Инсан мянявиййат цчцн йашамалы¬дыр



Yüklə 298,68 Kb.
tarix26.09.2017
ölçüsü298,68 Kb.
#1958





8-3. Din və məhəbbət
Mənə biganə zövqi-nəfsani,

Sevdiyim yalnız eşqi-ruhani…

H.Cavid
Şərqdə məhəbbətin böyük anlamı əsrlər keçdikcə, təəssüf ki, tarixdə qalmışdır. Əqli və dini tərbiyəyə xidmət edən ilahi eşq ideyası getdikcə solmuş, cırlaşmış və onun yerini fərdi məhəbbət tutmuşdur. Əlbəttə, bir oğlanın bir qıza olan məhəbbəti nə qədər ülvi, təmiz və böyük olsa, bir o qədər yaxşıdır. Bu həm də gələcək ailənin sağlam təməli deməkdir. Lakin ifrata varanda hər şey öz əksliyinə çevrilir. İn­sanın öz həyatında və dünyada ən böyük arzu və idealını, ən ülvi hisslərini başqa bir şəxsdə tapması, onu həyatının mənasına çevirməsi po­etik baxımdan nə qədər gözəl görünsə də, sağlam şüur və ictimai reallıq müstəvisində bir ab­surd­dur. Şərq isə məhəbbət məsələsində bu ifratı, bu absurdu ucalıq və ali məqam hesab edir. Şərq fəlsəfi düşün­cəsinin çağdaş təmsilçisi olan Asif Əfəndiyev yazır: «Məcnun üçün dünya və Leyli birdir. Məcnunluqda məhəbbət insan iradə­sinə bü­tünlükdə hakim olur. Bu hökmün əzəməti qarşısında hər şey aşiqə sönük görünür».1 Göründüyü kimi, rasional düşüncə­nin ifrat və ab­surd saydığını emonsio­nal düşüncə etalon hesab edir. Lakin bu mə­həbbətin, bu zirvənin həqiqi mahiyyəti açıl­dıqca sağlam şüur çətin suallar qarşısında qa­lır. Asif Əfəndiyev daha sonra yazır: «Başqa­ları üçün mə­həbbət həyatın bəzəyidirsə, Məc­nun üçün həyatın özüdür. Məcnun üçün dünyada məhəbbətdən qeyri heç nə yoxdur».1

Poemanın əsas ideyası, müəllif mövqeyi gözəl açılır. Həqiqətən də Məcnunluq eşqin zir­vəsidir. Lakin, digər tərəfdən, həyatda cəfa­sını çəkməli olduğun, canını fəda etməli ol­du­ğun o qədər böyük ideallar var ki! Həyatın bü­tün mə­na­sının tək bir nəfərə olan eşqlə məh­dud­laşması eşqin böyüklüyünə görə yox, ün­va­nın kiçikliyinə görə absurddur. Sonsuz hissin sonlu varlığa yönəldilməsi sözün müs­tə­qim mə­na­sında məcnunluqdur.

Eşq ancaq əzəli-əbədi və sonsuz olan böyük yaradana ünvan­lananda onun həddi-hüdudu olmaya bilər. Düzdür, Hegel də məhəb­bəti insanın özünü başqasında tapması kimi izah edir. Lakin insan özünü sevdiyi şəx­sdə tapa bilər, amma itirə bilməz. Özünü itir­mək, öz iradəsini bütövlükdə başqa iradəyə təslim etmək, səcdə qılmaq, pərəs­tiş etmək, – bunlar hamısı ilahi eşqin əlamətləridir.

Yunus İmrə deyir:


İlahi bir eşq ver mənə,

Hardayamsa heç bilməyim.

Elə itirim özümü

İstəsəm də qoy bulmayım.2
Asif Əfəndiyev yazır: «Səcdə qılmaq – dünyanı sirli, möcüzəli bir varlıq kimi görmək, dərk etməkdir… Səcdə heyrətdən doğur. Səcdə qılan adamın ürəyində atəş sönməz, ehtiras tü­kən­məz. Gözlə­rində heyrət işığı azalmaz. Sə­cdə qılmaq – bir şəxsin timsalında bə­şə­riyyətə qovuş­maq­dır. Səc­də qılmaq – təmizlənmək, ucal­maq, mu­nis­ləşmək, müqəd­dəsləşmək de­mək­dir».3 Gözəl deyilmişdir. Lakin bir mə­qa­ma eti­raz etməmək mümkün deyil. Səcdə qıl­maq nə­yə görə «bir şəxsin tim­salında bəşə­riyyətə qovuşmaqdır»? Axı, müqəddəslik duy­ğusu olan in­­san bəşəriyyətə yox, əbədiy­yətə, ilahiyyata qo­vuş­mağa can atır.

Asif Əfəndiyevın böyük eşq fəlsəfəsində, mütləqə pərəstiş tə­li­mində ən zəif məqam da elə məhz bu mütləqin Allahdan fərq­ləndirilməsi və harada isə, kimdə isə müqəd­dəslik, səcdəgah axtarması idi. Görünür, məhz bu məhdud­lu­q­dan irəli gəlir ki, son nəticədə o, «aşi­­qin səc­dəgahı sevgilisidir»1, – qənaətində dayanır. Bu isə təkcə Asif Əfəndi­yevin yox, orta əsr İslam Şərqinin böyük eşq anlamında ən dolaşıq mə­qamdır. İlahi eşqlə fərdi eşqin bəzən fərqləndi­ril­məməsi, birinə aid olanın başqasına da aid edilməsi eşqi həddindən artıq mücərrədləşdirir ki, bu da Şərq poeziyasının daha çox rəmzlər üzə­rində qurulmasından irəli gəlir.

İlahi eşqin əlamətləri fərdi məhəbbətdə də qismən təzahür edə bilər. Amma mütləqləş­dirilə bilməz. Maraqlıdır ki, Şərq poeziyasında kişilər qadına məhəbbətlərini ifadə edərkən bu əlamətləri mütləq­ləş­dirdikləri halda, əməli hə­­­yatda daha çox dərəcədə bunu qadın­lardan göz­ləyirlər. «Kişinin sözü qanundur». Qadının nəyinki sərbəst seçimi yoxdur, onun kişi Sö­zü­nü müzakirə etməsi də Şərq sevgi­sinin etalonuna sığmır. Halbuki, məhəbbət qarşılıqlı olduğu kimi, iradə­lərin məhdudlaşdırılması və bir-biri­nə tabe edil­məsi də qarşılıqlı ol­malıdır. Yəni kö­nüllər bir-birinə təslim edilməlidir.

Könlünü təslim etmiş adam daha başqa­sını sevə bilməz. O daha öz ixtiyarında deyil. Qısqanclıq hissi də bu kontekstdə ortaya çıxır. Çünki cismini naməhrəmə təslim etməmək asan­dır; öz sevgilisini qıs­qananlar bunu heç ağlına da gətirmirlər. Amma Şərq anlamında bakirəliyin pozulması heç də yalnız şəhvani əlaqəni nəzərdə tutmur. Həqiqi aşiq sevgilisinin sifətində hətta yad nəzərin də izini duyur. Baş­qasına sadəcə bir simpatiya, nəvazişli rəftar da bu cür mütləq­ləşdirilmiş sevgiyə xəyanət kimi dəyərləndirilə bilər. Hər şey sevginin dərəcəsi ilə inamın, etibarın dərəcəsi arasındakı nisbət­dən asılıdır. Bir də insanın səmimilik, sadə­lövhlük dərəcəsi ilə ətraf ictimai mühitin riya­karlıq dərəcəsi arasında nisbət nəzərə alınmalı­dır. Çünki niyyətcə təmiz olan bir rəftar qarşı­dakı tərəfindən (və eləcə də mühit tərə­findən) başqa cür qəbul oluna və yozula bilər. Mənim qəlbim tə­mizdir, kim nə düşünürsə düşünsün, – mövqeyi sevgilinin qəlbinə xal sala bilər.



L.Tolstoyun «Hərb və sülh» romanında Na­taşanın səmimiy­yətinə, saf məhəbbətinə heç kim şübhə etmir. Amma onun hissləri ilahi eşq səviyyəsinə qalxa bilmir və bu hisslər, bir tərəf­dən mühitin, digər tərəfdən də gənclik ehtirası­nın həmlələrinə dözmür. Hələ yetkinləşə bil­məmiş, kamillik zirvəsinə qalxmamış bir mə­həbbət Kuragin kimi eşq dəllal­la­rının məharəti qarşı­sında aciz qalır.

Dezdemonanın sədaqəti­nə şüb­hə də təkcə Otello sev­gisinin məhdudlu­ğundan ya­ran­mır. Otel­lonu şübhələnməyə vadar edən naqis mənəvi mühit və ri­yakar insanlar olmasa idi, təbii qıs­qanclıq şübhə dərəcəsinə qal­xmazdı. Lakin Otello sevgilisinə şübhə ilə ya­naşa bildiyi halda, mühitə sadəlövh bir inam bəsləyirdi. O, yaqoların xoş rəftarına, mədəni görkəminə aldanmamaq və mühitin xislə­ti­ni də nəzərə almaq üçün zəruri olan sosial idrak sə­viy­yə­sindən məhrum idi. Ona görə də, otellola­rın saf məhəbbəti naqis mühitin qurbanı ol­mağa məhkum idi.

Naqis ictimai mühit məhəbbətin qanad­larını qırmağa, yerə endirməyə və öz çirkabına bulaşdırmağa çalışır. Lakin iki könlün bir könüldə birləşməsi real ictimai zəmində mütləq mənada mümkün olmasa da, müxtəlif nisbət­lərdə həyata keçir. Könüllərin ittifaqı hələ fərdi varlıqların inkarı deyil, sadəcə bundan sonra hər aşiq təklikdə yox, birlikdə özünü dünyaya qarşı qoyur və dünyanı duymağa, özündə eh­tiva etməyə, mənim­səməyə çalışır. Həyatın bü­tün mənası, sevinci məhz dünya ilə təmasda or­taya çıxır. Sevən qəlbin nəzərində dünya daha gözəl, daha işıqlı görünür. Elə bil ki, bütün dün­ya onun sevincinə şərik olur. Baş­qalarına müna­sibət də dəyişir; kinin-nifrətin yerini şəfqət və mərhəmət tutur.

Sevgililər maddi dünyaya da, mahiyyət dünyasına da, xəyal dünyasına da sanki bir­likdə səyahətə çıxırlar. Se­vincləri də, kədərləri də bir olur. Daha doğrusu, birinin hissləri o bi­risindən qaynaqlanır. Sənə hər şey ona xoş göründüyü üçün xoş olur. Ən başlıcası isə səc­dəgahları eyni olur, eyni ilahi qüdrətə pərəstiş edir və özlərini bu ilahi varlıqda birlikdə itirir­lər.


Müxtəlif dinlərə mənsub olub «fərqli tanrılara» sitayiş edən şəxslər bir-birini sevə bilər, amma bu eşq – ilahi eşq səviyyəsinə yüksələ bil­məz. Sevgi burada ancaq ehtiras sə­viyyəsində üzə çıxa bilər. Onun ilahi səviy­yə­yə qalx­ması üçün din­lərin və tan­rı­ların da bir­ləş­məsi lazımdır. Tan­rı zatən vahiddir. Sadə­cə in­sanların bu vəhdəti anlaması tələb olunur ki, buna da ya böyük əql, ya da böyük eşq yar­dımçı olur. Təsadüfi deyildir ki, Şeyx Sənan da aşiq olduqdan sonra «birsə həqq, cümlə din də bir»1, – deyirdi. Onun dinlərin vəhdətindən keçən sevgisi məhz ilahi eşqin fərdi təzahürü və ya fərdi eşqin müqəddəslik zirvəsinə yüksəlişi idi.

Fərdi məhəbbətin ilahi məhəbbətə qo­vuşması iki damlanın əvvəlcə bir damlada bir­ləşməsi və dəryaya birlikdə qatılması kimidir. Burada dərya ancaq ilahi eşqə mütabiq ola bi­lər. Bəs damlalar?

Cismani vüsal sayəsində dünyaya gələn övlad valideynlərin (nəsillərin) hansı isə cəhət­lərinin genetik vəhdə­tidir. Bəs Şərq poezi­yası­nın vəsf etdiyi ilahi eşq, ülvi məhəb­bət necə bir vəhdəti ifadə edir? Könüllərin birləşməsi, ru­hani vəhdət zamanı itirilən nədir, qalan nə? Pak eşq sevənləri gözəlləşdirir, – deyirlər. Niyə?

Ruhani eşqi təmin edən ancaq yüksək hisslər, nəcib duyğular olduğundan sevənlər mənən durulur, kristallaşır. Ruhun ruha qovuş­ması daxili mənəvi yüksəliş gətirir. Lakin bu ali məqam, ruhani vüsal hər sevənə qismət olmur.

Asif Əfəndiyevin belə bir rübaisi var:

Kamal meyvəsini dərən istərəm

Canını eşqinə verən istərəm,

Cismimi cismində görən çox oldu,

Ruhumu ruhunda görən istərəm.
Bəli, ruhun ruhla vüsalı indiki zəmanədə çətin hadisədir. Amma evlilik dövründə geniş mənada Mən-lərin; xarakterlərin, dünyagö­rüş­lərinin, zövqlərin, vərdişlərin, da­xili meyarların bir araya gəlməsi qaçılmazdır. Bu zaman müəy­yən məqamlarda uyğunluq olduğu kimi, fərq də ola bilər. Belə olan halda bu birləşmə nə vaxt daha dayanıqlı olar? İki eyni cür olanmı, yoxsa tam fərqli olanlarmı birləşəndə bü­töv sistem əmələ gətirə bilər?

Burada biz məhəbbətin eyniyyət, yoxsa fərq üzərində qurulması sualı ilə qarşılaşırıq. Yəni kimlərin birliyi daha optimaldır; bir-bi­rinə bənzəyənlərin, eyni cür düşünən, eyni cür yaşayanlarınmı, yoxsa fərqli görünən, fərqli düşünən və fərqli səmtə üz tutanlarınmı? İ.A.Krılovun durna balığı, xərçəng və qu quşu haqqında təmsili yada düşür. Hərə müxtəlif səmtə çəksə, hərəkət, inkişaf alınarmı? Ailədə hamı çəkici bir yerə döyməli deyilmi? Müxtəlif xislətli, müxtəlif mahiyyətli insanlar «bir ipin üstünə odun yığa bilərlərmi»?

Beləliklə, ilk yaxınlaşmada cavab ey­niyyətin, uyğun­luğun xeyri­nə olur.

Lakin diqqətlə yanaşdıqda başqa suallar da ortaya çıxır. «İki qoçun başı bir qazanda qaynamaz», «Sən ağa, mən ağa – inəkləri kim sağa», «Biri od olanda, o biri su olmalıdır», – sözlərini də atalar deməyibmi?

Eyniyyətdən yeni bir şey yaranmaz. Yeni – ancaq əkslik­lərin vəhdətindən yaranır. İnki­şafın təməlində, nəslin artmasında da əsas şərt əksliklərin vəhdətidir. Kişini daha da qüdrətli göstərən cəhətlər qadın üçün kobudluq, qadını zərifləşdirən cəhətlər isə kişi üçün zəiflik sa­yıla bilər. Qadın gözəlliyi kişi üçün arzuolunmaz cəhətdir. Təsa­dü­fən demə­yiblər ki, «qadına ox­şayan kişidən və kişiyə oxşa­yan qadın­dan uzaq dur».

Söhbət ancaq zahiri görkəmdən və xa­rakterdən getmir. Söhbət həm də qabiliyyət­dən, peşədən, əməli vərdiş­lərdən gedir. Əlbəttə, bu fərqi tam əks qütblər kimi vermək qüsurlu olardı. Yəni uyğun gələn, üst-üstə düşən sahə­lər də vardır. Hətta ola bilsin ki, bu ümumi sahə fərqlərə nisbətən daha çoxdur. Lakin baxdığımız halda məqsəd məhz fərqləri ön plana çəkmək və tamamlama imkanlarını üzə çıxarmaq­dır. Təfərrüata getmə­dən obrazlı şə­kil­də əmə­li fəaliyyət sahə­sində ki­şi ilə qadının bir-birini tamamla­ması­nı bir bi­na­nın arxitek­tu­rasında sütun­larla na­xışların, karkasla bəzək işləri­nin nisbəti kimi təqdim etmək istərdik.

Peşə və ixtisas fərqlərinin bir qismi fiziki fərqlərdən irəli gəlir. Məsələn, qadınların kişi ilə bərabərliyini onların traktorist və ya kom­baynçı ola bilməsi ilə sü­but etməyə çalışan so­vet bərabər­çiliyinin əslində nə qədər bayağı ol­duğu heç kimdə şübhə doğurmur. Hüquq bə­rabərliyinin ağır fiziki iş müstəvisinə keçiril­məsi, əlbəttə, total bərabərləşdirmə siyasətinin təzahü­rü idi. Bəs Qərbdə indi də davam edən «bərabərlik» uğrunda mübarizə əslində nə üçündür?

Ailəni dayanıqlı edən qadın ilə kişi ara­sında eyniyyət yox, fərqdir. Məhəbbət özü də bu fərqin sayəsində mümkün olur. Təsadüfi deyildir ki, Jan Pol Sartr məhəbbəti həm də konfliktin bir forması kimi nəzərdən keçirir1.

Bir çex filmində gənclərin ailə qurması üçün kompyüterin xid­mətindən necə istifadə olunduğu nəql olunur. Evlənmək istəyənlər öz zahiri göstəricilərini, arzu və istəklərini, zəif və güclü cəhətlərini məlu­mat bazasına daxil edir­lər. Kompyuter uyğun gələnləri seçir; gözəli gö­zəllə, uzunu uzunla, tənbəli tənbəllə, zəngini zənginlə, qəm­gini qəm­ginlə və s. evləndirirlər. Əvvəlcə hər şey çox rahat gedir. Kim nə desə, o biri o saat razılaşır. Kim nəyi bilirsə, o biri də onu bilir. Kim nəyi ba­­ca­rırsa, o biri də elə onu bacarır. Lazım olan başqa bir işi isə heç biri görə bilmir. Mübahisə yoxdur, amma inkişaf da yoxdur. Tezliklə bu həyatın yeknəsəq və da­rıxdırıcı olduğu üzə çıxır. Üstündən bir il keç­dikdən sonra kompyuter izdivacının nəticələrini yoxlamaq qərarına gəlirlər; məlum olur ki, evlənənlərin böyük əksə­riyyəti artıq ayrılıblar.



O sistem dayanıqlıdır ki, onun element­ləri bir-birini təkrar etmir, – tamamlayır. Hər bir varlıq isə daha dayanıqlı vəziyyətə keç­məyə, özünün bü­tövlük, kamillik həddinə çat­mağa cəhd göstərir. Biz bu universal meylə şərti olaraq tamam­lama məhəbbəti deyəcəyik.

Maraqlıdır ki, qədim çin fəlsəfəsi dao­sizmdə dünyanın iki fərqli başlanğıcı sayılan İn və Yan kişi və qadın cinsləri kimi təqdim olu­nur. Yerdə qalan nə varsa, hamısı onların bir­ləşməsindən yaranmışdır. Qədim çin mən­bə­lə­rindən biri olan «İ tszin» əsərində deyilir: «Dün­yanın yaranması ilkin bütövlük olan Xaosun öz-özünə bölün­mə­sinin nəticəsidir. Xaos, yaxud Vahid nəfəs əvvəlcə iki qütbə bölündü: işıqlı fəal kişi başlanğıcı Yan və qa­ranlıq passiv qadın başlanğıcı İn; bu «iki baş­lanğıc»dan dünyanın dörd tərəfinə uyğun olan «dörd obraz» ayrıldı».1 Zərdüşt təliminə görə də dünya əksliklər üzərində qərar tutur. Hegel də inkişafın təməlini əksliklərin vəhdətində ax­tarır. Şəh­vani hissin və ailənin əsasında da mə­həbbətin bu növü dayanır.

Eyni olanlardan nə isə yeni bir şey əmələ gələ bilməz. Fərqli olanlar da hər hansı bir münasibətə, əlaqəyə girməsələr yeni heç nə ya­ranmaz. Ona görə də, söhbət fərqli tərəflərin təmasından, əksliklərin vəhdəti və mübarizə­sindən gedir.

İnsanın təbiətdəki gözəlliyə meyli, məf­tunluğu, alu­də­çiliyi də tamamlama hissinin, har­mo­ni­ya duyğusunun təza­hürüdür.

Xristianlığın məhəbbət ideologiyası isə nəinki sevginin şəhvətlə əlaqəsini inkar edir, hətta bütövlükdə şəhvətə, ehtirasa, cinsi mə­həbbətə qarşı yönəldilmişdir. Dini inam hissi­nin də əsas me­­yarlarından biri məhz şəhvətdən imtinadır. Bu, xristian ruhaniliyinin, din xa­dimi olmağın da tələblərindən biridir. Keşiş və ya rahibə nəinki naməhrəmə başqa gözlə baxa bilməz, hətta ümu­miyyətlə sevə bilməz və ailə qura bilməz. Monastır da məhz İsaya qulluq etmək naminə şəh­vani hissdən imtina ideyasın­dan törəmişdir. Lakin bu imtina heç də asan əldə olunmur və çox vaxt insanın özü-özünü aldatmasından, başqalarının nəzərində «mü­qəd­dəs» obrazı ya­rat­maq riyasından başqa bir şey deyil.

Bir insanın sosial-dini mükəlləfiyyət kimi üzərinə gö­tür­dü­yü «şəhvətdən uca durmaq» missiyasının daxili drama­tizmi Lev Tolstoyun «Sergi Ata» əsə­rin­də böyük ustalıqla qələmə alınmışdır. Dini xidmətdə olan insanlara ancaq nəcib hisslərlə ya­şa­maq və heyvani nəfsdən, şəhvət duyğusundan uzaq olmaq, xüsusən onun yanına etiraf üçün, «gü­nah­la­rı­nın bağış­lanması» üçün gəlmiş, ona pənah gətirmiş qa­dın­la­ra «pis gözlə» bax­ma­maq kimi tələblərin qoyulması təbiidir. Amma ailə qurmamaq tə­ləbi din xadimini həm də öv­lad məhəbbətindən məhrum edir. Təsadüfi deyildir ki, «məgər İsaya məhəbbət digər məhəbbət for­malarını mütləq istis­na­mı etməlidir», – sualı Qərb mütə­fəkkir­lə­rini də daim narahat et­miş­dir. E.Voyniçin «Ovod» əsərində, bir tərəfdən, ke­şiş Montanellinin faciəsi: dini-inzibati borc və saf məhəbbət arasında tərəddüdləri, öz atalıq haqqını gizlətmək məcburiy­yətində qalması, di­gər tərəfdən də, Ovodun həqiqəti bildikdə bu icbari riyakarlığa qarşı üsyanı əks etdirilmişdir. Ül­vi hiss­lərin bir-biri ilə qarşılaşdırılması, «hansı məhəbbət hansına qurban verilməli­dir?», – ki­mi üzücü dilemmalar, əlbəttə, həyatı ağırlaşdırır. Belə əlavə yük ruhun uçması, öz tayını ta­pıb tamamlanması və mənəvi bütövlük kəsb etməsi üçün ancaq əngəldir. Halbuki, hələ ya­ra­nış­dan hər kəsin öz tayı, əks qütbü var. Qurani-Kərimin Rum surəsində yazılır: «[Al­lah] sizin özü­nüzdən sizlər üçün taylar yarat­mış ki, rahatlıq tapasız taylarınızla. Sevgi ilə mərhəmət bər­qə­rar eləmiş ara­nızda. Bunlar O-nun qüdrətinin dəlilləri­dir. Şübhəsiz, bunlarda ayələr var dü­şü­nənlər üçün».1



Bəli, insanlar arasında sevgi Allahın ira­dəsi ilə həyata keçir. İnsanın habelə təbiət gö­zəl­li­yi­nə və ya hər hansı digər formadakı gö­zəllik təzahürünə meyli, məftunluğu və vüsal hissi məhz daxili harmoniyanın təminatına xidmət edir. İnsanın bütün mənalı həyatı, ka­milliyə apa­ran yol ondan kənarda; təbiət hadi­sələrində, di­gər insanların zahiri və batini alə­mində, sənət əsər­lərində rastlaşdığı harmoniya sayəsində öz daxi­lin­dəki yarımçıqlığı tamam­la­maq bü­töv­ləş­mək istiqamətində yoldur. (Çin fəlsəfəsində bu yola dao de­yilir və ancaq daoya çatan kamil he­sab olunur). İnsan özündə bəlkə də rüşeym şəklində, potensial imkan şəklində olan, lakin hə­lə açılmamış, yetişməmiş bir ahə­ngin, daxili incə quruluşun kənardakı ekviva­lentinə meyl­li­dir.

Bir insan yaradılarkən onun fərdi nəfs aləmi, ruhu harada isə tamamlanmış, harada isə hə­lə tamamlanmağa möhtacdır. Ona görə də, insan ömrü boyu instinktiv və intuitiv şə­kildə ta­mam­lanmağa, bütövləşməyə, Vahidə can atır. Bədii ədəbiyyatda, bütün sənət növləri də məhz bu missiyaya xidmət edir, daha doğrusu, – etməlidir. Çünki insan həyatda rast gəlmədiyi ka­mil­lik və harmoniya nü­munələrini, heç olmasa sənətdə tapır. Gözəlliklə ülfətdə özü də gö­zəlləşir, kamilləşir.

İnsanın yarımçılıqdan xilas olmaq, bü­tövləşmək istiqamətində göstərdiyi başqa bir cəhd öz ifadələrini ilahi eşqdə tapır. Burada insan öz yarımçıq mənəvi varlığını, tamamlanmamış ahən­gini nəyinsə hesabına tamamlamaq, addım-addım kamilləşmək yolunu deyil, öz yarımçıq Mə­n-indən ümumiyyətlə imtina etmək, özünü itirmək və O-nda – mütləq varlı­qda, Yaradanın özün­də tapmaq yolunu tutur. Bu­rada tamamlanma ehtiyacı əslində başqa formada ödənilmiş olur. Yaradan heç şübhəsiz, bütün yaradılmış­lar­dan kamildir – kamilliyin zirvəsidir. Ona qovuşan in­san da kamilləşir, müdrik­lə­şir, mü­qəddəsləşir. İlahi eşqin bu mak­simalist forma­sı ənəlhəqqə aparır. Normal insanınsa eş­­qi yal­nız ideal­da, üfüqdə ilahi eş­qdir. Bu ideala doğ­ru apa­ran yolun məqamları pillə-pillə keçil­məlidir.

Universal xristianlıq sevgisi, sən demə, bir o qədər də universal deyilmiş. Başqalarına qar­şı mərhəmət təlqin edən, şəhvani hisslərin fövqündə durmağa səsləyən bu təlim bəzən in­sanın özünə qarşı xeyli sərt olur. Hər bir ifrat isə öz əksli­yinə çevrilir. Bəlkə də elə bununla bağlıdır ki, indi xristian dünyasında cinsi mə­həbbət, hətta ailə xaricində normaya çevrilmiş şəhvani hə­yat özü universallaşdırılmışdır. Xri­s­tianlığın qoy­duğu mənəvi qadağalar həyat reallıqlarının föv­qündə dayan­dığından indi ancaq simvolik səciyyə daşıyır. İlahi eşqin bütün insan ruhunu sar­ması kimi fövqəladə mə­nəvi yüksəliş məqamının bəhrəsi olan bir qüdrəti adi in­san­lar­dan, hansı səbəblərdənsə sadəcə dini xidmət yolunu tut­muş şəxslərdən gözləmək, ən azı, sadə­lövh­lükdür. Belə bir mə­qama ancaq xüsusi (vergi verilmiş) insanlar və o da ancaq ruhun uzun illər ərzində tərbiyəsi sayəsində yüksələ bilərlər.

Cismin (bədənin) və heyvani nəfsin tər­biyəsi ilə yanaşı, ruhun tərbiyəsi də tələb olu­nursa, bu ancaq böyük fəlsəfi təməl üzərində qurula bilər. İslam şərqində bu məqama yük­səlişin (sufi­lik praktikasının) əsasında tə­səvvüf fəlsəfəsi da­yanır. Hindistanda nirvana məqamına yüksəl­mək üçün Budda təliminə (buddizm), Çində dao məqamına yüksəlmək üçün Lao Tszı təliminə (daosizm) yiyə­lənmək tələb olunur. Əslində bunlar hamısı eyni ma­hiyyətin müxtəlif təzahür­lə­ri­dir. Bəşəriyyət mənəvi yüksəliş pilləkanının alt pillələrində nə qədər fərqli olsa da, yuxarıya qalxdıqca yaxın­laşır, birlə­şir. «Cismani həyatlar fərqli, ruhani həyatlar isə oxşardır» (Əbu Turxan).

Hər bir milləti ictimai material yox, milli ruhun daşıyı­cıları olan seçilmişlər təmsil edir. Başqa sözlə, birləşməni təmin edən milli ruhla­rın eyniyyət məqamıdır.



Yerdə hamı yaşadığı mühitin, onun ayrı-ayrı xüsu­siy­yətlərinin təmsilçisi olur. «Göyə qalxdıqca fərqlər silinir» (Əbu Turxan). Dini mərasimlər, ayinlər, rəmzlər nə qədər fərqli olsa da, dini hiss, müqəddəslik duyğusu, Allah ideyası eynidir və o, birləşdirici amilə çevrilir.

Şərqdə sevgi duyğusu konkretləşmədiyindən, obyek­tindən asılı olmayaraq həmişə eyni obraz və eyni çalarlarla ifadə oluna bilir. Milli hiss, vətən sevgisi də fərdi sevgidən ilahi sevgiyə yüksəliş yolunda bir məqam kimi or­taya çıxır.

Düzdür, Şərqin qızıl dövründə, mənəvi yüksəliş zəma­nəsində intişar tapmış sufi fəlsə­fəsi millət və ya vətən mərhə­ləsində dayanma­dan, birbaşa ilahi eşq mərhələsini vəsf edir. Allaha ünvanlanan sevginin isə reallıqdan qor­xusu yoxdur, çünki o maddi dünyanın, real­lığın fövqündədir. Lakin təəs­süf ki, Şərq po­eziyasında çox vaxt eşq dini hissin güclən­diril­məsi və təlqini üçün bir vasitə olmaqdansa, Allah ideyası eşqin böyüklüyünü ifadə etmək üçün bir vasitə kimi istifadə olunur. Miskin aşiqin dini hissi də vüsal həsrətindən qaynaq­lanır və burada yenə nazlı yar, nigar obrazla­rından istifadə olunur:
Canımı yandırdı şövqün, ey nigarım, qandasan?

Gözlərim nuri, iki aləmdə varım, qandasan? 1
Yaxud:

Ağıl onun yollarında heyran gəzir hər zaman,

Ürək isə ayağına baş qoyaraq verir can.
Hüsnün tərif etmək üçün sözü çatmaz hikmətin,

Aşiq özü, məşuq özü, budur sirri qüdrətin.1
Yaxud:

Eşidirəm sözünü,

Görəmmirəm üzünü,

Üzünü görmək üçün

Canım verməyim gəlir.2
Göründüyü kimi, Nəsimi də, Əssar Təb­rizi də, Yunus İmrə də ilahi obrazı insanlar üçün nəzərdə tutulan epitetlərlə təqdim edir, Allahı insan qiyafəsində təsəvvür edirlər. Bu, bir növ yunanların gözəllik allahına münasibə­tini xatırladır.

Lakin yunan mifologiyasından və pan­teizmdən fərqli olaraq, Allahı insan və ya təbiət simasında deyil, belə möhtə­şəm varlıqların, əsrarəngiz gözəlliyin yaradıcısı olmaqla onlar­dan yüksəkdə dayanan və daha möhtəşəm olan bir var­lıq kimi təsvir etmək təşəbbüsləri də vardır. Əssar Təbrizi poemasının girişində, məhz Allaha ithaf böl­məsində bu eşqi təbiət, kainat miqyasında, Allahın yaratdıqlarının sonsuz­lu­ğu və əzəməti ilə təqdim edir:


Böyük dağlar qucağında mürgüləyən qay­alar,

Ondan işıq alan kimi əlvan rəngə boyanar.

Parlaq günəş qapısında, gözətçidir, keşik­dir,

Bil ki, onun qarşısında zərrədən də kiçik­dir.3
Bu, Allahın qüdrətini ifadə etmək üçün gətirilən təş­beh­lərdir. Alla­ha olan sevgi də onun böyüklüyü və əzə­mə­ti qar­şısında pərəstiş duy­ğusunun sevgiyə transfor­ma­siya­sı­dır. Gö­rünür, Şərqdə elmi-fəlsəfi anlayışlar hələ tam forma­laş­ma­dığından, yaxud bədii tə­fəkkürün amorf, sinkretik ifadə ənə­nəsi daha güclü olduğundan konkret təfəkkür müstəvi­sində fərqli olan müxtəlif mənəvi təzahürlər, hissi yaşantılar eyni bir obrazda, baxılan halda eşq metaforasında ümumi­ləşdirilir. Bəli, söhbət məhz müstəqim mənada eşqdən yox, daha çox mətləbləri, mənaları ehtiva edən rəmzləşmiş eşqdən gedir. Hətta Qurani-Kərimdən və on­dan əvvəlki dini kitab­lar­dan məlum olan in­sanın əvvəl gildən düzəldilməsi, sonra isə ona ilahi ruh üfrülməsi haqqında bilgini Cəlaləddin Rumi «sonra Allah bu gilə məhəbbət nəfəsi üfürdü»1, – kimi qələ­mə alır. Yəni ruh da mə­həbbət obrazına girir.

Şərqdə məhəbbətin universial anlamına gətirən dünya­nın vəh­dəti, hər şeyin vahid Al­lahla bağlı olması ideyası He­gel tərəfindən bir qədər başqa formada təqdim olunur: «Müt­­ləq, elə bil ki, xeyir­xahlıqla təkcələri özündən ayırır və onların öz varlığından həzz al­malarına im­kan verir; elə bu həzz özü də onları yenidən mütləq birliyə dəvət edir».2 Hegel Mütləqə (Al­laha) aid etdiyi birləşdirmə gücünü «Mən»ə də aid edir. Əvvəlcə bir-birinə münasibəti ol­mayan tərəflər «Mən»in mənəvi enerjisi ilə (Şərq anlamında eşqin gücü ilə) cəzb olunurlar. «Mən», elə bil ki, yanar soba, atəş olaraq bir-birinə etinasız olan müxtəlifliyi ağuşuna alır və birləş­dirir».3

Şərq şairləri gözəllik qar­şı­sın­da da pərə­stiş etdik­lə­rin­dən onların gözəllərə ithafı ilə Allaha ithaflarını fərq­ləndirmək çox çətindir. Füzu­linin Leyli və Məcnunu buna ən gözəl mi­sallardan biridir. Kim isə məcnunluğu bir oğ­lanın bir qıza məhəbbəti­nin ən yüksək po­etik ifadəsi kimi də­yər­ləndirdiyi halda, bir baş­qası bunu ilahi eşqin bədii təcəssümü hesab edir. Füzuli irsini tədqiq edən akademik Fuad Qasım­zadə yazır: «Füzuli real eşq yolunda ca­nından keçməyə hazır olan aşiqdir. Bu məsələ ətrafında da müxtəlif fikir və mü­la­hizələr var­dır. Füzulinin guya yalnız ilahi eşq, Allaha mə­həbbət yolunda canından keçməyi və Allaha qovuşmağı irəli sürdüyünü söyləyirlər. Yuxa­rıda belə nü­munələrin olduğunu biz də söylə­mişdik və bunu idealist, panteizm və sufizmin mü­əyyən təzahür formaları, ünsürləri və təsiri ilə əlaqlən­dir­mişdik. Lakin … şair bunu real eşq yolunda da rəva bilir və sevgilisi üçün can­dan keçməyi, həyatı nəzir deməyi, fəda etməyi tərəddüdsüz və peşmançılıq çekmədən söy­ləyir».1 Doğrudan da, Füzulidə bəşəri eşqi, nəf­sani duyğuları tərən­nüm edən şerlər çoxdur. Bəzən şair özü mövqeyinin zahid­lərdən fərqli olduğunu xüsusi vurğulayır:
Məhəbbət ləzzətindən bixəbərdir zahidi-qafil.

Füzuli, eşq zövqün zövqi-eşqi var olandan sor. 2
Mövlana Cəlaləddin Ruminin poeziya-sında da eşq daha çox dərəcədə ilahi eşqin ifa­dəsi kimi səciyyələndirilir. Professor Yusif Rüstəmov yazır: «Cəlaləddin Ruminin bü­tün yara­dıcılığı İlahi eşqi tərənnüm etmək üstündə qurulub. O, sübut etməyə çalışırdı ki, eşq insa­nın vücuduna xoş yün­güllük gətirən, onu göy­lə­rə yüksəldən qa­naddır. Eşqin qar­şı­sında uca dağlar əriyir, hərə­kət etməyə baş­layır, acı şey dadlı şe­yə, kədər sə­faya, torpaq qı­zı­la, dərd-azar sağ­lamlığa, üzüntü se­vin­cə, fəlakət uğura çev­ri­lir. «Ölü qəlblər dirilir, kölələr ağa olur, də­mir yum­şa­lır, daş əriyir»».3 Bu ideyaya Nəsimi poe­ziyasında da rast gəlirik. Pro­­fessor Nərgiz Paşayevanın yaz­dığı kimi, «Nə­siminin in­sa­nında özündən çox Tanrıya olan eşq gö­rün­məkdədir.»4 Burada biz əs­lində xeyli əvvəl İbn Si­na və Nizami tərə­findən irəli sürülmüş eşq konsepsiyasının da­va­mını, poetik təkamülünü görürük.

Mövlana öz eşq təliminin izahını da ve­rir: «Allah ona (aşiqə) səbəbsiz olaraq bu var­lığı vermişdir. O, comərd ər də səbəbsiz olaraq Allah vergisini Allaha bağışlayır».1 Lakin sual olunur ki, Allah doğrudan­da­mı insanlara var­lığı və bu hissi ona geri qaytarmaq üçün ver­mişdir? Hətta bu belədirsə də, Allahı sevməyin yolu insanları və təbiəti sevməkdən keçməli deyilmi? Axı, başqa bir yaxınlaşmaya görə yerdə və göydə olan bütün gözəlliklər Xaliqin təzahürüdür. Əlbəttə, biz bu fikri panteist yo­zumunda demirik. Allahın, insan və təbiətin fövqündə dayandığına şübhə etmirik. Amma bu fövqəlqüdrətin insanlarda və tə­biət­də də təzahür etdiyini söylə­yənlərə tam etinasız da yanaşa bil­mərik. Bu, incə bir məqamdır.



Vaxtilə böyük İbn Sina bu məsələyə ay­dınlıq gə­tir­məyə çalış­mışdır: «Elələri də var ki, nəfsi Allah hesab edirlər, – ka­fir­lərin dediklə­rindən yük­sək­də da­yan, – guya o müəyyən bir tərz­də hər şeydə o iştirak edir: bir halda – tə­biət, digər halda – zəka və üçüncü halda – nəfs. La­kin o bunların bir­ləş­diril­mə­sindən yük­səkdə dayanır».2 Gözəl deyilmişdir. Allah ye­ganə hə­qiqi varlıq olaraq bütün yaradıl­mışların föv­qün­dədir. Lakin biz onu onun yaratdıqları vasitəsi ilə olma­sa, bəs necə dərk edərik? Ona olan sevgimiz və pərəstişimiz də onun yarat­dıqlarına heyranlıq və sevgidən başqa necə ifadə oluna bilər? Axı, Allah insanlara bütün həqiqətləri, ən bö­yük həqiqət olan varlığın özünü – Allahı dərk etmək dərə­cəsində bilgi verməmişdir. Axı, ruh insan üçün əlçatmazdır.3

İnsana verilmiş məhdud idrak qabiliyyəti əslində yal­nız müəyyən məkan və zaman hü­dud­unda baş verən sonlu hadisələrin öyrə­nilməsi üçün yetərlidir. Sonsuzluğu, əbə­diy­yəti məntiqlə dərk etmək mümkün olmadığı kimi, duyğu ilə tam ehtiva etmək də mümkün deyil. Qeyri məyyənlik insanı bir tərəfdən, cəlb edirsə, digər tərəfdən də qorxu ilə müşayiət olunur. Ona görə də, qorxu qədər əsrarəngiz bir duyğu yox­dur. İlahi eşqin komponentlərin­dən biri qorxu, biri də pərəs­tiş duyğusudur. İnsanın məqsədi Allaha çatmaq yox, ona səcdə etmək olmalıdır. Daha doğ­rusu, Qurani-Kə­rimdə de­yildiyi kimi, Allaha ona səcdə edən yaxınlaşmış olur.1

Ən böyük ideal Allahı ehtiva etmək deyil, Allah duy­ğusu ilə ehtiva olunmaq, ona tapınmaq, ona sığınmaqdır. Al­lahı təbiətdə və in­sanın qəlbində axtaranlar da var. Əlbət­tə, hər şeydə onun nişanəsini görmək olar. Yaradılmış olan ən azı Yaradanın iradəsinin məhsuludur. Lakin məqsəd onu özündə tapmaq deyil, özü­nü onda itirmək, dəryanın damlası olmaqla sonsuzluğa qovuşmaqdır. Nəfs pillələri ilə qal­xaraq («nəfs üzərində qələbə çalaraq») ruh aləminə qovuşmaq, vəhy məqamına çatmaq, özünün Haqq olduğunu deyil, Haqqa qovuş­duğunu, onun bir parçasına çevrildiyini anla­maq, duymaq – budur böyük səadət, budur kam almaq və budur kamala çatmaq!

Lakin Şərq təfəkkürü və poeziyası İlahi eşq ax­ta­rış­larında da vüsal səhnəsi yaratmağa çalışmışdır. «Haqqı bul­maq», «ənəlhəqq» id­dia­ları belə yaranmışdır. Dər­yaya qo­vuş­­muş damla özünü dərya zənn etmişdir. Amma haq­qı bulduqdan, ideala çatdıqdan sonra həya­tın mənası qalmır. Yəqin buna görədir ki, Mənsur Həllac bu məqama çatdığına inandı­qdan sonra insanlardan onu öldürmələrini xa­hiş edir­miş.2

Qərbdə sufilik yayılmamışdır. Qərb dü­şüncə tərzində fərdi-cismani mə­həb­bətin föv­qünə qalxmaq üçün ilahi eşqə ehtiyac duyulmamışdır. His­siyyat həmişə intellektlə ram edil­­­diyindən onun reallıqdan uzaqla­ra uçmaq təhlükəsi ol­mamışdır. Uçmaq, qanad­lanmaq im­­kanından məh­rum olan məhəbbət cismani həyatın atributları səviyyəsinə endi­ril­mişdir. Buna əmin olmaq üçün Stendalın «Məhəbbət haq­qında»1 esse­sini oxumaq kifay­ətdir. Şopen­hauer isə mə­həb­bəti hətta şər qüvvə hesab edir: «Məhəbbət də aclıq kimidir və insan üçün ziyanlıdır».2 Lakin məhəbbətin (əs­lində mə­həb­bətin yox, şəhvətin) aclığa bən­zəməsi heç də onun zi­yanlı olmasına dəlalət etmir. İnsan ac­masaydı, yeməsəydi bədəndə maddələr müba­diləsi də getməzdi. Yəni bu, həyat üçün zə­ru­ri bir prosesdir. Erix Fromm yazır: «Psixoloji nöq­teyi-nə­zər­dən aclıq, təşnə və şəhvət kimi hisslər özünüidarə di­na­mi­ka­sına malikdirlər; onların inten­sivliyi istək təmin olunana qədər artır, kulminasiyaya çatır və is­təyin təmin olun­ma mə­qamından sonra bir müddət yox olur».3 Yox olur və in­san energetik baxım­dan yenidən tarazlaşdıqdan sonra bər­pa olu­nur. Yəni aclıq və təşnə kimi şəhvət də diskret dəyişir. Ona gö­rə də, daosizm və dzen-bud­dizmin bazasında şəhvət enerjisinin şüurla ida­rə olunması və enerjinin düzgün ba­lans­laş­­dı­rılması ilə əlaqədar xüsusi təlimlər iş­lənib ha­zırlan­mış­dır.

Daha çox bədənlə, insanın cismani enerjisi ilə bağlı olan diskret bir hissi-bioloji və­ziyyət müntəzəm və daimi hiss olan məhəbbət duyğusu ilə eyniləşdirilə bilməz. Amma mü­əy­­yən əlaqəni də inkar etmək olmaz.

Maraqlıdır ki, müvafiq hind-çin təlimlə­rində şəhvət hissinin şüurlu surətdə, iradi aktla idarə olunmasından hətta bir hissin enerjisinin başqa energetik məcraya yönəldil­mə­sin­dən tibbi və ya bioloji kontekstdə deyil, psixoloji-fəlsəfi kontekstdə söhbət gedir. Təəccüblüdür ki, bu təlimlər Qərb­də deyil, Şərqdə meydana gəlmişdir. Həm də Z.Freyddən neçə min il əv­vəl. Freyd və onun davamçıları isə psixik situa­siyaya fizioloji təməl aspektində yanaşdıqla­rından hələ də çox geridədirlər.

Digər tərəfdən, Qərbdə sosial psixolo­g­iya, ictimai proseslərin psixik və mənəvi əsas­ları daha ətraflı öyrənil­di­yindən, nəinki aclıq və şəhvət kimi ehtiyacların, hətta daha yüksək hisslərin sosial tənzimlənməsi və ictimai real­lıqla əlaqələndirilməsi istiqamətində də böyük işlər görülmüşdür.




1 Asif Əfəndiyev. İnam və şübhə, səh. 6.

1 Yenə orada.

2 Yunus İmrə. Güldəstə. B., «Yazıçı», 1992, səh. 35.

3 Asif Əfəndiyev. İnam və şübhə. səh. 7.

1 Yenə orada.

 İrqi və dini fərqlər ucbatından məhəbbət ila­hi eşq sə­viy­yəsinə yüksələ bilmir. «Özgəlik» sindro­mu vəhdətə mane olmaqla şübhələrə yer saxlayır.

1Hüseyn Javid. Şeyx Sənan.– Əsərləri üç cilddə. I cild. B., 2003, səh. 414.

1 Проблема человека в западной философии. М., «Про­гресс», 1988, стр. 210.

1 Антология даосской философии. М., 1994, стр. 6.

1 Qurani-Kərim. Rum surəsi, 21-ci ayə.

1 Nəsimi. Seçilmiş əsərləri, səh. 149.

1 Əssar Təbrizi. Mehr və Müştəri. B., «Yazıçı», 1988, səh. 8-9.

2 Yunus İmrə. Güldəstə. B., «Yazıçı», 1992, səh. 67.

3 Əssar Təbrizi , yenə orada.

1 Бах: Гегель. Энциклопедия философских наук.Том 3. Фи­ло­софия духа. М., «Мысль», 1977, стр. 401.

2 Гегель. Энциклопедия философских наук. Том 1. Наука ло­гики. М., «Мысль», 1974, стр. 158.

3 Yenə orada.

1 Fuad Qasımzadə. «Qəm karvanı», yaxud zülmətdə nur (Fü­zulinin dünyagörüşü). B., «Azər­nəşr», 1968, səh. 145.

2 Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. I cild. B., 1958, səh. 151.

3 Yusif Rüstəmov. Mövlana Cəlaləddin Rumi­nin sufilik fəl­sə­fəsi. B., «Azərbaycan Universiteti» nəş­riyyatı, 2002, səh. 122.

4 N.Paşayeva. Yeniləşən ədəbiyyatın yeni insanı.B., 2004, səh.14.

1 Yenə orada.

2 Ибн Сина. Книга о душе. – Избранные фи­ло­софские про­из­ведения. М., 1980, стр. 395.

3 Qurani-Kərim .İsra surəsi, 85-ci ayə.

1 Qurani-Kərim . Ələq surəsi, 19-ju ayə.

2 М.Байат, М.Али Джамния. Халладж – пер­вый мученик су­физма.- Суфийская проза и поэзия. М., 1998, стр. 162.

1 Бах: Стендаль. О любви. – Собрание сочи­не­ний в 15-и то­мах, том 4, М., 1959.

2 Энциклопедия ума. М., 1998, стр. 209.

3 Фромм Э. Мужчина и женщина. – М., 1998, стр. 124.


Yüklə 298,68 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə