu 

gösteren Descartes, bunun dışındaki her şeyin ancak temsiller, ideler vasıtasıyla dolaylı 

bir  şekilde  bilindiğini  düşünür.  Ne  var  ki,  öznenin  zihninde  yer  alan  bu  temsillerin, 

idelerin kendisinden bağımsız olan şeylere gerçekten uyup uymadığı meselesi ciddi bir 

takım  şüpheler  içermek  durumunda  kalır.  Dahası  bu  idelerin  nedeni  olarak  özneden 

bağımsız bir nesne ileri sürmek aslında şüpheciliği daha güçlü bir şekilde davet etmek 

anlamına gelir. Özne kendi zihin içeriğinden hareket ettiği ve dış dünyaya ilişkin bilgisi 

dolaylı olduğu müddetçe, kendisinden bağımsız bir dış dünyanın varlığı kaçınılmaz bir 

şekilde  sallantılı hale  gelir. Dolayısıyla  özne  ile gerçeklik  arasında  yer alan bu  ideler; 

ideal (zihinsel) dünya ile real dünya arasında kapanması pek de kolay olmayan derin bir 

uçurum  açar.  Bu  anlamda  modern  felsefe  ile  birlikte  kendisini  yoğun  bir  şekilde 

gösteren  bu  temsil  problemi,  felsefesini  cogito  üzerinde  yükselten  her  yaklaşımı  ve 

kuramı  şüpheciliğe  sevk  eder.  Modern  felsefe  çizgisinde  yer  alan  düşünürler  bu 

anlamda,  kapanmaz  gibi  görünen  özne  ile  dış  dünya  arasındaki  boşluğun  üstesinden 

gelebilmek için oldukça fazla çaba sarf etmişlerdir. 

Descartes  Tanrıyı,  Spinoza  tek  tözü  ve  Leibniz  de  önceden  kurulmuş  uyum 

öğretisini ileri sürerek bu boşluğu kapatmaya çalışır, ancak modern felsefenin gidişatına 

bakıldığında özellikle önce Berkeley, sonra da Hume ile birlikte bu problemin idealizm 

doğrultusunda çözümlendiği görülmektedir, yani modern felsefe en nihayetinde öznenin 

bilincinde sıkışıp kalmak gibi bir tehlike ile karşı karşıya kalmıştır. Buna göre Berkeley 

güçlü  idealist  duruşuyla  bir  nesne  ile  o  nesnenin  tasarımı  arasında  hiçbir  ayrım 

yapılamayacağını  vurgulayarak  bütün  bir  varlık  alanını  insanın  algısına  indirger  ve 

böylece aslında Descartes tarafından yapılan ayrımı özne lehine çözümleyerek ortadan 

kaldırır. Dış dünya özneden yola çıkılarak tahsis edilmez çünkü Berkeley’e göre uzam 

ve  uzamda  yer  alan  bütün  nesneler  ancak  öznenin  bir  algısı  olarak  var  olabirler. 

Dolayısıyla  sadece  öznenin  bakış  açısından  yola  çıkılırsa  hakiki  anlamda  bir  “dış”tan 

söz  edilemez.  Dış  dünyayı  kanıtlayacak  yegâne  otorite  ona  göre  sadece  sürekli  ve 

kesintisiz  bir  algıya  sahip  olan  tanrı  olabilir.  Ancak  tıpkı  Descartes’ta  olduğu  gibi 

Berkeley’de  de  tanrının  sallantılı  rolü  ortadan  kaldırıldığında  felsefenin  elinde  kalan 

yegâne  sonuç  idealizm  olur.  Bu  sonucu  bütünüyle  kabul  eder  gibi  görünen  Hume, 

idealizmin  teorik  açıdan  hiçbir  şekilde  çürütülemeyeceğini  onaylayarak,  bilgiye  ve 

özellikle  de  dış  dünyanın  bilgisine  yönelik  iddiaların  bütünüyle  psikolojik  bir  analizle 

açıklanabileceğini vurgular. Ona göre bilgi denilen edim insanın alışkanlığından başka 

bir şey değildir. Özne dış dünyanın varlığına sadece bir alışkanlık, yani psikolojik olan 

bir  takım  süreçlerin  sonucunda  inanır.  Kısaca,  Hume  teorik  olarak,  özneye  dışsal  ve 




İdealizm ve Kant’ın Uzam Görüşü 

  

  



 

 

151 



2011/17 

bağımsız  bir  nesnenin,  öznede  bir  tasarıma  neden  oluğunu  kanıtlamanın  mümkün 

olmadığını düşünür. 

Bu anlamda özellikle Kant’ın girişimi, modern felsefe çizgisinde ve geleneğinde 

büyük bir önem arz etmektedir. Çünkü Kant, modern felsefenin bağrında yatan sorunu 

kökten  çözdüğüne  inanmaktadır.  Uzam  ve  zaman  üzerine  söyledikleri  ile  Kant; 

gerçekliği  öznenin  algısına  indirgeyen  ve  adeta  özne  yoksa  nesne  de  olamaz  diyen 

idealizm düşüncesinin üstesinden geldiğine inanır. Ne var ki, Kant’ın tüm bu çabasına 

rağmen Saf Aklın Eleştirisi’nin ilk basımı sonrası çıkan değerlendirme yazılarında dile 

getirilen  durum  Kant’ın  idealist  bir  düşünür  olduğu  yönündedir.  Bu 

değerlendirmelerden  hiç  de  memnun  olmayan  Kant  kitabının  ikinci  basımında 

“İdealizmin Çürütülmesi” adlı bir başlık ekler ve birçok bölümde kendisinin Berkeley’ci 

ve  Descartes’çı  idealizmden  olabildiğince  uzak  olduğunu  ileri  sürer.  Aynı  durum 

Prolegomena için de geçerlidir. Orada da Kant ısrarla idealist bir düşünür olmadığını ve 

dış dünyanın varlığını yadsımadığını anlatmaya çalışır.  

 Kant’a  kendi  çağında  ve  günümüzde  de  yakıştırılan  idealizm  düşüncesinin 

yerinde olup olmadığını ortaya koyabilmek için her şeyden önce onun uzam ve zamana 

ilişkin düşünceleri değerlendirilecektir. Çünkü Kant’a yönelik ortaya konulan idealizm 

suçlamasının  en  önemli  sebeplerinden  birisi  Kant’ın  uzam  ve  zaman  hakkında  ileri 

sürdüğü  düşüncelerdir.  Kant’çı  uzam  ve  zamanın  neliği  belirtildikten  sonra,  onun 

kendisini idealizm karşısında  savunduğu pasajlar göz  önünde  bulundurularak idealizm 

suçlamasının haklı olup olmadığı ortaya çıkarılmaya çalışılacaktır. Kısaca bu makalenin 

amacı,  Kant’ın,  modern  felsefenin  en  önemli  problemlerinden  biri  olan  dış  dünyanın 

neliğine ve bilgisine ilişkin sorunu köklü bir biçimde çözüp çözemediğini tartışmak ve 

kendisine  yöneltilen  idealizm suçlamalarının  yerinde  olup  olmadığına  ilişkin bir bakış 

açısı sunmaktır. 

 

1. Uzam  

Bu makale Kant’ın eleştirel dönemdeki uzam ve zaman kavrayışını göz önünde 

bulunduracaktır.  Çünkü  Kant’ın  kendisi  de  zaten  meşhur  Kopernik  devrimini  eleştirel 

dönemde  hayata  geçirdiğine  inanır.  Eleştirel  dönemin  ilk  eseri  genellikle  Saf  Aklın 

Eleştirisi olarak kabul edilse de aslında Kant bu dönemdeki düşüncelerini 1770 yılında 

savunduğu  “Duyulur Dünya ve Düşünülür Dünya’nın Formu ve İlkeleri Üzerine”  adlı 

doçentlik  tezinde  şekillendirmeye  başlamıştır.  Bu  dönemden  itibaren  Kant  ısrarlı  bir 

şekilde uzam ve zamanın idealliği üzerinde durmaya başlar. Kant daha o eserinde uzam 

ve zamanın ancak nesnelerin görüsüne (Anschaung), yani duyulur dünyaya ait iki form 

olarak  var  olabileceğini  ve  kesinlikle  kendinde-şey  (Ding  an  sich)  olarak  var  olanlara 

uygulanamayacağını  iddia  eder.  Burada  esas  olarak  Kant’ın  uzam  düşüncesi  ele 

alınacaktır,  çünkü  birçok  düşünüre  göre  Kant’ın  uzam  görüşü  onu  idealizme 

götürmüştür.  Kant  ilk  olarak  doçentlik  tezinde  ve  sonrasında  Saf  Aklın  Eleştirisi’nde 

uzama ilişkin şu önemli tespitlerde bulunur: 

1.  Uzam  dış  deneyimle  elde  edilen  deneysel  bir  kavram  değildir  (Kant  1992a: 

B38). Uzam kavramı dış duyum tarafından soyutlanarak elde edilmemiştir (Kant 1992b: 

396).  Bu  iki  önerme  ile  Kant  kendisini  her  şeyden  önce  empirist  gelenekten  ayırmaya 

çalışır.  Ona  göre  uzam  empiristlerin  iddia  ettiği  gibi  deneyimlenen  bir  şey  değildir. 




İdealizm ve Kant’ın Uzam Görüşü 

  

  



 

 

152 



2011/17 

Dolayısıyla  uzam  düşüncesine  deneyimlediklerimizi  soyutlayarak  ulaşamayız.  Kant’ın 

iddiası  şudur:  Duyum  uzamdan  mantıksal  olarak  önce  gelmez.  Tam  tersine  uzam 

formunun kendisi duyumdan önce bulunması gerekir. Uzam, deneyimle  mümkün olan 

bir  şey  değildir.  Tam  tersine  uzam  her  deneyimin  olanaklı  olmasını  sağlayan 

vazgeçilmez  bir  koşuludur.  Burada  Kant’ın  uzamın  a  posteriori  bir  doğaya  sahip 

olduğunu  söyleyen  Locke  karşıtı  bir  tavır  aldığını  görüyoruz  (Burnham-Young  2007: 

42). 


2. Uzam bütün dış duyumun  temelini oluşturan zorunlu  a  priori  bir tasarımdır. 

(Kant 1992a: A24). Çünkü nesnelerden arınmış boş bir uzam düşünebilmemize rağmen, 

uzamsız  hiçbir  nesneyi  düşünememekteyiz.  Bu  durum  bize  uzamın  zorunlu  olan 

doğasını göstermektedir. Demek ki uzam a priori olan, yani deneyimden türemeyen ve 

deneyimin koşulunu oluşturan zorunlu bir tasarımdır. Böylece Kant uzamın aşkınsal bir 

role sahip olduğunu gösterdiğini düşünür. 

3. Uzam; çıkarımsal ya da denildiği gibi genel olarak şeyler arasındaki ilişkinin 

genel  kavramı  değildir,  fakat  saf  bir  görüdür  (Anschaung)  (Kant  1992a:  A25).  Kant 

burada güçlü bir şekilde Leibniz’in uzam anlayışını eleştirmektedir. Çünkü Kant’a göre 

Leibniz,  uzamın  ancak  nesneler  arasındaki  ilişkide  ortaya  çıkan  bir  şey  olduğunu 

düşünür  (Janiak  2009).  Yani  bu  ilişkiler  ortadan  kalktığında  Leibniz  uzamın  da  var 

olmayacağını ileri sürer. Uzamın bu şekilde nesneler arasındaki ilişkiye indirgenmesi ve 

nesnelere tabi kılınması Kant’ın kabul edeceği bir şey değildir. Uzam Kant’a göre tüm 

bu ilişkileri mümkün kılan saf bir görüdür. Dahası uzam nesneler arasındaki ilişkilerin 

bir toplamı da değildir. Bu ilişkilerden çıkarsanan uzamlarla genel bir uzam kavramına 

ulaşmayız. Zaten uzamın kendisi yekpare ve tektir, parçalara sahip değildir, bu anlamda 

da bölünemez. Uzam söz konusu olduğunda görüldüğü üzere Kant hem rasyonalist hem 

de  empirist  kuramdan  uzak  durmaya  çalışır.  Doğru  bir  uzam  ve  zaman  kavramına 

erişebilmek  için  en  önemli  dayanak  noktası  Kant’a  göre  fenomen  ile  kendinde-şey 

arasındaki ayrım olmalıdır. Oysa bu ayrım ona göre hiç dikkate alınmamıştır. 

 Kant’a  göre  işte  bu  anlamda  modern  felsefenin  temel  sorunu  fenomen  ile 

kendinde-şey  arasındaki  ayrımı  görememesidir.  Hem  rasyonalist  hem  empirist  gelenek 

Kant’ın gözünde  uzamı her zaman şeylerin kendileri ile bir ilişkiye  sokmuştur. Bu  ise 

hem teorik açmazlara hem de Berkeley ve Hume’da olduğu gibi solipsist bir idealizme 

yol  açmıştır.  Oysa  uzam  Kant’a  göre  sadece  nesnelerin  görünüşleri  ile  ilgilidir, 



kendinde-şey  olan  nesnelerle  değil  (Kant  1992a:  A26/B42).  Uzam  herhangi  bir 

kendinde-şeyin  özelliğini  temsil  etmez.  Uzam  bu  anlamda  dış  duyumun  tüm 

görünüşlerinin  formundan  başka  bir  şey  değildir.  Uzam,  bu  haliyle  sadece  ve  sadece 

özne için olanaklı olan deneyim ile sınırlıdır.  

Toparlayacak olursak Kant uzamın; nesnelerin görünüşü için a priori zorunlu bir 

form  olduğunu  ileri  sürer.  Deneyimden  çıkarsanamayan  ve  dolayısıyla  a  posteriori 

olmayan  uzam  tasarımı,  tam  tersine  deneyimin  kendisini  ve  dolayısıyla  da  bilgiyi 

mümkün kılan aşkınsal bir unsur olmak durumundadır. Dahası uzam  a priori bir form 

olarak  sadece  deneyim  ile  sınırlıdır.  Deneyim  ötesinde  herhangi  bir  şeye,  nesnelerin 

kendilerine uygulanamaz bir formdur. Bu şu anlama gelir: Uzamda görülenler kendinde-

şey değil ancak uzam formu altında “bizim için var olan” nesnelerin görünüşleridir. İşte 

uzam, bu görünüşlerin özne tarafından görülmesini, deneyimlenmesini sağlayan a priori 

ve zorunlu formdur. Bu anlamda Kant uzamın aşkınsal rolüne dikkat çeker  ve böylece 



İdealizm ve Kant’ın Uzam Görüşü 

  

  



 

 

153 



2011/17 

bilgi  için  en  azından  deneyimden  türetilemeyen  a  priori  bir  unsur  bulunduğunu  ileri 

sürer. Bu ise Kant’ın empirizmden tamamen koptuğunu ve bilgide deneyim öncesi bir 

takım öğelerin varlığına yöneldiği anlamına gelir. 

Peki,  Kant’ın  idealizm  çıkmazına  düştüğünü  iddia  edenler  Kant’ın  uzam 

hakkında  söyledikleri  arasında  hangi  noktayı  göz  önünde  bulundurarak  bu  saptamayı 

yapmaktadırlar?  Kuşkusuz  şimdiye  kadar  dile  getirilenler  idealizm  ve  septisizm 

düşüncesine  yol  açmak  bir  yana,  tam  tersine  deneyimlediklerimizi  ve  bu  deneyim 

sonucunda dile getirdiklerimizi son derece sağlam bir zemin üzerine yerleştirmektedir. 

Ancak  Kant’ın;  uzamın  mekânı,  yani  bulunduğu  yer  hakkında  ileri  sürdükleri  göz 

önünde  bulundurulursa  kendisinin  neden  neredeyse  Berkeleyvari  bir  idealizm  ile 

suçlandığı ortaya konulabilir. Bu mesele aynı zamanda Kant’ın bütün bir felsefesini de 

ciddi bir şekilde etkilemek durumundadır. Çünkü Kant bütün bir felsefesini neredeyse 

uzam ve zamana ilişkin düşüncelerinden yola çıkarak oluşturmuştur. 

 

2. Uzamın Mekânı 

Genel  olarak  Kant’ı  idealizm  ile  itham  edenler  onun  uzamı  ve  zamanı,  yani 

deneyimin  iki  asli  formunu  öznenin  duyusallığına  atfettiğini  ileri  sürerler.  Uzam  eğer 

öznenin  bilincinde  yer  alan  bir  form  ise  o  zaman  nasıl  olur  da  özne  kendisinden 

bağımsız  olan  objektif  bir  dünyayı  bilebilir?  Dahası  nasıl  olur  da  bu  durumda  özne 

kendi zihin-bilinç küresinin dışına çıkabilir? Çok daha önemlisi eğer uzam öznenin saf 

aklına  ait  bir  form  ise  bu  durumda  özne  ortadan  kalktığında  nesne  de,  yani  deneyim 

dünyası  da  ortadan  kalkmaz  mı  ve  nesnel  bilgi  denilen  şey  bütünüyle  imkânsız  hale 

gelmez  mi?  Bu  cevaplar  olumlu  olarak  cevaplanırsa  Kant’ın  projesi  ciddi  anlamda 

tehlikeye girmek durumunda kalır.  

Şunu  en  başta  belirtmek  gerekir  ki,  Kant  mümkün  olan  her  fırsatta  eleştirel 

felsefesinin bu anlamda bir idealizm olmadığını vurgular. Kant, felsefesini transendental 

(aşkınsal) idealizm olarak adlandırır ve  kendi  felsefesini diğer tüm idealist teorilerden 

ayrı  bir  konuma  yerleştirir.  Ancak  bunun  böyle  olup  olmadığını  değerlendirmek  için 

Kant’ın  uzamın  mekânı  hakkında  söylediklerine  bakmak  gerekir.  Daha  önce  de 

söylendiği  gibi  Kant  için  kendi  felsefesindeki  dönüm  noktası,  yani  gelenekten  kopuş 

gösterdiğini  düşündüğü  nokta  doçentlik  tezidir.  Bu  eserde  Kant  uzama  ilişkin  şunları 

söyler: 


“Uzam  objektif  ve  real  bir  şey  değildir.  O  ne  bir  töz,  ne  bir  ilinek  ne  de  bir 

ilişkidir;  o  daha  ziyade  sübjektif  ve  ideal  bir  şeydir.  Uzam,  dışsal  olarak 

duyumsanan  her  şeyi  düzenlemek  için  bir  şema  olarak  yasayla  uygunluk  içinde 

aklın kendi doğasından ortaya çıkar. (Kant 1992b: 397). 

 Buradaki  ifadeyle  aslında,  Kant’ın  meşhur  Kopernik  devrimi  vuku  bulmuştur. 

Kant  ile  birlikte  uzam  ne  artık  Leibniz’de  olduğu  gibi  nesneler  arasındaki  ilişkiden 

türeyen bir şey, ne de Newton’da olduğu gibi nesnelerden bağımsız  kendi başına olan 

mutlak  ve  objektif  bir  varoluşa  sahiptir.  Kant’ın  bu  iki  yaklaşımdan  da  olabildiğince 

uzaklaştığını  görüyoruz.  Leibniz’in  nesneler  arasındaki  ilişkilerden  doğan  ve  bu 

ilişkilere  göre  şekillenen  ve  bu  anlamda  göreceli  olan  uzam  fikri  Kant  için  kabul 

edilemezdir,  çünkü  Kant’a  göre  bu  ilişkiler  zaten  bir  uzam  tasarımını  önceden 

varsaymak durumunda kalırlar. Dolayısıyla uzam bu ilişkilerin sonucunda ortaya çıkan 




İdealizm ve Kant’ın Uzam Görüşü 

  

  



 

 

154 



2011/17 

bir  şey  değildir,  tam  tersine  bu  ilişkiler  ancak  uzam  sayesinde  var  olabilirler  (Janiak 

2009). O halde Leibniz Kant’ın gözünde uzamın, deneyimin kendisine olan önceliğini 

görememiştir. 

Diğer  taraftan  Newton,  atomcu  bir  varlık  anlayışına  sahipti.  Ancak  bu  atomlar 

bir  kap  görevi  gören  ve  kendilerinden  bağımsız  olan  mutlak  bir  uzam  içinde  yer 

alıyorlardı  (Hatfield  2006:  63).  Kant,  Newtoncu  anlamda  uzamın  mutlaklığını 

korumakla birlikte, uzamın bütün objektifliğini ortadan kaldırmıştır. Çünkü Kant’a göre 

uzam artık Newton ve Leibniz’de olduğu gibi nesnenin kendisi ile ilişkili değildir, uzam 

sadece  nesnenin  görünüşünü  veren  öznenin  a  priori  ve  zorunlu  bir  dış  duyumudur. 

Dolayısıyla  artık  uzam  Kant’ın  yaklaşımı  ile  birlikte  bütünüyle  subjektif  ve  ideal  bir 

görü formuna dönüşür. 

Heimsoeth; Kant için bu dönüşümün radikal bir şekilde vuku bulduğunu söyler. 

Kant’la birlikte artık uzam ile zaman öznenin dışında var olan şeyler olmaktan çıkarlar. 

Onlar insanın akıl yetisinin biçimleri haline dönüşürler. Uzam Kant’a göre bilen öznede 

a priori olarak hazır bir şekilde mevcut bulunur (Heimsoeth 2007: 81). 

Demek ki Kant uzamı, öznenin aklına ait bir form olarak görmektedir. Saf Aklın 



Eleştirisi’nde  birçok  pasaj  bu  tezi  güçlendirmektedir.  Kitabın  “Aşkınsal  Estetik” 

bölümü bütünüyle  duyusallığın ve  görünün formları olan  uzam ve  zamana  ayrılmıştır, 

orada da Kant uzam ve zamanın öznenin aklına ait formlar olduğunu sık sık vurgular:  

“Genel  olarak  duyusal  görünün  saf  formu  ki,  içinde  bütün  görünün  çokluğu 

belirli  ilişkilerde  sezilir,  a  priori  olarak  akılda  bulunmalıdır  […]

 

Duyuma  ait  hiçbir 



olgusal  nesne  içermese  dahi  bu  saf  görüler  duyusallığın  saf  formu  olarak  aklımızda  

priori olarak mevcuttur” (Kant 1992a: A20-A21). 

Bu pasajlardan da görülebileceği üzere Kant, görünün saf bir formu olarak uzamı 

aklın bir işlevi olarak değerlendirir. Hatta hiçbir duyusal veriye sahip olmasak bile uzam 

formunun a priori biçimde aklımızda var olacağını ileri sürer. Uzam olsa olsa aklımızın 

bir  özelliği  olarak  nesneleri  uzamda  görmemizi  ve  deneyimlememizi  olanaklı  kılar 

(Kant  1992a:  B37).  Kant  bütün  olanaklı  deneyimin  sübjektif  temelli  olduğunda 

ısrarcıdır, herhangi bir nesnenin algısı için vazgeçilmez olan uzam tasarımının kaynağı 

öznenin aklıdır. Dahası Kant’a göre, görü ancak öznenin kendisinde, öznenin formel bir 

karakteri olarak var olabilir Kant 1992a: B41). Bütün görünüşlerin formu akılda a priori 

olarak varolur (Kant 1992a: A26/B42). 

Tüm bu alıntılardan da anlaşılacağı üzere Kant uzamın ancak özne ile birlikte var 

olduğunu  iddia  eder.  Tabi  bu  anlayışın  çok  daha  mühim  sonuçları  vardır.  İlk  akla 

gelecek soru uzamın taşıyıcısı olan özne olmadığında ya da ortadan kalktığında uzama 

ve  uzamda  yer  alan  nesnelere  ne  olacağıdır.  Açıktır  ki  uzamın  taşıyıcısı  olan  özne 

ortadan  kalktığında  uzamın  kendisi  ve  dolayısıyla  bütün  bir  deneyim  dünyası  ortadan 

kalkacaktır.  Bu  anlamda  öznesiz  bir  nesne,  ya  da  Kant’çı  ifade  ile  uzam  içinde  bir 

nesneden söz edilemez. Zaten Kant da bunu kabul eder: 

Uzamlı varlıklardan ancak bir insanın bakış açısından bahsedilebilir. Eğer öznel 

koşul terk edilirse, uzam tasarımının kendisi hiçbir şeye karşılık gelmez. (Kant 1992a: 

B43).  Eğer  özneyi  ya  da  sadece  duyularımızın  sübjektif  koşulunu  ortadan  kaldırırsak, 

uzam ve zamandaki bütün nesnelerin ilişkilerini ve hatta uzam ve zamanın kendisi bile 

kaybolur. (Kant 1992a: A42). 




İdealizm ve Kant’ın Uzam Görüşü 

  

  



 

 

155 



2011/17 

Tüm  bu  değerlendirmelerden  sonra  Kant’ın  neden  idealizm,  hatta  Berkeleyvari 

bir  idealizm  ile  suçlandığını  anlayabiliriz.  Çok  açık  bir  şekilde  Kant,  deneyimlenen 

dünyanın  öznenin  formlarıyla  (uzam-zaman)  biçimlendiğini  ve  hayat  bulduğunu  iddia 

eder.  Akla  ait  bu  iki  görü  formunun  biçimlendirdiği  şey  Kant’a  göre  nesnenin 

görünüşüdür, nesnenin kendisi değil. Dolayısıyla öznenin bildiği şey sadece kendi uzam 

ve  zaman  formuna  ait  nesnenin  görünüşüdür.  Prolegomena’da  Kant  tarafından  açıkça 

ortaya  konulan iddiaya göre  bu görünüşe neden olan şey ise özneden ve öznenin bilgi 

formlarından  bağımsız  bir  şekilde  var  olan  ve  bilgi  konusu  yapılamayan  kendinde-

şeydir.  Kendinde-şey  bir  şekilde  duyularımızı  etkileyerek  uzam  ve  zaman  formları 

altında  bir  görünüşe,  görünen  bir  şeye  dönüşür  (Kant  1995:  38).  Kant’ın 



Prolegomena’da  kendinde-şeye  yüklemiş  olduğu  bu  anlaşılması  zor  işlev  idealizm 

konusunda Kant’ın birtakım güçlüklerle karşılaşmasına neden olacaktır. Bunu özellikle 

aşağıda, Prolegomena’dan yapılan alıntının yorumunda, görmek mümkün olacaktır. 

Genel  olarak  Kant’ın  neden  idealist  bir  düşünür  olarak  değerlendirildiği  son 

derece açıktır. Kant’ın söyledikleri yorumlanacak olursa sonuç itibariyle söylenebilecek 

olan  şey,  uzamın  taşıyıcısı  olan  özne  ortadan  kalktığında  uzam  ve  uzamda  yer  alan 

deneyim dünyası da  ortadan kalkacağıdır ki  klasik bir idealistin tavrı da  bütünüyle  bu 

yönde  gelişmektedir.  Dolayısıyla  dünya  bütünüyle  öznenin  bir  algısına 

indirgenmektedir. Bu tutum Berkeley’in esse est percipisine oldukça benzemektedir. Bu 

anlamda Kant’a idealist demekten daha doğal bir yaklaşım olamaz gibi görünüyor. Ne 

var  ki  bu  söylenenler  kadar  açık  olmayan  şey,  uzam  ile  ilgili  yukarıdaki  alıntılarda 

belirtilenleri  söyleyen  Kant’ın  neden  ısrarla  idealist  olmadığını  iddia  etmesidir.  Hatta 

Kant  isminin  Berkeley  ile  birlikte  anılmasına  tahammül  dahi  edemiyor  gibi 

görünmektedir.  Bu  anlamda  Kant’ın  hangi  idealizmi  niçin  reddettiğini  ortaya  koyan 

pasajları okumak ve değerlendirmek son derece önemlidir. 

 

3. Kant’ın İdealizmi 

Prolegomena’nın  13.  kısmının  II.  notunda  aslında  Kant’ın  idealizm  ile  ilgili  ne 

düşündüğü  çok  açık  bir  biçimde  ortaya  çıkıyor.  Dolayısıyla  bu  biraz  uzun  pasajı 

alıntılamak ve yorumlamak Kant’ı anlamak adına bir gereklilik ihtiva etmektedir. 

“Ama  bu  görünüşler  sadece  duyusallığın  tasarımları  olduğundan,  ‘içinde 

bulundukları  uzamla  birlikte  bütün  cisimler,  bizdeki  tasarımlardan  başka  bir  şey 

sayılmamalıdır  ve  düşüncelerimizden  başka  hiçbir  yerde  de  yokturlar’  İşte  bu, 

açıkça bir idealizm değil midir? 

İdealizm,  düşünen  varlıklardan  başka  hiçbir  varlık  olmadığı;  görüde 

algıladığımıza  inandığımız  diğer  şeylerin,  sadece,  düşünen  varlıklarda  olan  ve 

aslında  kendilerinin  dışında  bulunan  hiçbir  nesnede  karşılıkları  olmayan 

tasarımlar olduğu savıdır. Buna karşılık ben diyorum ki: şeyler, bizim dışımızda 

bulunan duyu  nesneleri  olarak  bize  verilir;  ne  var  ki,  onların  kendi  başlarına  ne 

oldukları  konusunda  bilgi  sahibi  değiliz,  sadece  görünüşlerini,  yani  duyularımızı 

uyararak  bizde  etkide  bulunan  tasarımları  biliyoruz.  Buna  göre  kuşkusuz  itiraf 

ediyorum  ki,  bizim  dışımızda  cisimler  bulunmaktadır,  yani  kendi  başlarına  ne 

olduklarını  bakımından  tamamıyla  bilgimizin  dışında  kalmakla  birlikte, 

duyusallığımızı  etkilemelerinin  bize  sağladığı  tasarımları  aracılığıyla  bildiğimiz 

şeyler  vardır;  biz  bunlara  cisim  adını  veririz  ki,  bu  sözcük  sadece,  bizce 




İdealizm ve Kant’ın Uzam Görüşü 

  

  



 

 

156 



2011/17 

bilinmeyen  ama  buna  rağmen  gerçek  olan  nesnenin  görünüşü  anlamına  gelir” 

(Kant 1995: 38). 

Kant bu pasajda idealizmin merkezinde olan düşünceyi çok net bir şekilde ortaya 

koymaktadır.  İdealizm  Kant’ın  da  yorumlamış  olduğu  gibi  bütün  bir  varlık  alanının 

öznenin algısından ibaret olduğunu ileri sürer. Oysa Kant hiçbir şekilde böyle bir savı 

ileri  sürmediğini  söyler.  Fakat  bize  göre  Kant’ın  gözden  kaçırdığı  şey  idealizmin  ne 

olduğu  değil,  bu  idealizm  düşüncesine  götüren  nedenlerdir  ki  bu  nedenler  makalenin 

başında  da  bahsedilmiş  olduğu  gibi  modern  felsefenin  en  büyük  çıkmazını  oluşturur. 

Modern dönemin filozofları,  önemli istisnalar (Spinoza ve Wolf gibi) haricinde, kendi 

sistemlerini çoğunlukla özneden, daha doğrusu öznenin zihin içeriklerinden yola çıkarak 

kurarlar  ki,  Kant  da  benzer  şekilde  özne  temelli  bir  felsefe  inşa  etme  çabasında 

olmuştur. Bu anlamda hakikat ile özne arasında her zaman bu zihin içerikleri, temsiller, 

ideler,  tasarımlar  bulunur.  Dolayısıyla  gerçeklik  ile  özne  arasında  her  zaman  dolaylı 

(temsiller  yüzünden) bir ilişki mevcuttur ki,  bu da  şüpheciliğe  ciddi anlamda  davetiye 

çıkarır. Bu tasarımlar, gerçekten dış dünyada özneden bağımsız olarak var olan maddi 

cisimlerin hakiki görünüşleri midir? Dahası bu tasarımlara, bu maddi cisimler mi neden 

olur?  İşte  bu  iki  soru,  Berkeley  idealizmine  göre  tutarlı  kalınarak  olumlu  bir  şekilde 

cevaplanamaz.  Çünkü  gösterildiği  gibi  özne  ile  gerçeklik  arasında  pek  de  kapanması 

kolay  olmayan  bir  boşluk  mevcuttur.  Bu  anlamda  bu  boşluğu  doldurmaya  çalışan  her 

teori, şüpheciliğin ciddi tehlikesi altındadır. İşte idealizm bu şüpheciliğe düşmemek için 

bu  boşluğu  doldurmak  yerine  bu  boşluğu  özne  lehinde  ortadan  kaldırmaya  çalışır. 

İdealizm;  nesne  ile  o  nesnenin  tasarımı  arasında  hiçbir  şekilde  bir  ayrıma 

gidilemeyeceğini vurgulayarak var olan tek şeyin tasarım olduğunu ileri sürer. Böylece 

görüldüğü üzere idealizm aslında bir zorunluluğun sonucunda ortaya çıkmıştır. Özne ile 

nesne  arasında  bir  türlü  kapanmayan  boşluğun  ortaya  çıkardığı  şüphecilikten 

kurtulabilmek için idealizm, nesneyi öznenin algısında eritmiştir. Bu idealizm örneğinin 

Berkeley’de  nasıl  hayata  geçtiği  çok  rahat  bir  biçimde  görülebilir.  Berkeley,  öznenin 

tasarımı için özneden bağımsız maddi bir cisim ileri sürmenin neden imkânsız olduğunu 

çarpıcı  örneklerle  bize  göstermektedir.  Ne  var  ki  idealizm  şüphecilikten  kurtulmak 

isterken aslında objektif bilgiden de vazgeçmek ve kaçınılmaz bir şekilde birinci şahsın 

bakış açısıyla yetinmek durumunda kalır. 

İşte  Kant’a  bu  konuda  getirilebilecek  belki  de  en  büyük  eleştiri,  kendisinin 

modern geleneği idealizme götüren nedenleri doğru bir biçimde saptayamaması olabilir. 

Çünkü  yukarıdaki  pasajda  söyledikleri  göz  önünde  bulundurulursa  Kant’ın  tam  da 

modern  filozofların  düştüğü  tuzağa  düştüğü  görülür.  Kant  uzamı  ve  uzamdaki  bütün 

nesneleri  öznenin  bir  tasarımına  indirger  ve  uzam  ile  zamanın  sadece  tasarımlara 

uygulanabileceğini  söyler.  Dahası  uzam  içindeki  deneyim  dünyası,  uzam  öznede  bir 

tasarım olarak yer aldığından, bütünüyle öznenin bir algısı olarak ortaya çıkar. Şimdi bu 

durumda akla gelen soru Kant’ın bütün bir uzamı özneye atfetmesine rağmen kendisini 

idealizmden  nasıl  kurtardığıdır?  Kant’ın  verdiği  cevap  kendinde-şeydir.  Yukarıda 

alıntılanan Prolegomena’daki pasajda söylediği gibi uzam ve zaman içinde yer almasa 

da, dolayısıyla biz onu bilemesek de, uzam ve zaman içindeki duyusal algıya neden olan 

özneden  bağımsız  (bu  yüzden  de  uzam  ve  zamandan  da  bağımsız)  bir  cisim  vardır. 

Kant’ın  eleştirel  felsefesinde  bu  cisim  denilen  şeyin  diğer  adı  kendinde-şeydir.  Kant 

burada  bilinmeyen  ama  tasarıma  neden  olacak  bir  kendinde-şey  teorisi  ileri  sürer.  Ve 

işte kendinde-şeyi ileri sürerek Kant kendisini solipsizmden kurtardığını ve dış dünyayı 



İdealizm ve Kant’ın Uzam Görüşü 

  

  



 

 

157 



2011/17 

kanıtladığını düşünür. Oysa görüleceği gibi, kendinde-şey teorisinin Kant felsefesindeki 

belirsiz yeri ve içerdiği problemler göz önünde bulundurulsa, dış dünyanın bilgisinin bu 

kadar rahat bir şekilde kendinde-şey düşüncesinden hareketle temellendirilemeyeceği de 

görülebilir. 

Çok daha önemlisi Kant aslında burada farkında olarak ya da olmayarak, modern 

felsefenin  bir  türlü  kurtulamadığı  dolaylılık  sorunuyla  karşı  karşıya  kalır. 

Tasarımlarımız için örneğin Locke tarafından öne sürülen maddi neden, Berkeley’in de 

gösterdiği  gibi  ciddi  bir  şüpheciliğe  ve  oradan  da  idealizme  yol  açıyorsa,  Kant’ın 

kendinde-şey  teorisi  çok  daha  açık  bir  şekilde  şüphecilik  ve  idealizm  saldırısıyla  karşı 

karşıya  kalır.  Kaldı  ki  her  ne  kadar  felsefi  açıdan  idealizm  tehlikesini  barındırsa  da 

Locke  gibi  empiristler  en  azından,  tasarımlarımızın  dış  dünyadaki  maddi  cisimleri 

temsil  ettiğini  varsayıyorlardı.  Oysa  Kant’ın,  tasarımlar  ve  görünüşler  için  bir  neden 

olarak  öne  sürdüğü  kendinde-şey,  bütünüyle  bilinmez  bir  şeye  göndermede  bulunur. 

Böylece bu durum ve kendinde-şey teorisi Kant için çok daha vahim sonuçlar doğurur 

gibi  görünmektedir.  Kendinde-şeyin  nasıl  olup  da  algılara  kaynaklık  teşkil  ettiği  pek 

açık değildir. Aslında bu durumda Kant’ın yapar göründüğü yegâne şey sanki, özne ile 

gerçeklik arasında kapanmaz olan uçurumu daha da derinleştirmektir.  

Kant  felsefesinde  öznenin  zihin  küresi  dışında  yer  alan  yegâne  şeyin  kendinde-



şey  olduğu  açıktır.  Fakat  kendinde-şey  düşüncesinin  bir  varsayım  olarak  Kant’ı  nasıl 

olup  da  idealizmden  kurtardığı  pek  açık  değildir.  İdealizm,  sübjektif  ve  evrensel 

olmayan  bilgi  vermekle  itham  edilir.  Kant’ın  da  bu  anlamda  verebildiği  sadece 

tasarımlar  arasında  kaynağı  öznede  olan  sübjektif  hakikatlerdir.  Bu  tasarımların  asli 

kaynağı  olan  kendinde-şeye  yönelik  bilgi  Kant  tarafından  imkânız  olarak 

sunulduğundan,  özneden  bağımsız  ve  bu  anlamda  objektif  olan  yegâne  şey  olan 



kendinde-şey bir muamma olarak kalır. 

Kant,  özneden bağımsız  bir cisim olarak  kendinde-şeyin varlığını kabul ettiğini 

söyler.  Ancak  bunu  kabul  etmesi  felsefi  açıdan  açıkça  pek  bir  şey  ifade  etmez  gibi 

görünmektedir.  Çünkü  kendisi  empiristlerin  kaçınılmaz  bir  şekilde  düştüğü  tuzağa 

düşmüştür.  Tasarım  ile  tasarımı  meydana  getiren  cisim  arasındaki  ilişki  her  daim 

belirsizlikler  içerdiğinden  bu  yaklaşım  daha  en  başından  sallantılı  hale  gelir. 

Tasarımdan  yola  çıktığınızda  varmak  durumunda  olduğunuz  yer  Schopenhauer’ın  çok 

güzel ifade etmiş olduğu gibi gene tasarımdır  (Schopenhauer 1969: I, 100). Bu zinciri 

kırmaya çalışmak ve tasarımdan tasarımın kaynağına gitmek birçok örnekte görüldüğü 

üzere önce şüphecilik, daha sonra da bu şüpheciliğin üstesinden gelmek için idealizm ile 

sonuçlanır. 

Fenomen  ile  kendinde-şey  ayırımını  görememeleri  Kant’a  göre  kendisinden 

önceki  filozofların  en  büyük  hatasıdır.  Onun  gözünde  uzam,  kendisine  kadar  daima 

nesnenin  kendisiyle  ilişki  içine  sokulmuştur.  Oysa  uzam,  kaynağını  öznenin  aklında 

bulan  ve  sadece  nesnenin  görünüşü  ile  ilişkili  olan  a  priori  bir  görü  formudur.  Hata 

demek  ki  Kant’a  göre  uzamı  kendinde-şeyle  ilişkilendirmek  olmuştur.  Sonuç  olarak 

Kant böylece uzamın hakikatin kendisini veren form olarak değerlendirildiğini ve temel 

çıkmazın  bu  noktada  yattığını  düşünür.  Filozoflar  ona  göre  bu  varsayımla  uzamı  ya 

kendi başına  mutlak varoluşu olan bir töz, ya  da  şeyler arasındaki bir ilişki olarak ele 

almışlardır. Kant her iki görüşü de aşkınsal realizm  olarak sınıflandırarak, iki görüşün 

de  eninde  sonunda  teorik  çıkmazlarından  dolayı  Berkeleyvari  bir  idealizm  ile 



İdealizm ve Kant’ın Uzam Görüşü 

  

  



 

 

158 



2011/17 

sonuçlandığını  söyler.  Sonuç  olarak  hem  realizm  hem  de  idealizm  fenomenlerle 



kendinde-şeyleri  birbirine  karıştırdığı  ve  uzamı  kendinde-şeylerle  ilişkili  olarak  ele 

aldığı için başarısızlığa mahkûm olmuştur (Kant 1992a: A36-A41) 

Şimdi  Kant’ın  bu  iddiasını  değerlendirecek  olursak,  doğrudan  ve  açık  bir 

biçimde  fenomen  ve  kendinde-şey  ayrımını  yapan  kişinin  kendisi  olduğu  doğrudur, 

fakat sadece kendisinin buna benzer bir ayrım yaptığını söylemek oldukça güçtür. İdeal 

olan  ile  real  olan  arasındaki  ayrım  Descartes’ten  beri  farklı  şekillerde  de  olsa  yapıla 

gelmektedir.  Bu  anlamda  filozofların  asıl  derdi  zaten  Kant’ın  ele  aldığı  şekliyle 

fenomenler  dünyası  ile  kendinde-şey  dünyasını  uygun  bir  şekilde  birbirine  bağlamak, 

dahası bu fenomenal dünyanın zeminini oluşturan kendi başına olan real dünyaya ilişkin 

bilgiyi tahsis etmektir. Ne var ki, yukarıda bahsedilen sebeplerden dolayı bu ilişki hiçbir 

zaman  istenilen  şekilde  kurulamamıştır.  İşte  modern  felsefenin  bu  temel  çıkmazına 

uygun  bir  şekilde  Kant,  adeta  tekrardan  ideal  ile  real  olan  arasındaki  ayrımı,  boşluğu 

onaylayacak bir teori geliştirmiştir. Mesele o halde Kant’ın söylediği gibi fenomen ile 

kendinde-şey  arasındaki  ayrımın  görülememesi  değil  (çünkü  bu  ayrım  her  modern 

filozof  için  şu  veya  bu  şekilde  mevcuttur),  mesele  fenomenden  kendinde-şeye  doğru, 

şüpheciliğe ya da idealizme götürmeyen, uygun bir geçişin bir türlü bulunamamasıdır. 

Fakat  Kant  ısrarla  kendi  felsefesinin  idealizme  götürmediğini  iddia  eder.  Hatta 

“İdealizmin  Çürütülmesi”  adlı  bölümde  tez  olarak  şu  ifadeyi  ileri  sürer:  “Kendi 

varoluşuma  ilişkin  saf,  ama  empirik  olarak  belirlenmiş  bilinç,  benim  dışımda  uzamda 

var olan nesnelerin varlığını kanıtlar” (Kant 1992a: B275). 

Kant’ın bu ifadesi gerçekten oldukça ilginçtir, “benim dışımda uzamda” derken 

Kant burada neyi kastetmektir? Uzamı öznenin aklında yer alan bir form olarak ortaya 

koyan  Kant  şimdi  de  “benim  dışımda  uzamda”  demektedir.  Kuşkusuz  algılayan  özne 

algıladığı  zaman  “dışarıda”  uzamda  nesneler  görecektir,  ancak  Kant’ın  Aşkınsal 

Estetik’te  söylediklerini  göz  önünde  bulundurursak  bu  uzamın  ancak  öznenin  a  priori 

bir  tasarımından  ibaret  olduğunu  ve  sadece  nesnenin  görünüşünü  vereceğini 

söyleyebiliriz.  “Dışarıda  uzamda”  ifadesi  hiçbir  şekilde  özneden  bağımsız  bir  uzamı 

imleyemez,  aksi  halde  Kant’ın  Aşkınsal  Estetik’te  söylediği  her  şeyi  çöpe  atmak 

gerekir.  “Dışarısı”  ancak  öznenin  aklında  bulunan  bir  dış  duyum  formu  olan  uzamla 

olanaklıdır. O halde burada yine bir idealizm ile karşı karşıya kalıyoruz. 

Kant, “İdealizmin Çürütülmesi”nde zamansal olarak kendi varlığımızın bilincine 

varmak için uzama ve uzamdaki nesnelere ihtiyaç duyduğumuzu ileri sürer ve böylece 

idealizmi  çürüttüğünü  düşünür.  Kant  bu  iddiada  haklı  olabilir,  yani  benlik  kendi 

zamansal  farkındalığını  tecrübe  edebilmek  için  uzamda  (dış  duyumda)  nesnelerin 

algısına  ihtiyaç  duyar.  Dolayısıyla  kendi  içsel  farkındalığımız  Kant  için  uzamdaki 

nesnelerin  varlığını  zorunlu  kılar.  Ancak  bunun  uzamı  zorunlu  kılması,  bu  uzamı 

özneden bağımsız, mutlak ve objektif bir şey haline dönüştürmez. Uzam olsa olsa ideal 

ve kaynağını öznenin aklında bulan bir tasarımdır. Fakat uzam denilen şey öznenin bir 

tasarımı  ise,  burada  artık  “dışarıda”  demenin  aslında  bir  anlamı  da  kalmaz,  elbette 

dışarıda ama yine de öznenin bir algısı olarak.  

Her  şeyden  öte  Kant,  idealizmi  deneyim  dünyasını  bir  fantezi  ve  yanılsama 

dünyasına  çevirmekle  suçlar.  Descartes’in  problematik  idealizmi  ile  Berkeley’in 

dogmatik idealizmi buna en iyi iki örnektir ona göre (Kant 1992a: B274). 




İdealizm ve Kant’ın Uzam Görüşü 

  

  



 

 

159 



2011/17 

Aslında  bu  tutum  genel  olarak  idealizm  karşıtı  bütün  düşünürlerde  bulunur. 

İdealizm  deneyim  dünyasını  bir  aldatmacaya  çevirmekle  suçlanır.  Ancak  idealizm 

özünde  bununla  ilgili  değildir,  idealizm  olgusal  dünyayı  olduğu  gibi  korur;  sadece  bu 

dünyanın öznenin algısıyla, deneyimiyle koşullandığını ileri sürer. Bu anlamda  sadece 

bu deneyim dünyasına neden olarak ileri sürülen kendi başına var olan “maddi neden” 

dışarıda bırakılır.  

Kant,  Saf  Aklın  Eleştirisi’inde  yer  alan  dördüncü  Paralojizm’de,  yukarıda 

bahsedilen “bizim dışımızda” ifadesinin ikircikli bir anlamı olduğunu ileri sürer  (Kant 

1992a: A372). 

Dışarıda kelimesi ilk olarak dış duyuma gönderimde bulunur ki, burada uzamda 

yer  alan  nesneler  kastedilir.  Ancak  Kant’ın  değişiyle  bu  nesneler  uzamda  ve  zamanda 

sadece  görünüş  olarak  var  olabilirler.  Uzamda  tasarlanan  bu  nesneler  dış  nesne, 

zamanda tasarımlanan bu nesnelere iç nesne denir. Ancak uzam ile zaman ancak özneye 

ait olduğundan bu nesneler de ancak özne için var olabilirler. (Kant 1992a: A373). 

Dolayısıyla  “bizim  dışımızda”  bu  anlamda  hakiki  bir  dışarısı  değildir,  burada 

dışsallık  ancak  öznedeki  bir  dış  duyum  olarak  var  olur.  Özne  elbette  nesnelerin 

görünüşlerini  kendi  dışında  algılar,  ancak  sadece  kaynağı  kendi  aklında  olan  uzam 

formu  vasıtasıyla.  Bu  nedenle  “dışarısı”  ifadesi  bu  anlamıyla  öznenin  zihin  küresinin 

dışına çıkamaz gibi görünüyor. 

“Bizim  dışımızda”  ifadesinin  bir  başka  anlamı  daha  vardır  Kant’a  göre.  O  da 

öznenin kendisinden ve de tüm algılarından bağımsız olan, dahası bu algılara sebebiyet 

veren bir kendinde-şeyin, ya da Kant’ın diğer bir ifadesi ile söyleyecek olursak aşkınsal 

nesnenin varlığı. 

Şimdi  bizce  asıl  araştırılması  gereken  şey  bu  aşkınsal  nesnenin  durumudur. 

Çünkü  Kant’ı  idealizmden  kurtarabilecek  yegâne  olgu  aşkınsal  nesnenin 

mevcudiyetidir.  Uzamı  ve  dolayısıyla  da  uzamdaki  görünüşleri,  tasarımları  öznenin 

algısına  atfeden  Kant,  bu  görünüşlerin  nedeni  olarak  bilgisine  sahip  olamadığımız 

kendinde-şeyi ileri sürer.  

Kant  aslında  uzam  içindeki  nesnelerin  gerçek  olduklarını  kanıtladığını  ileri 

sürdüğü için kendisini idealizmden kurtardığını düşünür. Oysa idealizm zaten ne uzam 

ne  de  onun  içindeki  nesnelerinden  şüphe  duymaz.  Sadece  bunları  öznenin  algısına 

atfeder. Kant’ın kendisi de zaten bundan başka bir şey ileri sürmez: 

“Ben  uzam  ve  zaman  içindeki  nesnelerden  bahsettiğimde,  onların  hayal  ürünü 

olduğunu  söylemiyorum.  Fakat  ben  nesne  ile  nesnenin  görünüşü  arasında  bir  ayrım 

yapıyorum. Nesnenin görünüşü bir hayal ürünü değil. O önümüzde bir deneyim nesnesi 

olarak duruyor” 

(

Kant 1992a



: B69). 

Bu nokta itibarıyla Kant ile idealizm büyük oranda örtüşmektedir. İdealizmin asıl 

iddiası  öznenin  bu  algısına,  deneyimine  özneden  bağımsız  bir  şeyin  neden  olduğu 

düşüncesidir  ki  işte  artık  bu  noktada  Kant  ile  idealizm  birbirinden  ayrılır.  İdealizm, 

özneden  bağımsız  bir  varoluşu  bulunan  herhangi  bir  şeyin  öznenin  algısına  neden 

olduğunu  söylemenin  hiçbir  anlama  sahip  olmadığını  ileri  sürer.  Üstelik  böyle  bir 

çıkarımın  şüphecilikle  sonuçlanacağını  savunur  ve  sadece  algılarla  yetinmemiz 

gerektiğini iddia eder.  




İdealizm ve Kant’ın Uzam Görüşü 

  

  



 

 

160 



2011/17 

Kant’ın kendisini idealizmden kurtarması için, uzamdaki görünüşlere neden olan 

aşkınsal nesneyi sağlam bir şekilde formüle etmiş olması gerekir. Çünkü modern felsefe 

geleneğinde görüldüğü üzere tasarım ile o tasarıma neden olan şeyi birbirine bağlamak 

neredeyse hayati bir mesele haline dönüşmüştür. Birkaç istisna haricinde çoğu filozofta 

görülebileceği  gibi  bu  bağı  sağlayan  unsur  tanrı  fikri  olmuştur.  Bunu  özellikle 

Berkeley’de  görmek  mümkündür.  Berkeley  varoluşu  algıya  indirger  ama  biz 

algılamasak dahi, nesnelerin tanrı tarafından sürekli algılandıkları için bizden bağımsız, 

yani bizim algımızdan bağımsız ama tanrının algısı olarak da var olduklarını ileri sürer. 

Ancak  felsefenin, girdiği çıkmazdan  tanrı fikriyle  kurtulmaya  çalışması pek de  tatmin 

edici  sonuçlar  doğurmamıştır.  Özellikle  Hume,  modern  felsefenin  bu  açmazını  iyi  bir 

şekilde  göstererek,  zihinsel  tasarımın  ötesine  geçmenin  imkânsızlığını  vurgulamıştır. 

İdealizm adeta bu felsefeye yazılmış kaçınılmaz bir kader gibi musallat olmuştur. Aynı 

kaderden Kant’ın kendisi de muzdariptir. Berkeley’de tanrının rolünü, Kant’ta aşkınsal 

nesne (kendinde-şey) almıştır. Nasıl ki Berkeley’de nesnelerin varlığı için tanrı garantör 

bir  konuma  sahip  oluyorsa,  Kant  için  de  görünüşler  kendi  varlıklarını  aslen  aşkınsal 

nesneye  borçludurlar.  Berkeley’in  çok  da  sağlam  durmayan  tanrı  fikri  ortadan 

kaldırıldığında saf bir idealizm ile karşı karşıya kalınır ki, Kant bu idealizmi kendinde-



şey fikrini öne sürerek yenmeye çalışır. Bu anlamda denilebilir ki, Berkeley’in idealizmi 

kendinde-şeyleri  kabul  etmemesinden  kaynaklanmaktadır  (Turbayne  1955:  237). 

Kendinde-şey  düşüncesi  haricinde  Berkeley’in  idealizmi  ile  Kant’ın  idealizmi  oldukça 

birbirine yakındır. Kuşkusuz Kantçı uzam; deneyimlenemeyen, zorunlu ve a priori bir 

doğaya sahiptir, oysa Berkeleyci uzam daha çok deneyimden çıkarsanan bir kavramdır. 

Fakat  bu  farklılıklar,  her  iki  düşünür  de  uzamı  öznenin  algısına,  tasarımına 

indirgediğinde ortadan kalkar, çünkü ister zorunlu olsun isterse olmasın uzam bir kere 

özneye  bağlı  kılındığında  bütün  bir  deneyim  dünyası  da  özneye  kaçınılmazcasına  tabi 

kılınır.  

Kant’ın  kendinde-şeylerin  varlığını  kabul  ediyorum  diyerek  idealizmden 

uzaklaşma çabası aslında kendi felsefesi içinde çok da tutarlı bir konuma sahip değildir. 

Her  şeyden  önce  özne  tarafından  bilinemeyen,  hiçbir  kategori  altında  ve  uzam-zaman 

içinde  yer  almayan  bu  kendinde-şeyin  hangi  koşullar  altında  nesnelerin  görünüşlerine 

etki  ettiği  pek  açık  değildir.  Üstelik  böyle  bir  kendinde-şeyin  neden  varsayılmak 

zorunda  oluğu  da  çok  belli  değildir.  Görünüşlerle  yetinmek  dururken  böyle  bir  çaba 

içine  giren  Kant’ın  belki  de  amacı  bu  görünüşlerin  bir  şekilde  kendi  başına  var  olan 

hakiki  şeylerle  ilişki  içinde  bulunduğunu  göstermektir.  Dolayısıyla  burada  Platon’un 

idealarına benzer bir fikir buluyoruz. Platon da deneyim dünyasını temellendirmek için 

idealar öğretisini ortaya sürmüştü. Buna benzer şekilde Kant da deneyim dünyasını hem 

bir  yandan  öznenin  a  priori  formlarıyla  hem  de  deneyime  kaynaklık  teşkil  eden 

kendinde-şey düşüncesiyle temellendirme çabası içine girer. Bu anlamda Kant’ın niyeti 

anlaşılabilir, çünkü sadece öznenin formlarıyla yetinirse Kant sübjektif temelli bir bilgi 

teorisi  geliştirmiş  olacaktır,  oysa  Kant  bilginin  sübjektif  olduğunu  söylese  bile,  bu 

bilginin  kendi  başına  varolan  nesnelerin  (kendinde-şeylerin)  görünüşlerini  verdiğini 

ortaya  koyarak  objektifliğin  de  önünü  açacaktır.  Kant’ın  aslında  bütün  bir  felsefesi, 

kendinde-şey  fikrine  sıkı  sıkıya  bağlıdır.  Bilinemeyen  bu  kendinde-şeyin  varlığı  hem 

Kant  için  objektif  bilginin  temelini  sağlayacaktır  hem  de  Kant’ı  Berkeleyvari  bir 

idealizmden de kurtaracaktır. Ne var ki Kant’ın aşkınsal idealizmi buna pek imkân verir 

gibi görünmemektedir. 




İdealizm ve Kant’ın Uzam Görüşü 

  

  



 

 

161 



2011/17 

Kant’ın  en  büyük  çıkmazlarından  birisi,  bu  deneyim  dünyası  ile  ilişkili  olan 

bilginin  bütün  formel  yanını  özneye  atfetmesidir.  Her  ne  kadar  felsefi  bakımdan  bu 

durum adeta devrimsel olarak görülse de Kant bu yaklaşım sonrasında artık  kendinde-



şey ile deneyim dünyasını birbirine bağlayacak tüm malzemeleri kaybetmiş durumdadır. 

Bu durumu iyi gören düşünürlerden birisi Kant’ın çağdaşı olan Alman filozof Gottlob 

Ernst  Schulze’dir.  Kant’ın  eleştirel  felsefesine  yönelik  yazılmış  harika  bir  eser  olan 

Aenesidemus’da  Schulze,  Kant’ın  bilginin  bütün  kategorilerini  özneye  atfettiğini  ileri 

sürer.  Bunlardan  en  önemlisi  de  nedensellik  kategorisidir.  Bilen  özne  sahip  olduğu 

nedensellik kategorisi ile uzam ve zamandaki görünüşleri bir neden-sonuç ilişkisi içinde 

kavrar. Dahası bu temel kategori deneyim denilen edimin olanağını meydana getirir. Bu 

kategori  adeta  deneyimin  bir  kalıp  içerisine  girmesini  sağlar.  Bu  kategorinin  tek 

uygulanım  alanı  fenomenal  dünyadır,  zaten  denildiği  gibi  fenomenal  dünyanın 

koşullarından biri olarak bu kategori sadece bu alan ile sınırlıdır. Deneyim alanı dışında 

bu kategorinin hiçbir meşru kullanımı olamaz (Wicks 2007). 

Oysa  Kant  kendi  çizmiş  olduğu  çerçevenin  dışına  çıkarak,  kendinde-şeyin 

algılarımızın gerçek nedeni olduğunu söyler. Kendinde-şey duyularımızı etkiler ve özne 

sahip olduğu kategoriler vasıtasıyla bu kendinde-şeylerin bir görünüşü elde eder. Fakat 

nedensellik Kant’ın da kabul etmiş olduğu gibi eğer sadece tasarımlar arasında bir ilke 

ise,  nasıl  olurda  fenomenlerin  ötesine  hatta  kendinde-şeye  uygulanabilir?  Buradaki 

çıkmaz çok açıktır. Nedensellik eğer sadece  fenomenler arası bir ilke ise, her tür bilgi 

kategorisinden bağışık olan kendinde-şeyin fenomene neden olduğu söylenemez (Wicks 

2007).  Bunu  söylemek  nedensellik  ilkesinin  kendisini  ihlal  etmek  demektir.  Tüm 

bunlara  rağmen  Kant’ın  tepkisinin  filozofların  şimdiye  kadar,  nedenselliği  şeylerin 

kendilerine atfetmelerine yönelik olması bu anlamda oldukça ironiktir.  

Buradaki açmaz tüm gücüyle kendisini göstermektedir. Eğer  kendinde-şey Kant 

tarafından fenomenin nedeni olarak ortaya konulamıyorsa, bu ikisi arasındaki ilişki nasıl 

açıklanacaktır? Bu anlamda Kantçı kendinde-şeyin bütünüyle tutarsız bir kavram olarak 

ortaya çıktığını söyleyen Schulze, Kant’ın böylece objektif bilgiye ilişkin her türlü bilgi 

olanağını  imkânsız  kıldığını  ileri  sürer.  Dahası  Kant’ın  sık  sık,  kendinde-şeylerden 

bahsettiğini  görmekteyiz. Oysa  çokluk  kategorisi de  sadece özneye ait olduğundan bu 

kategori  de  ancak  yine  fenomenal  dünyaya  ait  olabilir.  Birçok  kendinde-şeyden 

bahsetmenin o halde herhangi bir anlamı yoktur. Durum böyle olduğundan kendinde-şey 

kavramı  büsbütün  mistik  ve  anlaşılmaz  bir  şey  olarak  karşımıza  çıkar  (Wicks  2007). 

Dolayısıyla kendisinin ne olduğunu bilmediğimiz bu şeyin algılarımıza kaynaklık teşkil 

etmesini açıklayacak bir veriye de sahip olamıyoruz.  

Tüm  bunlar  Kant’ın  kendinde-şey  kavramına  bel  bağlayarak  idealizmden 

kurtulmaya  çalıştığı  göz  önünde  bulundurulursa  çok  daha  önemli  hale  gelir.  Bu  kadar 

problemli bir kavramın Kant’ı idealizmden kurtardığını söylemek oldukça güçtür. Kant 

fenomenal dünyayı olabilecek en iyi şekilde tahsis etmiştir, ne var ki bunun sonucunda 

her  ne  kadar  kabul  etmese  de  idealist  bir  teori  oluşturmak  durumunda  kalmıştır.  Bu 

anlamda Kant bizce idealizmin, yani öznesiz bir nesnenin var olamayacağını örnekleyen 

en  iyi  teorilerinden  birisini  meydana  getirmiştir.  Çağdaşlarının  kendisine  yönelttikleri 

idealist suçlaması da o halde daha anlaşılır bir hal almıştır. Kant’ın en büyük başarısı en 

azından  fenomenal  dünyadaki  tutarlılığı  göstermesi  olmuştur,  çünkü  Kant’tan  önce 

özellikle de Hume eliyle fenomenal dünyaya ilişkin bilgi bile alışkanlık gibi psikolojik 



İdealizm ve Kant’ın Uzam Görüşü 

  

  



 

 

162 



2011/17 

bir ilkeyle açıklanır olmuştur. Ancak Kant, fenomenal dünyanın tutarlı bir açıklamasını 

yapabilmek için öznenin a priori formlarına yönelmiş ve fenomenal dünyayı bu a priori 

kategorilerle temellendirmiştir. Fakat görüldüğü üzere bunun da bir bedeli olmuştur. Bu 

teori  sonucunda  Kant  idealizmle,  dolayısıyla  birinci  şahsın  bakış  açısıyla 

sonuçlanabilecek  bir  bilgi  teorisi  ortaya  koymak  durumunda  kalmıştır.  Fenomenal 

dünyayı kendisinden başka bir şeyle uygun bir biçimde temellendiremeyen Kant’ın bu 

anlamda objektif, hakiki bilgiye ulaşma çabası önemli ölçüde darbe almıştır. 

 

Kaynakça 

BURNHAM,  D.  and  YOUNG,  H.  (2007)  Kant’s  Critique  of  Pure  Reason,  Edinburgh: 

Edinburgh University Press. 

HATFIELD,  G.  (2006)  “Kant  on  The  Perception  of  Space  (and  time)”  The  Cambridge 



Companion to Kant and Modern Philosophy, ed. Paul Guyer, Cambridge: Cambridge University 

Press. 


HEIMSOETH,  H.  (2007)  Kant’ın  Felsefesi,  çev.  Takiyettin  Mengüşoğlu,  Ankara:  Doğu 

Batı Yayınları. 

JANIAK,  A.  (2009)  “Kant’s  View  On  Space  and  Time”,  Stanford  Encyclopedia  of 

Philosophy, http://plato.stanford.edu/entries/kant-spacetime/ 

KANT,  I.  (1992a)  Critique  of  Pure  Reason,  trans.  by  Norman  Kemp  Smith,  London: 

MacMillan Press.  

KANT,  I.  (1992b)  “On  The  Form  and  Principles  of  The  Sensible  and  The  Intelligible 

World (Inaugural  Dissertation)”,  Theoretical Philosophy 1755-1770, trans. and edited by David 

Walford and Ralf Meerbote, Cambridge: Cambridge University Press. 

KANT,  I.  (1995)  Gelecekte  Bilim  Olarak  Ortaya  Çıkabilecek  Her  Metafiziğe 

Prolegomena, çev. İonna Kuçuradi-Yusuf Örnek, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu. 

SCHOPENHAUER, A. (1969) The World as Will and Representation, Volume I-II, trans. 

by E.F.J. Payne, New York: Dover Publication. 

SCHOPENHAUER, A. (2000) Parerga and Paralipomena, Volume I-II, trans. by E.F.J. 

Payne, Oxford: Clarendon Press. 

TURBAYNE, C. M. (1955) “Kant’s Refutation of Dogmatic Idealism”, The Philosophical 



Quarterly, Vol. 5, No. 20, pp. 225-244. Blackwell Publishing. 

WICKS,  R.  (2007)  “Arthur  Schopenhauer”,  Stanford  Encyclopedia  of  Philosophy



http://plato.stanford.edu/entries/schopenhauer/#3 

Yüklə 166,64 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə