Ii qism VIII bob. Didakòikaning predmeòi va uning vazifalari

---

81

II QISM

VIII BOB.

DIDAKÒIKA

DIDAKÒIKANING PREDMEÒI  VA UNING VAZIFALARI

Didaktikaning predmeti ta’lim-tarbiya muassasasi sharoitida

muallimning rahbarligi ostida amalga oshadigan o‘quv jarayonidir.

Didaktikada ana shu jarayonning qonuniyatlari tadqiq qilinadi,

har xil tiðdagi ta’lim-tarbiya muassasalarida u yoki bu darajada

beriladigan ta’lim mazmunini belgilashning ilmiy asoslari, o‘qitish

vositalari va metodlarining samaradorligini oshirish yo‘llari hamda

ta’limning tashkiliy shakllari ishlab chiqiladi.

Didaktika pedagogikaning ta’lim va o‘qitish nazariyasini ishlab

chiqadigan tarmog‘idir.

Didaktika yunoncha „didaktikos“ so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib,

o‘qitish, o‘rganish ma’nosini bildiradi. Yaqin va O‘rta Sharqda

Xorazmiy, Kindiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Umar Xayyom

kabi mutafakkirlar ilmiy didaktikaga asos solgan bo‘lsalar, Amos

Komenskiy, shveysariyalik pedagog I. G. Pestalossi, nemis pedagogi

A. Disterveglar Yevropada didaktikaning rivojlanishiga katta hissa

qo‘shdilar.

Xorazmiy, Kindiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Umar Xay-

yom, Òusiy va ularning izdoshlari qarashlarining muhim xususiyati

shundan iborat ediki, mazkur olimlar doimo predmetning qiyofasi

inson ongida mavhumlashuvi jarayoniga, mana shu predmetning

mohiyati va o‘ziga xosligini tushunish sodir bo‘lishi hamda

shakllanishiga e’tibor berganlar. Ular bilishning predmeti va man-

balariga, bilish jarayoni qanday bosqichlardan tarkib topishiga,

bilish faoliyati bilan amaliy faoliyat o‘rtasidagi munosabatlarga

qiziqqanlar.

Xorazmiy shaxsning uzluksiz kamol topishi nazariyasini

rivojlantirish borasida muhim xizmat qildi, induktiv va deduktiv

tafakkurdagi alohidalik hamda umumiylikning birligi prinsiðini

muayyanlashtirdi.

Kindiy substansiyani barcha ilmiy bilimlarning bosh predmeti

sifatida ko‘rib chiqishda, eng avvalo, miqdor va sifatni hissiy idrok

etish zarurligini tasdiqladi. Kimki miqdor va sifatni bilmasa, u

substansiyani bilishdan ham mahrumligini uqtirdi. Olim o‘zining

6 — Pedagogika

---

82

didaktik g‘oyalarida hissiy va ratsional bilishni ifodaladi. Hissiy bilish

— yakka narsalarni bilishdan iborat bo‘lsa, oqilona bilish — umumiy

narsalarni bilish ekanini ta’kidladi. Uning fikricha, hissiy bilish

faqat aql uchun material beradi.

Sabablar haqiqatni bilishda va o‘zining ana shu haqiqatga

muvofiq xatti-harakatlarini anglashda insonning aqliga ko‘mak-

lashadi, „Haqiqat, — deb yozgan edi Kindiy, — har qanday narsani

va uning barqarorligini bilishning sababidir, binobarin, hayotdagi

mavjud hamma narsa haqiqiyligi bilan mavjuddir. Haqiqatni bilish

zarur va shunga ko‘ra mavjud narsalarni bilish mumkin“

1

.

Forobiy o‘qitish metodlarining tasnifini ishlab chiqqan. Ularni

amaliy va nazariy metodlarga ajratgan, shu tariqa o‘qitishning amaliy

yo‘nalishi va kishilarning hayoti hamda kundalik faoliyati bilan

bog‘liqligi g‘oyalarini olg‘a surgan. Olim o‘qitishning tajriba ko‘rsat-

mali, induktiv va deduktiv, amaliy metodlariga alohida e’tibor

bergan. Barcha metodlarni o‘quvchining hayotiy tajribasiga, manti-

qiy tafakkuriga tayangan holda birlashtirgan. O‘quv jarayonini

tashkil etishga qo‘yiladigan talablarni ishlab chiqishda deduktiv

metodni ustun qo‘yib, o‘quvchilarga materialni tushuntirishda

nimalarga alohida e’tibor berish haqida, eng muhim narsalarni

fanga ishonchli bilimlar beradigan va shubhalantirmaydigan dalillar

bilan yoritish va hokazolar bo‘yicha o‘qituvchilar uchun qimmatli

tavsiyalarini bayon qilgan

2

.

Forobiy matematika fani misollari asosida o‘qitishning ilmiylik,

ko‘rsatmalilik, tushunarlilik va izchillik prinsiðlarini ishlab chiqqan.

Bilish jarayoni va fandagi bilim shakllarining mohiyatini yoritgan.

Uning fikricha, ana shu jarayonlar qonunlar sifatida shakllanadi

va ularga rioya qilish fikrlashni takomillashtiradi hamda murakkab

bilish jarayonida qo‘pol xatolarning oldini oladi. Bilish jarayoni

fikrlash mantiqi orqali amalga oshadi. Mantiq, obyekti anglashga

qaratilgan va aql yetadigan mohiyatlar tahlil etiladigan fikrlash

jarayonining to‘g‘riligini belgilashga xizmat qiladi. Mantiq quroldir

va u narsalarni aniq bilishga yordam beradi.

Forobiy bilish faoliyatini tashkil etish masalalari bo‘yicha ham

anchagina mufassal tavsiyalarni ishlab chiqqan. Uning yozishicha,

yaxshi nazariyotchi bo‘lish uchun nazariya qaysi fanga taalluqli

1

 Èçáðàííûå ïðîèçâåäåíèÿ ìûñëèòåëåé Áëèæíåãî è Ñðåäíåãî Âîñòîêà

IX—XIV âåêîâ. — M., 1961.

2