İntibah dövrünün “Humanizmi” və
“Antroposentrizmi”
XIV əsrdən etibarən Avropa ölkələrində burjua münasibətləri qərarlaşmağa
başlayır. Bununla əlaqədar mərkəzləşmiş dövlətlər yaranmağa başlayır, ticarət
genişlənir, monufaktura istehsalatına başlanılır. Elm, fəlsəfə dinin, kilisənin təsirindən
çıxıb müstəqilliliyə can atır. Bu dövrə intibah dövrü deyilirdi. İntibah dövrü fəlsəfi
fikrin inkişafında birinci mərhələdir və XIV əsrdən XV əsrin ortalarına qədər olan
dövrü əhatə edir. İntibah termini hələ italyan humanistləri (məs. Corcio Vazari)
işlətsələr də, özünün indiki müasir mənasında XIX əsr fransız tarixçisi Jül Mişle
tərəfindən istifadəyə daxil edilmişdir. Adam Mets qeyd edir ki, Avropa İntibah Dövrü
anlayışı ilə birgə Müsəlman İntibah Dövrü anlayışı da istifadə olunmalıdır. Alimin
qeydinə görə Müsəlman İntibah Dövrü X-XII əsrləri əhatə edərək Avropa İntibahına
zəmin yaratmışdır.
Mütəxəssislər İntibah dövrü fəlsəfəsinin təkamülündə üç əsas dövrü
fərqləndirirlər: humanizm və ya antroposentrizm dövrü, neoplatonizm dövrü və
naturfəlsəfə dövrü.
İntibah mədəniyyətinin başlıca səviyyəsini Humanizm ideyaları təşkil edirdi.
İntibah mədəniyyəti insana yüksək Humanist münasibəti, kainatın mərkəzinə insanı
qoyması – antroposentrizm mövqeyi fəlsəfədə, ədəbiyyatda, heykəltəraşlıqda,
rəssamlıqda xüsusilə Mikelançelo, Leonardo da Vinci, Rafael, Dante və b. əsərlərində
öz ifadəsini tapmışdır. İnsan ən ali canlı səviyyəsinə yüksəldilir. Əgər Antik dünya
görüşünün qayəsini kosmosentrizm, insana kainatın və təbiətin bir hissəsi kimi
baxmaq ideyası təşkil edirdisə, Orta Əsrlərdə dünyagörüş teosentrik səciyyə
daşıyırdısa, İntibah dövrü dünyagörüşü üçün antroposentrizm xasdır.
Humanizm insanın bir şəxsiyyət kimi özünü dəyərləndirməsinə, onun azadlıq və
xoşbəxtlik hüququna əsaslanan dünyagörüşüdür. Humanistləri insan özü, onun təbiəti,
müstəqilliy və yaradıcılığı maraqlandırır. Humanizm fəlsəfəsi Orta əsrlər
geosentrizmini insanın dünya ilə münasibətlərində ona göstərilən marağa qarşı qoyur.
Humanizm sözü fransızcadan tərcümədə "humanisme" insanlıq, insanları
sevmək, bəşəriyyətçilik deməkdir.
Humanizm insani məsələlərdə təbiətüstü inancların hakimiyyətini tamamilə rədd
edir, amma bununla yanaşı inancların özünü hədəf olaraq seçmir. Ümumi mənada
ateizm və aqnostisimlə bütünləşir, amma humanist anlayış bunlara daxil deyil.
Humanizm bu cür təbiətüstü güclərin varlığı ilə bir növ maraqlanmayan etik
yanaşmadır. Humanizmin əsas məqsədi hər cür avtoritarlıqdan insanı azad etməkdir.
Humanizmə görə həqiqəti tapmaq insanın haqqıdır. Amma həqiqəti tapmaq yolunda
mistisizm, inanclar və bu kimi məntiqlə tamamlanmayan üsullar doğru deyil. Həqiqətə
edilən bu arzu gözübağlı mütləq həqiqət olaraq qəbul etmək deyil, elmi