Инсан мянявиййат цчцн йашамалы¬дыр



Yüklə 235,45 Kb.
tarix01.11.2017
ölçüsü235,45 Kb.
#7730





7-2. Milli ruh və

vətəndaşlıq tərbiyəsi
Ən böyük şəxslər özündən çox, mənsub olduğu xalqı düşünən, onun xoşbəxtliyi

yolunda həyatını verən insanlardır. Atatürk
Empirik bilik və ibtidai duyğu səviyyəsindəki vətən­daş­lıq və və­tən sevgisi dayanıqlı ola bilməz. İnsan xarici öl­kə­lərə səfər edər­kən şüur­lu olaraq və ya təhtəlşüur sə­viy­yəsində öz yetişdiyi mühit­lə, artıq içində olanlarla yeni gördükləri arasında müqayisə­lər apa­rır. Mü­qa­yisə apara bil­mək, özünü məhz öz ölkəsi timsa­lın­da fərq­lən­dirə bil­mək üçün, heç şübhəsiz, əvvəlcə milli Məni, Vətə­ni həm duy­ğu, həm də təfəkkür səviyyəsində tanımaq tələb olu­nur. Özün­dən (öz ölkə­sin­dən) ayrılmaq, başqa diyar, baş­qa ölkə ilə ta­nış­lıq duyğu səviyyəsində bir nisgil, vətən həs­rəti yaradırsa, tə­fək­kür sə­viyyəsində özünə kə­nar­dan baxmaq şansı verməklə özünü­dərk üçün obyektiv şərait yaratmış olur.

Əks halda doğma və yadı fərqləndirmək, sənə məxsus olanı baş­qalarına məxsus olandan ayırmaq mümkün olmaz. Təəssüf ki, əksər adamlar özünü (öz milli varlığını) ya heç fərqləndirə bilmir, ya da an­caq duyğu səviyyəsində fərqlən­dirir. Öz ölkəsi üçün darı­xır, vətə­nini sevir, lakin bunun səbəbini dərk etmir. Öz vətəni, öz xal­qı üçün nə isə etmək istəyir, lakin məhz nə etməli olduğunu bil­mir. Əlbəttə, kimə isə elə gəlir ki, bilir; lakin bilmədiyini dərk et­mək bildiyini zənn etməkdən yaxşıdır. Çünki müxtəlif adamların ayrı-ay­rılıqda, öz ağlı ilə, öz vətən modeli əsasında gördüyü işlər, va­­hid bir istiqamətə yönəlməyərək, bir-birinin üzərinə toplan­maq əvəzinə, çox vaxt bir-birinə qarşı dayanır.

Dərk olunmuş vətənpərvərlik, təbii ki, daha dayanıqlı və daha fay­dalı olur. Vətəni, xalqı, milləti sevərəkdən və bə­zən hətta məhz sev­diyinə görə ona ziyan da vurmaq müm­kündür. Vətənin, millətin nə ilə fərqləndiyini bilmədikdə, onun rasional simasını görmədikdə, onun mənafeyini dərk etmədikdə, sadəcə sevgi notları üzərindəki fəaliyyətin fayda gətirmək şansı ziyan gətirmək şansına bərabər olur.

Vətənə şüurlu sevgi, milli özünüdərk və fərdi fəaliy­yətlərin bu kontekstə salınması tələbi hər bir adamın üzərinə ağır yük qo­yur. Və bunu hər bir adamdan tələb etmək də düzgün deyil. Yəni, hər bir adam əvvəlcə filosof olub sonra fəaliyyət göstə­rə bilməz. Mil­lətin, və­tənin elmi-fəlsəfi özünüdərk konsepsiyası bü­­­­tün millət­lər deyil, milli intel­lektin səfərbər olunması sayəsində, mil­li filosof­lar, ictimai-siyasi liderlər tərəfindən işlənib hazırlan­ma­lı və geniş küt­lələrin sərəncamına verilməlidir. Lakin elmi-fəlsəfi dil­də yox, elmi-kütləvi, fəlsəfi-publi­sistik, poetik dildə, bədii ob­raz­lar vasitə­si­lə, ədəbiyyatın, sənətin, küt­ləvi informasiya vasi­tə­lə­ri­nin bütün müm­kün imkanlarından istifadə etməklə!

Milli ideologiyaya söykənməyən, vahid konsepsiyaya əsas­­lan­ma­yan kortəbii fəaliyyətlər, hətta sevgidən və mil­lətçilik hisslə­rin­dən doğ­sa da son nəticədə ancaq ziyan gətirə bilər. Deyilənlər bədii ədə­biyyat və sənət sahələrindəki fəa­liy­yətə, habelə kütləvi in­for­ma­siya va­sitələrinin, KİV-in fəa­liyyətinə də aiddir.

Biz bununla heç də insanları fəaliyyətsizliyə, milli duyğula­rın, və­tən­pərvərlik hissinin təsiri ilə atılan addımların məhdudlaş­dı­rıl­masına səs­ləmirik. Lakin əvvəlcə ölçmək lazım­dır. Əvvəlcə dü­şü­nül­müş bir kon­sepsiya lazımdır. Əvvəlcə milli ideologiya la­zım­dır. Və bu milli ideolo­giyanın da əsasında milli fəlsəfi fikir dayan­ma­lıdır.

Lakin həyat dayanıb gözləmir. İctimai proseslər hansı isə is­ti­qamətlərdə baş alıb gedir və baş-başa gəlir. Eyni sev­gidən doğan müx­təlif hərəkətlər qarşılaşaraq bir-birinin təsi­rini heçə endirir.

Vahid milli ideyanın təsir sahəsinə düşüb istiqamətlən­dirilə bil­mə­yən, bir-biririni tamamlaya bilməyən, bir növ kortəbii pro­ses­lərə çev­rilən fəaliyyət aktları özümüzün də xəbərimiz olmadan, qlo­bal miqyas kəsb etmiş başqa milli ideyaların ilk növbədə qlo­bal­­laşma qay­dalarının təsir dairə­lərinə düşərək lokal güc mər­kəzləri yaradır.

Milli-mənəvi dəyərlərin, əxlaqın, adət-ənənələrin yeni nəslə çat­dı­rılması, davam etdirilməsi üçün mədəni abidələ­rin, bədii ədəbiy­ya­tın, milli fəlsəfi fikrin rolu böyükdür. La­kin milli ruhu qorumaq, in­kişaf etdirmək və yeni nəsillərə çatdır­maq üçün ən yax­­şı mühit milli dövlətçilik şəraitində yaranır. Mil­li dövlət ancaq əra­zinin, mad­di sər­vət­lərin deyil, həm də milli-mənəvi dəyərlərin qo­runmasına xidmət edir. Və bu zaman milli ruh həyat tərzinə çev­rilir. Dövlətçilik ideo­logiyası da milli ideologiya da eyni bir təməl üzərində – milli fəlsəfi fikir zəminində formalaşır.

Bir millət üçün canlı tarix haradasa qırılanda, onun inkişa­fı­nın daxili hərəkətverici qüvvələri məhdudlaşdırı-lan­da, inkişaf kənar qüv­vələrlə məqsədyönlü surətdə başqa səm­tə istiqamətləndi­riləndə mil­li ge­nin heç olmazsa başqa ampluada, fövqəltarixi for­ma­larda; fikir­lər­də, xatirələrdə, ədəbiyyatda, incəsənətdə yaşa­dıl­ma­sı zərurəti yaranır. Xalq başqa imperiyaların işğalı altında qal­dıq­da, başqa əqidələrin rəsmi təsir dairəsinə düşdükdə həqiqi bö­yük ziyalılar estafeti öz əllə­rinə alır və milli ruhu öz şəxsi həyatı ba­­hasına, diri-diri yandırılması, dərisinin soyulması hesabına da ol­sa yaşa­daraq və bir əmanət kimi yeni nəsillərə ötürürlər. Dövlət xa­­dimləri, siyasətçilər, sərkərdələr öz ta­rixi ziyalılıq missiyasını ye­ri­nə yetirə bilməyəndə, milli ruh milli var­lığın himayəsin­dən məh­rum olanda, qılınc qələmlə vaxtında birləş­məyəndə bütün ağırlıq qə­lə­min, yaradıcı ziyalıların üzərinə düşür. Mil­­li dövlətçilik kə­sil­məz bir proses kimi davam etsin deyə dövlət­lərarası dövrdə kəsilməzliyi milli-mənəvi körpülər tə­min etməli olur.

Müstəqillik və milli dövlətçilik ona görə lazımdır ki, dövlət qu­ruculuğu və sosial təşkilatlanma artıq hansı isə başqa bir sub­yek­­tin deyil, xalqın, millətin öz maraqları isti­qamətində yönəldilə bilsin, ümum­milli ahəng üstündə kök­lənsin. Yəni bütün daxili po­ten­sial; təbii sərvətlərdən tutmuş intellektual gücə, mədəni-mənəvi də­yərlərə qə­dər bütün im­kanlar elə səfərbər edilməli və elə is­ti­qa­mət­ləndiril­məlidir ki, hər bir vətəndaş ümummilli tərəqqi kon­tekstində öz şəxsi maraqlarını da realizə edə bilsin.

Lakin kütləvi siyasiləşmə və ifrat siyasi qarşıdurmalar təbii ki, qüvvələrin vahid amal uğ­runda səfərbər edilməsinə, ümummilli tərəq­qiyə xidmət etmir. Müstəqillik əldə etdik­dən son­ra daxili enerjinin qu­ru­culuq işlərinə deyil, başqa səmtə yönəldilməsi, görü­nür, kimlərəsə la­zım imiş. Qondar­ma Dağlıq Qarabağ problemi də bu siyasiləşməni güc­lən­dirmək və azadlığa çıx­mış xalqların milli tərəqqisinə mane ol­maq üçün törədilən məqsədyönlü aksiyalardan biri idi. La­kin biz hələ də böyük dövlətlərin coğrafi-strateji planla­rın­dan doğan siyasi burul­ğandan çıxa bilmirik.

Bax, belə bir şəraitdə siyasi təbəddülatların fövqünə yüksəl­mə­yə, fəaliyyətlərin ümum­mil­li tərəqqi naminə yönəl­məsinə böyük ehtiyac vardır. Nə yaxşı ki, hələ sovet dövrün­də də kommunist ideo­­lo­giya­sının yaratdığı labirintlərdən mə­harətlə keçərək, milli mə­dəniyyətin tə­rəqqisi, xalqın mA­arifləndirilməsi, ədəbi-bədii və fəl­­səfi təfəkkürün in­kişaf et­dirilməsi sahəsində böyük xidmətlər gös­­tərən ziyalılarımız bu gün də cari problemlərin cazibə dairəsinə düş­­mədən, heç bir konyuk­turaya uymadan bəşəri və milli-mənəvi də­yərlə­rimizi tədqiq və təbliğ etməklə ümummilli tərəqqiyə xidmət edirlər.

Bu gün siyasiləşmiş cəmiyyət və qütbləşmiş təfəkkür öz eh­ti­yac­larına uyğun yeni ədəbiyyat tələb etdiyi üçün klassik ədəbiy­ya­tın və klasik mədəni-mənəvi dəyərlərin ön plana çəkilməsi heç də müqa­vimətsiz qarşılanmır. Lakin, bizcə, siyasiləşmiş təfəkkürün tələblərinə uyğun yeni ədəbiyyat ax­tarışına çıxmaqdansa, siyasi dü­şüncənin özü­nü ümumbəşəri və milli dəyərlərin prioritetliyi kon­tekstinə yönəltmək cəhd­ləri daha əhəmiyyətlidir.

Etnik-milli təfəkkürdən milli dövlətçilik şüuruna gedən yol milli və ümumbəşərinin sintezindən keçir. «Milli» anla­yışı iki fərqli məz­mun yükünə malikdir. Birincisi, hər bir mil­lət üçün spesifik olan, onu fərqləndirən xüsusiyyətləri, ikin­cisi, fərqli cəhətlərlə ümumi cəhətlərin vəhdətini ehtiva edir.

İnsan müəyyən bir millətə mənsub olmazdan əvvəl insandır. Və milliyyətindən asılı olmadan bütün insanlar üçün ümumi, zə­ru­ri olan cəhətlər vardır. «Etnik-milli» anla­mı müxtəlif qrupların in­san­larını fərq­ləndirən cəhətləri əhatə etdiyinə görə məzmunca ka­sıb­dır, solğun­dur. Sözün geniş mənasında «milli» anlamı isə hər bir insana məxsus zəruri şərtləri də əhatə etdiyindən, zən­gin və daha tutumludur.

İnsanı səciyyələndirən key­fiy­yət­lərdən çoxu, onun maddi eh­­ti­yac­ları, intellekti, bilik və əmə­li vərdişləri ümumbəşəri səciy­yə da­şı­yır. Əsrlər boyu əvvəlki nəsillərin fəaliyyəti ilə yaran­mış elm və texno­logiya, maddi-texniki sərvətlər bütün insan­lar üçün ünvan­lan­mışdır. Lakin bu və ya digər millətə mən­sub olan adamlar müəy­yən dildə da­nı­şır, müəyyən adət-ənə­nələri qoruyub saxlayır­lar. Bunlar etnik-milli xü­su­siyyətlərə aiddir. Milli dildən fərqli ola­raq riyaziyyatın dili, kom­pü­terin dili, texnikanın dili qlobal səciyyə daşıyır. Daha doğ­rusu, bu dilləri bilən insanlar da millətlər kimi qruplaşıb öz aralarında ünsiy­yətə girirlər.

Bu baxımdan, biz artıq elə bir dövrə qədəm qoymuşuq ki, yeni ictimai birlik normaları yaranır və onlar hətta «etik» birliklərə nis­bətən daha dayanıqlı ola bilərlər. Xüsusən, qlo­ballaşma şərai­tin­də in­ternet və s.-nin açdığı məkan məhdu­diyyətindən azad olan be­lə yeni birliklərin formalaşması və bəşəriyyətin elə bil ki, çal­xa­la­nıb yeni strukturlar kəsb etməsi olduqca əlamətdar proseslərdir və bunlara bi­ganə qalmaq olmaz.

Bu yeni rakursdan baxdıqda «milli» anlayışının da yenidən də­yər­ləndirilməsinə, onun məzmununa daxil olan yeni məna çalar­la­rına xüsusi diqqət yetirilməlidir. Ona görə də, yenidən «fərdi Mən», «milli Mən» və «ümumbəşəri Mən» anlayışlarına qayıtmaq, «mil­li» anlamının mahiyyətinə də yenidən nəzər salmaq tələb olunur.



Milli fəlsəfi fikir dünyanın bir insanla münasibətini, bir insanın dünyaya şəxsi, fərdi münasibətini əks etdirmək­dən fərqli olaraq milli Mənlə dünya arasındakı münasibəti ifadə edir. Milli Mən fərdi Mən-dən və ümumbəşəri Mən-dən fərqli olduğu kimi, onun dünyaya münasibəti də fərqlidir.

Bəs dünya milli Mən prizmasından necə görünür?

Əlbəttə, əsl böyük fəlsəfə fərdi Mənlə dünya arasındakı mü­na­sibəti əks etdirir. Belə ki, fərdi Mən ümumbəşəri milli Mənləri ehtiva etmək imkanına ma­lik olduğundan, daha zəngin­dir. Lakin fərdi Mən heç də həmi­şə özünü dərk edə bilmir. Ayrı-ayrı fərdlərin özünüdərk yolu milli və ümumbəşəri özünüdərk­lərin ancaq müəy­yən element­ləri­ni ehtiva edir. Daha doğrusu, fərdi özü­nü­dərkdə duyğu komponenti, intiutiv komponent, irrasional kom­po­nent da­ha böyük sahəni əhatə edir. Rasionallaşmış məqamlar isə azlıq təşkil edir. Bu baxımdan, fərdi şüur daha zəngin olsa da, daha çox qeyri-müəyyəndir və rasio­nallaşmış hissənin faizinə görə geri qalır. Ümumbəşəri şüur, ümum­bə­şə­ri özü­nüdərk əsrlər boyu insanların dünyaya münasibətinin rasio­nal­laşmış ifadəsidir. Bura­da duyğu­dan, emosiyadan (xati­rədən, nisgil­dən və s.) daha çox koqnitiv biliklər əhatə olu­nur. Lakin insanın dün­ya haqqın­dakı bilikləri müxtəlif iye­rarxik pillələrdə təzahür edir. Fəl­səfə məhz ən ümumi bili­klər əsasında, ən ümumi qanunların dərki sayəsində dün­yanın ümumiləşmiş mənzərəsini yaratmağa çalışır.

Hansı ölkədə yaşamasından, hansı milləti təmsil etmə­sindən asılı olmayaraq filosoflar dünyanı bir insan meyarı ilə, insan priz­ma­sından, ümumbəşəri dəyərlər mövqeyindən dərk etməyə çalı­şır və dün­yanın, insan-dünya münasibə­tlərinin müxtəlif modelləri­ni, kon­sepsiyala­rı­nı hazırlayırlar.



Lakin insan öz milli və fərdi prizmalarından dünyaya müna­si­­bətini bildirirsə burada da ümumiləşdirmək üçün yararlı olan rasional biliklər toplanır. Hər bir fərdin öz dünyası olduğu kimi öz fəlsəfəsi də var. Müxtəlif fərdlərin fəlsəfəsini yığıb, vahid ortaq məxrəcə gətirmək müm­kün deyil. Daha doğrusu, fəlsəfənin özünəməxsus toplanma qay­­daları vardır. Bu qaydalar elmi biliklərin toplanması və sə­nət əsər­lərinin, bədii təəssuratların toplanmasın­dan fərqlidir.

Millətin fəlsəfi fikri onun hər bir üzvünün fəlsəfi fik­rindən top­lanmayaraq, milləti təmsil et­mək səlahiyyəti olan, milli ruhun daşı­yıcısı olan, milli özünüdərk baryerini keçmiş olan tək-tək şəxsiyyət­lərin – filo­sofların fəlsəfi konsepsiyala­rın­dan, bu konsep­si­ya­la­rın şə­bə­kə­sindən ibarət olur.

Əlbəttə, emosiyadan, hissi­yatdan təəssüratın irrasional mə­qam­­la­rın­dan azad olmuş rasional biliklər toplusu fəlsəfi duyumun, insanın dünyaya münasibət mənzərəsinin tam təs­firini verə bilməz. Konkret münasibət, küll halında təəssurat rasionallaş­dıqca kasad­la­­şır, solğun­laşır və informasiyanın çox cüzi hissəsi sax­lanılmış olur. La­kin idrak prosesi də elmi səviyyədə bununla sə­ciy­yələnir ki, burada birinci fokus məsafəsindəki rasional biliklər ay­rı, ikinci fo­kus məsa­fəsindəki rasio­nal biliklər ayrı və sair və s. yı­­ğılaraq son­radan toplana bilirlər. Və toplanmadan alınan mən­zə­rə hər biri ay­rılıqda solğun olan infor­masi­yaları güc­ləndirir, yeni­dən mü­rək­kəb iyerarxik bir strukturun rasional obrazı yaranır. Bu­rada bir növ interferensiyaya uyğun ta­mamlama gedir.

Milli-fəlsəfi fikir milli ruhun nəzəri-konseptual şərhi­dir. Ən əsas məsələ milli ruhun özünün mövcudluğudur. Elə xalqlar vardır ki, on­ların nümayəndələri fəlsəfi traktatlar ya­zır, lakin onları sə­ciy­yə­lən­dirən, özəlləşdirən, fərqləndirən ruh yoxdur. Onlar çoxdan başqa ruh­lara qatışıb, onların içində itib-batıblar. Başqasına qatıl­maq, başqa­sında itmək heç də ilk baxışdan göründüyü kimi pis şey deyil. Bu, çox­ların əqibətidir. Bütün kiçiklərin aqibətidir.

Bu böyük dünyada, böyük xalqların yaşadığı dünya­da, bö­yük ta­rixlər yaradan və böyük nəzəriyyələr yaradan xalqlarla birgə yaşa­yıb onlara qatılmamaq, fərqli qalmaq asan məsələ deyildir. Di­gər tə­rəfdən də, sual olunur ki, fərq­lənmək lazımdırmı?

Son vaxtlar, xüsusilə müstəqillik əldə etdikdən sonra tez-tez sual olunur ki, «biz kimik?» və «bizim milli birliyimiz vardırmı?».

Müasir azərbaycanlı üçün kim ideal ola bilər? Bəh­mənyar, Fü­zu­li, yoxsa Koroğlu? Səməd Vurğun, Yusif Məm­­mədəliyev, yox­sa Həzi Aslanov? Əlbəttə, kimsə deyə bilər ki, müxtəlif sahələrdən olan adam­ları müqayisə etmək düzgün deyil. Haqlı fikirdir və bi­zim məqsədimiz heç də onları mü­qayisə etmək deyil. Əsas məsələ bun­dan ibarətdir ki, xal­qın məhz hansı sahədən olan bö­yük şəx­siy­yət­lərə daha çox rəğbət bəsləməsi onun milli təfəkkürü­nün və duy­ğu dünyasının struktu­runda hansı sahəyə meylin güclü olduğunu aş­kar etməyə imkan verir. Məlik-Məmmədin, Də­də Qorqudun, Ko­­roğlunun tim­salında tərbiyə almış gənclik, Nizaminin, Füzu­li­nin, Vaqifin timsalında tərbiyə almış gənc­likdən nə ilə fərqlənir? Bəs bunlar vəhdətdə götürüldükdə necə? Bəs muğamatın, sazın tə­si­­ri nə dərəcədədir? Məhz belə bir təsir dairəsi ola bilsin ki, bizi bir in­gilisdən, rusdan fərq­ləndirə bilər. Lakin onların da Şekspiri, Bayro­nu, yaxud Puş­kini, Tolstoyu vardır. Onların da Robin Qu­du, Kral Arturu, yaxud İvan Qroznısı, İlya Murometsi, Suvorovu vardır.

Önəmli olan odur ki, hər hansı millətin formalaşma­sında fəl­sə­fənin, elmin, şeirin-sənətinmi, yoxsa ticarətin, ya­xud müharibə­lə­rin­mi rolu böyük olmuşdur? Milli nağıllar, dastanlar, laylalar, mah­nılar insanlara nəyi daha çox təlqin etmişdir? Sevgini, şəfqəti, ya­xud cəsur­luğu, qəhrəmanlığı, yoxsa tədbiri, hiyləni?

Hər bir millətin qəhrəmanlıq eposu da, sevgi dastanları da var­dır, milli Həmzəsi də, milli Koroğlusu da vardır, sat­qını da, hiy­lə­gəri də, qəhrəmanı da vardır. Lakin Həmzələri müdrik sayanlar kim­dir, ona nifrət edənlər kimdir? Lakin əsl sual bundan ibarətdir ki, milli şüurun strukturunda onların nisbi payı nə qədərdir? Fərdi millətçi şüurdan fərqli olaraq, statistik orta göstərici necədir?

Milli mentalitet də, milli şüur da, hətta milli-fəlsəfi fikir də bütün bu göstəricilərdən asılı olaraq formalaşır. Hər şey fərdi və sosial idealın yönümü ilə müəyyənləşir. Başqa cür ola da bilməz. Çünki həyatın mənasını arayan fəlsəfə bu mənanı milli idealın fövqündə tapa bilməz.

Digər tərəfdən, hər hansı bir xalqın keçmişini əks etdirən fəlsəfi fikir tarixi ilə həmin xalqın müasir düşüncə tərzi və milli idealı arasında, tam bir uyğunsuzluq da ola bi­lər; müasir millətin öz tarixi sələflərinə nisbətən irəli getməsi, tənəzzülə uğraması, ya da başqa tə­sirlərə məruz qalması nə­ticəsində. Antik fəlsəfi fikri orta əsrlərdə yu­nanlar deyil, ərəblər, yeni dövrdə isə almanlar ya­şat­dılar. Deməli, fəl­səfi fikir nisbi müstəqilliyə malikdir və hər han­sı bir xalqdan, mil­lət­dən ayrılaraq, başqaları tərəfindən əxz olun­maq və davam etdiril­mək və hətta, sosial ideala, həyat norma­sına çevrilmək imkanına ma­likdir.

Müasir millətlərin istifadəsində olan təkcə öz yaratdıq­ları sərvət de­yil. Bütün millətlərin həm elmi-fəlsəfi yaradı­cılığı, həm də si­vi­lizasiyanın inkişafına olan digər töhfələri ümumiyyətlə bəşəriy­yə­tin istifadəsinə verilmişdir. Tarix bo­yu ümumbəşəri fi­kir və mədəniyyət xəzinəsinə çox şey verib, indi ondan az fayda­la­nan­­­lar olduğu kimi, tarixi keçmişdə xid­mətləri az olmasına bax­ma­­ya­raq, indi bu ümu­mi xəzinədən hamıdan çox faydalananlar da vardır.

Burada çox maraqlı bir məqamla rastlaşırıq. Milli mentali­tet­də nəyə isə yiyələnməyə, mənimsəməyəmi, yoxsa ver­məyə, xid­mət gös­tər­məyəmi meylin daha çox olması bu məsələdə də özünü ümumxalq, ümum­mil­lət sə­viy­yəsində göstərir. Əl tutmaq, kömək etmək, xid­mət göstər­mək istə­yənlər özlərinin indi nə qədər geridə qaldıqlarını unu­daraq, ye­nə də başqalarına qarşı səxavət və qonaqpərvərlik nü­ma­yiş etdir­məyə çalışırlar. Fərdi miqyasda həqiqətən çox gözəl olan bu keyfiyyət ümummilli miqyasda, xüsusi dövlətçilik mövqe­yin­dən yanaşdıqda çox mənfi nəticələrə gətirir.

Halbuki, öyrənməyin, mənimsəməyin də öz texnolo­giyası var. Bu özü bir mədəniyyətdir və ona yiyələnmədən müasir qlobal­laş­ma şəraitində ancaq ziyan çəkmək olar.



Bəli, qloballaşma şəraitində milli-mənəvi dəyərlərimiz həqi­qə­tən böyük təhlükələrlə üzlə­şir və milli-fəlsəfi fikrə isti­nad etmə­dən, milli ideologiyanın formalaşmasını təmin et­mədən və milli-sosial özünü qo­ru­ma şüuru formalaşdırma­dan bu təhlükədən xilas olmaq çox çə­tindir.

Müasir dövrdə bütün dünya xalqlarının fəlsəfi fikrinin struk­tu­run­da Qərb fəlsəfəsi üstün yer tutur. Qloballaşma, qərbləşmə heç də sadəcə olaraq Qərb texnikasının, Qərb investisiyası­nın eks­pan­siyası ilə məhdudlaşmayıb, həm də Qərb fəlsəfəsinin, siyasi dü­şün­cə tər­zinin təca­vü­zü ilə səciy­yələnir. Bir əli ilə müasirlikdən, Qərb­dən möhkəm-möhkəm ya­­pı­şanlar o biri əlin­də Bəh­mən­ya­rın, Nə­si­minin ideyalarını saxlamağa çalışırlar. Lakin həyat yolunu se­çər­kən fəa­liy­yət proq­ramı­nı müəyyənləşdi­rərkən aktiv düşüncə tər­zi olaraq məhz birinci əlin­dəkini seç­mə­li olurlar. Çünki formaca və bəl­kə həm də məzmunca ar­xaikləşmiş Şərq fəlsəfi fikri bizi əha­tə edən texnogen dünya­sında kara gəlmir. Biz o biri əlimizdəkini an­caq bir rəmz ki­mi, bir ek­zo­tika kimi saxlayırıq. Əgər saxlayırıqsa!?

Bəs çıxış yolu nədədir? Milli-mənəvi dəyərlərimizi bir rəmz edə­rək real proseslərə formal surətdə əlavə etmək, yoxsa milliliklə müa­sirliyin məzmun müstəvisində vəhdətinə nail olmaq?!
* * *
Poeziya da, şifahi xalq ədəbiyyatı da, mahnılarımız da, epik düşüncə və siyasi təfəkkür də – dillə sıx surətdə bağlıdır. Dil ümu­mi­liyi həmin dildə yaradılmış mədəni sərvətlərin də ümu­miliyinə, bə­dii-estetik düşüncənin də vəhdətinə səbəb olur. Təsadüfi deyildir ki, türk xalqları öz mədəniyyətləri, ədəbiyyatları ilə də sıx surətdə bağ­­lıdırlar. Bir sıra hallarda eyni bədii-es­tetik abidələrə ma­lik­dirlər. “Də­də Qor­qud”, “Koroğlu”, aşıq ədəbiyyatı və s. buna mi­sal ola bilər.

Dil nə qədər böyük rol oynasa da, milli birliyin yeganə göstə­ricisi deyil. Burada təfəkkür tərzi, ictimai şüurun sə­viyyəsi, adət-ən­ənə, dini etiqad, həyat tərzi mədəni-mənəvi abidələrin, xü­su­sən yazılı ədəbiyyatın, fəlsəfi fikrin siyasi və iqtisadi təfəkkür mə­də­niyyətlərinin də nəzərə alınması lazımdır.

Coğrafi şərait, iqlim və relyeflə bağlı həyat tərzində özünü gös­tə­rən xüsusiyyətlər və bunlardan irəli gələn Ritu­allar, məra­simlər, bayramlar və s. də az əhəmiyyətli deyil.

Əslində həyat tərzinin, zövqün, bədii-estetik, hətta mi­fik və fan­­tas­tik düşüncənin, müqəddəslik duy­ğu­sunun, dü­şüncədə ra­sio­nal­­lı­ğın dərəcəsinin, kütləvi təd­birlərin, etnik xüsusiyyətlərin, ənə­nə­vi ge­yim­lərin, mu­­siqilərin, rəqslərin – bütün bunların qərarlaş­ma­sı, ənə­nəviləş­məsi və ictimai şüur­la vəhdəti ərazi ilə, iqlim şəraiti ilə, üstün təsər­rüfat növləri ilə, texnoloji inkişaf səviyyəsi ilə də bağ­lıdır. Lakin coğ­rafi amil, ərazi də, et­nogenez də milli müəyyən­lik məsələsində əsas kimi gö­türülə bilməz. Ziya Göyalpın dediyi ki­mi, mil­lilik müasir vəziyyətə görə və ilk növbədə kültür və mədə­niy­yət ümu­miliyi əsa­sında təyin edilməlidir.1

Düşüncə tərzi, mənəvi mədəniyyət, əxlaqi nor­malar bütöv­lük­də nisbi müstəqilliyə malik olduğu üçün bir ərazidən başqa əra­ziyə keç­dikdə insanlar əvvəlki maddi mü­hitin təsiri ilə formalaşmış mənəvi key­fiyyət­ləri, bayramları, ritualları və s. özləri ilə daşıyırlar ki, bu da maddi mühitlə mənəvi keyfiyyətlər arasında uyğun­suz­luqlar yarada bilir.

Din coğrafi bölgələrdən asılı olmadan yayılır və hamı üçün eyni olan ehkamların, ayinlərin ümumi­ləş­dirici rolu özünü gös­tərir. Şəriət də ərazidən asılı olma­dan əsasən sax­lanılır.

Dil də insanlar bir yerdən başqa yerə köçərkən o saat yaddan çıx­mır və uzun bir dövr ər­zində lokal mü­hitlərdə, ailələrdə saxlan­maq­da davam edir. Başqa öl­kəyə köçmüş in­sanlar üçün rəsmi dil, işlək dil dəyişsə də, ana dili məhz mə­dəni-mənəvi irsin açarı kimi qo­­runub saxlanılır.

Coğrafi məkan dəyişilir, siyasi məkan dəyişilir, və­təndaşlıq də­­yi­şi­lir, ixtisas, təsərrüfat fəaliyyəti, ra­sional dü­şüncə, peşə vər­diş­lə­ri və s. – bütün bunlar də­yişilir, mənə­viyyat isə uzun müddət sabit qa­lır. İn­san ya­şa­dığı yeni icti­mai mühitin əxlaq normalarına, yeni me­yarlara, ilk növbədə hüquq normalarına riayət etmək məc­bu­riy­yətində qalır. İcti­mai münasibətlərdə bir cür, özü ilə ünsiy­yət­də isə başqa cür olur. Qürbət eldə be­yinin tələbləri ilə qəlbin tə­ləb­ləri, ra­sional düşüncə ilə hissiyyat arasında yaranan uyğun­suz­luq, daxili mənəvi mühitlə, xarici ictimai mühitin tələbləri ara­sın­da­kı mü­cadilə insanın tam xoşbəxt olmasına mane olur. İn­san özü ilə bir nisgil, vətən həs­rəti daşıyır. Hü­quqi-siyasi və­­tən­lə milli-mənəvi vətən ara­­sın­dakı fərq insanı iki­ləş­mək, öz­gə­ləşmək təhlü­kəsi qar­­şı­sın­­da qoyur. Lakin insan xarici öl­kə­də də yaşasa, əgər o, öz daxili mə­nəvi mühitini qoru­yub sax­layıbsa, bu mühitin bö­yük miq­yaslı pro­obrazı ilə – Böyük Vətənlə əlaqə saxla­maq, vətənə xidmət etmək im­kanı bu faciəni kompensasiya etməyə, dəf etməyə şərait yaradır.
* * *
Milli fəlsəfi fikir millətin özünüdərk mərhələsində üzə çıxır. Bu isə heç də bütün millətlərə nəsib olmur. Bu baxım­dan, “millət” an­layışını etnosdan fərqləndirən əlamətlərdən biri məhz milli-etnik tə­fək­kürlə milli-siyasi təfəkkürün vəh­dətindən doğan milli fəlsəfi fikrin forma­laş­masıdır.

Bir sıra millətlərdə milli-fəlsəfi fikrin nəzəriyyə ha­lında üzə çıx­maması heç də onun tamamilə yoxluğuna dəlalət et­mir. Milli özü­nüdərk məqamları ədəbi-bədii fi­kir vasitəsilə də ifadə oluna bilir.

Azərbaycan xalqının milli inkişafında ədəbi-bədii fikrin rolu hə­mişə böyük olmuşdur. Obrazlı düşüncə bir tə­fəkkür tərzi kimi ra­sional elmi düşüncəni həmişə üstə­lə­mişdir. Xal­qı­mı­zın milli-fəlsəfi fikri də çox vaxt öz əksini elmi traktatlar və monoq­rafi­ya­lar­da deyil, bədii ədə­biy­yatda tapmışdır. Ona görə də, fəlsəfi təfək­kü­rə gedən yol da əsasən ədəbiyyatdan keçmişdir.

Fəlsəfi fikir çox vaxt konkretlikdən uzaq olduğuna görə milli özünəməx­susluğu, xüsusiyyətləri ifadə etmək üçün heç də əlverişli vasitə sayılmır. Böyük fəlsəfi fikir məktəbləri olan bir çox xalqla­rın, məsə­lən, yunanların, almanla­rın, ingilislərin, fransız­ların milli-et­nik özü­nü­təs­diqi də daha çox dərəcədə bədii ədəbiyyat­da öz əksi­ni tap­mışdır. Geniş kütlələrə Şekspir Bekondan, Göte He­gel­dən, Ni­za­mi Bəh­mənyardan, Səməd Vurğun Hey­dər Hüseynovdan da­ha çox təsir gös­tərmişdir. Ümum­bəşəri ideallara xidmət edən, ümu­miy­yətlə in­sanın mahiyyə­tin­dən çıxış edən fəlsəfi fikir daha çox milli-mənəvi kon­kret­liyin özünütəsdiqi kimi üzə çıxan ədəbi-bə­dii fikrin tamam­lan­ma­sına xidmət etmiş, fikirdə konkretliklə ümu­­mi­liyin vəhdəti gerçəklikdə milliliklə ümumbəşə­ri­li­yin vəhdə­tini əks etdirmişdir.

Bəşəriyyətin inkişaf yoluna ümumi bir nəzər saldıq­da belə tə­səv­vür yaranır ki, bəşər tarixi etnik-millidən milli döv­lətə, oradan isə ümu­mbəşəri ideallara, bütün in­sanlar üçün eyni olan hüquqi və­təndaş cə­miyyətinə, Vahid Avropa ide­yasına keçilməsi isti­qa­mətində davam edir. Təsadüfi deyildir ki, Kant bu prosesi təbiət tərə­fin­dən insan cinsinin üzərinə qoyulmuş bir mis­siya kimi dəyər­lən­dirir. Bəşəriyyətin öz qarşısına qoyduğu və ya Allahın, təbiətin, müt­ləq ide­yanın bə­şə­riyyət qarşısında qoyduğu bu missiyanın kon­tur­ları ar­tıq aydın şəkildə gö­rün­mək­dədir. Hadisələrin inkişaf səm­ti­nin etnik-milli təfəkkürdən insanların hüquq və azad­lıq­la­rı­na, ümum­­bəşəri dəyərlərə əsaslanmış planetar vətəndaş cəmiy­yə­tinə yönəl­diyi şübhə doğurmur.

Lakin qədim dövrə diqqət yetirdikdə məlum olur ki, ilk döv­lət­lər və onların elmi-fəlsəfi anlaşılması məhz ümum­bəşəri təsəv­vür­lərə, milli konkretlikdən uzaq olan mücərrəd insan-dövlət mü­na­si­bətlərinə əsaslanmışdır.

Platon dövlət haqqında yazarkən hansısa konkret milli real­lıq­dan deyil, ümumiyyətlə insanlar arasındakı müna­si­bə­tin opti­mal tən­zimlənməsindən danışır. Pla­ton­­da insan­lar arasındakı fərq milli yox, olsa-olsa sosial səciyyə daşıyır. Aristoteldə dövlət anlamı milliliyin nə­zərə alınması baxımın­dan bir qədər konkretləşsə də, yenə də mücərrəd insan-döv­lət münasibətləri üstünlük təşkil edir.

Siseron ictimai birliyin əsası kimi hüquq normaları ilə yanaşı ictimai faydanı da nəzərdə tutur ki, bu sonuncu da insanların va­hid xalq kimi birləşməsinə xid­mət edən ümumi təsəvvürlər, əsa­tir­lər, adətlər, məra­sim­lərlə bağlıdır. Buna bax­mayaraq, ədalət hamı­ya eyni münasibət tələb edir. Əda­lət prinsipləri, birgə yaşayış qay­daları hansı milli mədəniy­yətə mənsubluğundan asılı olmaya­raq, hamı üçün ey­nidir. Beləliklə, Siseronda da ümumbəşəri prin­sip­lər, qaydalar, hü­quq milli fərq­lərdən daha vacib, daha üstündür.

Roma imperiyası dövründə dövlətin tərkibində milli mə­dəniy­yətlərin ehtiva edilməsi də Roma hüququnun alili­yinə mane ol­murdu. Müxtəlif dinlər, adət-ənənələr, mədə­niy­­yətlər vahid sink­retik bir sistemdə birləşirdi. La­tın dili rəsmi dövlət dili olsa da, eli­tar dairələrdə yu­nan dili istifadə olunurdu. Dillər və mədəniy­yət­lərin to­lerantlılığı, mədəniy­yət müxtəlifliyi şəraitində vahid hü­quqi dövlətçilik prinsip­lərinin bərqərar olması – müasir dövrdə bəşəriyyətin nail olmağa ça­lış­dığı sosial-siyasi idealı xatırladır.

Beləliklə, bəşəriyyət öz inkişafında bütöv bir tsikl ke­çərək, in­ka­rı inkar məqamına, sintez mə­qamına qədəm qoy­muşdur. Lakin bu­rada sintez mərhələsini da­ha dolğun təsəv­vür etmək üçün Hegel tri­adasında ikinci mərhələ olan anti­tezisin xeyli mürəkkəb struk­tu­ra malik ol­du­ğu­nu da nəzərə almaq lazım gəlir. Klassik dövlət­çilik nü­mu­nələrinin təhlili göstərir ki, antitezis mər­hə­ləsi də öz növ­bə­sində iki pilləyə ayrılır; dinlə başlayıb milliliklə bitir. Roma im­pe­ri­ya­sın­da xris­tian dini yayıl­dıqdan və nəhayət dövlət dini kimi qəbul edil­dikdən sonra din tədricən hü­ququ sıxışdırır. Sadə dövlətçilik sxemləri mürəkkəb kilsə dövlət münasibətləri ilə əvəz olunur.

İslam dünyasında isə xəlifə dini rəhbər və dövlət baş­çısı funk­si­yalarını özündə birləşdirdiyindən bu ziddiyyət, heç olmazsa, for­mal surətdə aradan götürül­müşdür. Bunun sə­bəbi islamda dinlə hüququn vəhdət­də olması, şəriətdə (fiqh­də) ehtiva olunması idi. İslam özü sinkretik səciyyə daşıyırdı və ona görə də hüquq, əx­laq və mədəniyyət də vəhdət halın­da idi. Din həm də həyat tərzi olmaqla, millilik elementlə­rinin müstəqil inkişafına yol vermirdi. Nəticədə, Avropada dövlətlər dindən ayrılaraq, milli dövlət­çi­lik mərhələsinə keç­diyi dövrdə İslam dünyası hələ də dinin təsiri altında idi.

Müasir dövrdə Avropa artıq antitezis mərhələsini başa vurub inkarı inkar məqamına, yenidən hüquqi dövlət mər­hələsinə qədəm qoy­duğu və bu əsasda birləşmək əzmində ol­duğu bir vaxtda şərq dün­yası hələ təzə-təzə milli dövlət quruculuğu mərhələsinə yeni qə­dəm qoyur.

Bu addımı İslam dünyasında ilk dəfə Azərbaycan (1918-ci ildə), daha sonra isə Türkiyə (1923-cü ildə) atmışdır. Bundan son­ra Azər­baycan dövlətçiliyi yetmiş il ərzində müs­təqilliyini itirsə də, bu gün ye­nə məhz Azərbaycan Avro­panın daha əvvəl keçmiş oldu­ğu yolu qısa müddətdə qət etmək əzmində olduğunu sübut edir. Ona görə də, müa­sir dövrün tələblərinə uyğun ideolo­giyanın for­ma­laşması da məhz Azər­baycanda həyata keçir.

Azərbaycan artıq iki əsrdir ki, Qərb dünyası ilə, Qərb mədə­niy­yəti ilə sıx təmasdadır. Və Qərblə Şərqin sintezi de­yilən möcüzə üçün Ya­poniyadan sonra ən gözəl şərait məhz Azərbaycandadır.

Azərbaycanın müstəqil respublika olmasından on dörd il keçib. Bu tarix üçün kiçik müddətdir. Lakin indi za­man sürətlə keçir. Bu gün biz gözümüzü açıb özümüzü Av­ropanın qoynunda görürük. Biz özümüzü bu yeni ampluada dərk edənə qədər, Avropa əlimizdən dar­tıb bizi yeni dün­yaya aparır. Proseslər bizim götür-qoy etməyimizi, öl­çüb-biç­­məyimizi gözləmir. Ona görə də, ya biz özümüzü sadəcə ola­raq yedəyə verərək rahat­lanmalı, ya da bütün intellektual gücü­müzü top­layıb keçməli olduğumuz yolu öz idrakımız və öz iradəmizlə qət et­məliyik.

Və bu zaman bu yolu yaxın Şərqdə ilk dəfə (Türkiyə ilə təx­mi­nən eyni vaxtda) keçmək istəyən tərəf gərək bütöv­lükdə Şərq-Qərb münasibətlərinə aydınlıq gə­tirsin, bütöv­lükdə islama münasibətdən doğan təbəddüatları ara­dan qal­dırmaq missiyasını da öz üzərinə götürsün.

Bu gün Azərbaycana təkcə öz daxili problemləri çərçivəsində bax­maq düzgün deyil. Azərbaycanın seç­diyi, həyata keçirməyə ça­lış­dığı siyasi kurs, inkişaf yolu – onun Şərq dünyasında, xüsusən, is­lam ölkələri içə­risində mövqe­yinin və rolunun ilkin müəy­yən­liyini tələb edir. Şərq ilə Qərb arasında vəhdət modelinin tə­bii nü­munəsi olmaqla, Azər­baycan xüsusi strateji mövqeyə malikdir.
İslam dünyasının qabaq­cıl ölkələrində gedən ic­timai-siyasi və ideoloji proseslərin mahiyyətini Qərb priz­­masın­dan görmək çox çətindir. Ona görə də, Qərb siyasətçiləri hü­quqi dövlətə, vətəndaş cə­miy­yətinə doğru üz tutmuş bir sıra ölkələrin spesifik prob­lem­lə­rini və xüsusiyyətlərini nə­zərə ala bilmirlər. Onlar bu ölkələri sadə­cə olaraq Qərb stan­dart­larına uyğunlaşdırmaq siya­səti yürüdürlər. Nə­ticədə öz da­xillərində ideologiya­sız­laş­dırma tərəfdarları olan Qərb döv­lətləri, ola bilsin ki, bizə yeni ideologiya təlqin etdiklərini ağıl­­larına da gətir­mirlər. Belə ki, inkişaf etmiş Qərb ölkə­lərində ar­tıq icti­mai gerçəkliyə çev­rilmiş siyasi-hüquqi dəyər­lər sistemi bi­zə kə­nardan təlqin olunar­kən, həm də nəzəri səviyyə­də yox, artıq konk­ret tətbiqi reseptlər şək­lində təlqin olu­nar­kən məhz ideolo­giya rolunu oynayır.

Əslində isə başqa ünvandan transfer olunan hər hansı bir ideo­logiya yox, konkret ictimai gerçəkliyin öz inkişaf məntiqindən doğan milli bir ideologiya tələb olunur. Burada milli siyasi liderin üzərinə Şərq düşüncə tərzi ilə Qərb dü­şüncə tərzinin vəhdətinə nail olmaq, milli ideologiyanı ümum­bəşəri dəyərlər kontekstinə sal­maq kimi çətin bir və­zifə düşür. Bu vəzifə Şərqlə Qərb arasında İpək yolunu bər­pa et­mək qədər və bəlkə ondan daha çətindir.

Müasir dövrdə qərbləşmək, Avropaya qatılmaq is­tə­yən ölkələr qarşısında duran vəzifələrdən biri də elm və texnologiyanın inkişaf et­dirilməsindən ibarətdir. Lakin milli fəlsəfi fikir olmadan, sadəcə Qər­bin elmi mühitinə daxil ol­maq və onu təqlid etməklə ictimai inkişafa nail olmaq mümkündürmü? Hələ XIX əsrin axırlarında böyük mütə­fəkkir Cəmaləddin Əfqani bu məsələyə toxunaraq yazırdı: «Bir millət­də fəlsəfə yoxdursa, əgər o millətin hamısı alim olsa da, o millətdə elm­lər intişar tapa bilməz və həmin millət ayrı-ayrı elmlərdən lazımi nəticə çıxarmaqda çətinlik çə­kər»2. C.Əfqani öz fikrini Şərq ölkə­ləri­nin praktikasına müra­ciətlə əsaslandırır: «Osmanlı dövləti, eləcə də Misir 60 ildir ki, elmlərin təlimi üçün məktəblər açmışdır və hələ də ondan bir xeyir götürməmişdir».3 Səbəbini isə o, haqlı ola­raq, fəlsəfi ruhun çatışmamasında görür.

Elmi biliklər pozitiv ictimai qüvvəyə o zaman çevrilir ki, onları düzgün yönəldən, ictimai tələbatla uzlaşdıran isti­qamət­ləndirici fəlsəfi ideya olsun. Bütün zamanlar və xalqlar üçün ümumi olan ümum­bəşəri fəlsəfi fikirdən fərqli olaraq, burada söhbət məhz milli fəlsəfi özü­nüdərkdən gedir.




1 Ziya Göyalp. Türkçülüyün əsasları. B., «Maarif», 1991, səh.33.

2 Cəmaləddin Əfqani. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1998, səh.29.

3 Yenə orada.


Yüklə 235,45 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə