Intranet asoslari mualliflar: P. F. Hasanov, R. I. Isayev, X. P. Hasanov

INTRANET  ASOSLARI

• Mualliflar: P.F.Hasanov, R.I.Isayev, X.P.Hasanov

• Toshkent 2000

M u n d a r i j a

• 1. Intranetning afzalliklari.

• 2. Intranetni yaratish

• Tashkiliy masalalar.

• Texnologiyaviy masalalar.

• 3. Mavjud kompyuter tarmog'i asosida Intranet yaratish

• 4. Intranetni yangidan yaratish.

• 4.1. Aloqa qismi.

• Intranet sxemasi.

• LAN texnologiyasi

• Tarmoq texnologiyasi

• Yulduz topologiyasi

• Yo’lak topologiyasi

• halqa topologiyasi

• Uzatish tizimi

• Uzatish muhiti

• Bog‘lanib olish tizimi

• Axborot xavfsizligi

1. Intranetning afzalliklari.

• Intranet - biror yuridik shaxs(vazirlik, kompaniya, tashkilot, korxona, ta'lim muassasasi va sh.o‘.)ga tegishli kompyuter tarmog‘i bo‘lib, u Internetda sinovlardan yaxshi o‘tgan axborot texnologiyalari asosida yaratiladi.

• "Intranet" tushunchasi 1994 yildan boshlab, Internetda Web texnologiyalari muvaffaqiyatli sinovlardan o‘tib zo‘r e'tibor qozongandan so‘ng paydo bo‘ldi. Zero Intranetni Web texnologiyasisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.

• Intranet texnologiyasining asosida web texnologiyasining asosiy tarkibiy qismlari- HTML, HTTP va brouzer hamda Internetning asosiy protokoli TCP/IP yotadi.

• Intranet an'anaviy kompyuter tarmoqlaridan farqli qator sifatlarga ega. Bular:

• Boshqaruv va yuridik shaxs faoliyati yo‘nalishlarini avtomatlashtirishda Intranet texnologiyasi o‘zida odatda bir-biriga zid bo‘lgan markazlashtirish (nazorat va boshqaruvga nisbatan) va taqsimlanganlik (aloqa va ijroga nisbatan) tamoyillarini birlashtirishga imkon beradi;

• Axborot resurslaridan foydalanish va ularni yaratib saqlash tamoyili ko'proq undan foydalanuvchilar manfaatiga mos keladi, axborot foydalanuvchilar uchun zarur va qulay shaklda beriladi;

• Axborotga kirish universal va sodda, asosan bir xil brauzer vositasida amalga oshiriladi. Bu xizmatchilarga qo‘shimcha qulayliklar tug‘diradi.

• Resurslar ish joylarida yaratilib markazlashgan holda, Web-serverlarda saqlanadi, unga kirish intizomi aniq belgilab qo‘yiladi, axborot himoyasi osonlashadi;

• Intranet o‘ziga xos taqsimlangan dasturiy, axborot va aloqa muhitini o‘zida mujassamlantirgan;

• Axborot oqimi matn, tasvir, audio, video ko‘rinishida bo'lgani uchun guruhiy faoliyatlar tele-, video-konferentsiyalar asosida yo‘lga qo‘yilishi oson;

• Intranet avvalgi tarmoq turlariga nisbatan iqtisodiy samarali, uni mavjud turli-tuman vositalar, aloqa kanallari asosida ham tez yo‘lga qo‘yish mumkin. Bu investitsiyalarni iqtisod qilishga imkon beradi. Intranetning har bir ish o‘rni taxminan 50 AQSH dollariga tushadi.

Intranetdan yuridik shaxslar quyidagi yo‘nalishlarda foydalanadilar:

• Yuridik shaxs hujjatlarini elektron nashr qilib turish. Intranet serverlarida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar, aktsiyalar ro‘yxati, ichki ma'lumotnomalar, standartlar, qoidalar va umuman yuridik shaxsning e'lon qilinadigan har qanday hujjati Web - sahifalar tarzida chiqarib turiladi. SHunday qilib yuridik shaxsning barcha xodimlari va mexmonlar uchun zarur axborot Web-sahifalarda yoritilib boriladi.

• Yuridik shaxsning ma'lumotlar bazasi(jamg'armasi)dan foydalanish. Intranetdan foydalanuvchi brauzer vositasida serverdagi ma'lumotlar bazasi bilan to‘la ishlay oladi: server bazasidagi ma'lumotlarni o‘zgartish, ulardan foydalanish uchun uning HTML shaklini olib ishlab, so‘ngra serverga qaytarish kifoya. Server tegishli o‘zgarishlarni ma'lumotlar bazasiga o‘zi kiritib qo‘yadi.

• Xat-xabar, hujjatlar bilan almashish. Buning uchun E-mail va UseNet xizmatlarini ishga tushirib qo‘yish kifoya.

• Interaktiv (o‘zaro faol) ishlash. Buning uchun interaktiv munosabatlarni amalga oshiruvchi Web-sahifalarni tegishli dasturlar bilan ta'minlab qo‘yish kifoya.

• Yuridik shaxsni avtomatlashtirish tizimi. Hozirgi kunda hujjatlar oqimini Intranet asosida yo‘lga qo‘yishda marketing, buxgalteriya, reja bo‘limi, moliya bo‘limi omborxona ishlari va boshqa bo‘limlar ishini avtomatlashtirishda Intranet texnologiyalari keng qo‘llanilmoqda.

• Ta'lim va malaka oshirish. Yuridik shaxsni ta'lim va ilmiy-texnik axborot bilan ta'minlashda Intranetga muqobil yechim topish qiyin. Universitet, kollej, ilmiy muassasalarning student, professor - o‘qituvchi va boshqa xodimlari uchun Intranet muhitining qulayliklari haqida ortiqcha so‘zga xojat ham yo‘q.

• Intranet texnologiyasi yuridik shaxsning mavjud mahalliy(lokal) yo mintaqaviy(keng makonli - global) kompyuter tarmog‘i negizida tez va eng kam sarf-xarajatlar evaziga Intranet hosil qilish imkonini beradi.

2. Intranetni yaratish.

• Intranetni yaratish uchun qator tashkiliy va texnologiyaviy masalalarni rejalashtirib, ularni amalga oshirish lozim.

• Tashkiliy masalalar.

• Avvalo, Intranet strategiyasini belgilovchi qarorlar qabul qiluvchi mas'ul shaxs - Intranet rahbari tanlanadi va uning ixtiyoriga maslahatchilar, va ishchi guruh biriktiriiladi. Maslahatchilar sifatida Intranet yaratish tajribasiga ega mutaxassis-ekspertlar tanlanadi. Ishchi guruhga tarmoq tizimi ma'muri, Web-masterlar, tarmoq xavfsizligi bo‘yicha mutaxassis, axborot ta'minoti bo‘yicha mutaxassis, dasturlovchilar va foydalanuvchilar vakillari kiritiladi. Intranetdan foydalanuvchilar vakillari uchun qisqa muddatli o‘qish tashkil etiladi.

• Texnologiyaviy masallar.

• Intranet yaratishda quyidagi tamoyillar asos qilib olinadi:

• Mavjud komputer tarmog'i (agar u mavjud bo'lsa) yoki unga tegishli qismlardan imkoni boricha to'la foydalanish;
• Sinovdan o‘tgan mavjud texnologiyalarni qo‘llash;
• Tayyor dastur ta'minotlarini qo‘llash;
• Internetning ochiq standartlaridan foydalanish.

• Intranetning bosh texnologiyasi - Web texnologiyasidir. CHunki, u axborotni nashr qilish va undan birgalikda foydalanish uchun juda qulay bo‘lib, tarmoqning asosiy tuguni Web-server hosil qilish uchun katta mablag‘ talab qilmaydi.

• Yuridik shaxs hududida Intranet yaratilishi oldidan ishlab turgan kompyuter tarmog'i bor - yo'qligi Intranet yaratish bo'yicha bajariladigan ishlar ko'lami va tartibiga, yechimlar mazmuniga va ish muddatlariga juda katta ta'sir ko'rsatadi.

3. Mavjud kompyuter tarmog'i asosida Intranet yaratish

• Mavjud kompyuter tarmog'ida Intranet yaratishda uni quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topgan deb qarash mumkin:

• Kompyuter tarmog'i;

• Tarmoq amal tizimi; u TCP/IP protokolini qo'llab-quvvatlaydigan bo'lishi lozim;

• Kompyuter-server; bu kompyuter tarmog'idagi mavjud yo unga qo'shimch kompyuter bo'lishi mumkin;

• Serverning dasturiy ta'minoti;u Web-tarmoq yaratishga, shu jumladan, mijozlardagi brouzerlarning HTTP formatidagi so'rovlarini qo'llab quvvatlaydigan bo'lishi lozim;

• Kompyuter-mijozlar; bular kompyuter tarmog'ida mavjud yo unga qo'shimcha kompyuterlar bo'lib, ularda TCP/IP protokolini qo'llab-quvvatlovchi brouzer o'rnatilib, tarmoq dasturiy ta'minoti sozlab qo'yilgan bo'lishi lozim;

• Axborot xavfsizligi tizimi; mavjud ximoya tizimi boshqatdan qayta qurishni talab qiladi.

• Intranetning asosiy qismi Web-tarmoqni yaratish uchun odatda quyidagi amallarni bajarish kifoya:

• Kompyuterlarni TCP/IP tarmog‘iga birlashtirish;

• Tarmoq serverlaridan biri asosida Web-server hosil qilish;

• Web-serverda barcha zarur hujjatlarni, audio-, video-fayllarni, ma'lumotlar jamg‘armalarini joylashtirish;

• Har bir mijoz kompyuterda Web-brauzer o‘rnatish.

3. Mavjud kompyuter tarmog'i asosida Intranet yaratish

• Agar fayl serveri sifatida kompyuter tarmog'ida Windows NT Server amal tizimi ishlatilayotgan bo‘lsa Web-server o‘rnatish juda oson ko'chadi. Buning uchun Microsoft Book Officeli kompakt-diskdan Microsoft Internet Information Server (MIIS)ni unga yuklash kifoya. Uni www.Microsoft.com dan yuklab olish ham mumkin. MIIS o‘rnatish ustasi o‘z-o‘zicha indalmasa(ruscha, по умолчанию) uchta axborot serverini kompyuterga o‘rnatib qo‘yadi. Bular:

• Web-server - axborot nashr etish uchun;

• FTR-server - fayl uzatib olish uchun;

• Gopher-server - serverdan fayllarni izlab olish uchun.

• Web-texnologiyasiga qo‘shimcha suratda Internet texnologiyalaridan boshqalarini ham qo‘llash lozimligini aniqlab ularni amalga oshiruvchi dasturlarni o‘rnatish lozim. Bular elektron pochta (POP 3/SMTP), teleanjuman (NNTP - network news transfer protocol) xizmatlarini yo‘lga qo‘yish uchun mo‘ljallangan dasturlar - protokollar bo‘lishi mumkin. Shuningdek, mavjud kompyuter tarmog'idagi axborot himoyasi vositalarini boshqatdan qayta qurish lozim.

4. Intranetni yangidan yaratish.

• 4. Intranetni yangidan yaratish.

• Intranet o‘z tuzilishiga ko‘ra 4 asosiy qismdan tarkib topgan: aloqa, server, mijoz va himoya qismlari. SHularning tuzilishi intranetning turlarini belgilaydi. Intranetning tugunlari bo‘lmish server qismi serverlar soni, ularning jug‘rofiy joylashishi va xizmat turlari bilan xarakterlanadi. Eng sodda Intranet tuzilmasi yagona serverga (bitta tugunga) ega bo‘lib, unda Intranetda ko‘rsatiladigan barcha xizmat dasturlari mujassamlanadi. Murakkab Intranet tuzilmasida bir necha server (ko‘p tugun) bo‘lib, ular bir-biriga yaqin – mahalliy tarmoqda, yoki serverlar guruhlariga birlashib, bir-biridan olisda, turli mahalliy tarmoqlar tarkibida bo‘ladi.

• 4.1. Aloqa qismi.

• Intranetning aloqa qismi mahalliy kompyuter tarmog’i(LAN – Local Area Net)ning kompyuterlarsiz qismi yoki joylardagi kompyuterlar va LANlarni bir-biriga bog’lovchi mintaqaviy (yo hududiy) aloqa(kommunikatsiya) tarmog’i (WAN – Wide Area Net) tarzida tarkib topgan bo‘ladi. Intranetning aloqa qismi LAN yo/va WAN texnologiyasining aynan o’zidir.

4.1. Aloqa qismi.

• Intranet sxemasi.

• Intranet sxemasi yuridik shaxs tarkibiy qismlarining jo‘g‘rofiy joylashishiga bog‘liq. Intranet sxemasi turlari ko‘p. Quyidagi sxema turlari ko‘p uchraydi:

• Mahalliy kompyuter tarmog‘iga Intranet-texnologiyasini tadbiq etish asosida hosil etilgan yagona serverli Intranet

4.1. Aloqa qismi.

• Yuridik shaxsning turli mintaqalar va hududlardagi mahalliy kompyuter tarmoqlarini birlashtirgan intranet

4.1. Aloqa qismi.

• Yuqorida keltirilgan mahalliy kompyuter tarmoqlari – LANlar shartli suratda yo'lak topologiyasida keltirilgan. Ularning ayrimlari yulduz yo halqa topologiyasida ham bo'lishi mumkin. Shuningdek mijozlar va serverlar o'zaro quyida keltirilgani kabi mavjud paket uzib ulash tizimi asosida ham hosil qilinishi mumkin.

4.1. Aloqa qismi.

• Quyida har qanday Intranetning aloqa qismi tarkibiga kiruvchi mahalliy kompyuter tarmog'i - LAN xaqida to'xtab o'tamiz.

• LAN atamasi dastlab Mr. Clark tomonidan 1978 yilda qo‘llanilgan. LAN – yuridik shaxs idorasi, kolledj, zavod, laboratoriya, institut kabi kichik bir hudud doirasida tarqalgan axborot texnikasi vositalari (kompyuter, bosgich, terminal, shlyuz va sh.o‘.)ni bir-biri bilan aloqa vositalari orqali bog‘lab beruvchi kompyuter tarmog‘idir.

• LAN texnologiyasi tarmoq texnologiyasi, uzatish muhiti, uzatish tizimi va bog‘lanib olish (kirish) tizimi bilan belgilanadi. Hozirgi kunda LAN texnologiyalari ichida Ethernet, Microsoft Token Ring ko’proq qo’llaniladi.

• Tarmoq texnologiyasi aloqa kanallarining barcha terminallar bilan ulanish sxemasi. Ulanish sxemasining yulduz, yo‘lak (inglizcha-bus, ruscha-shina, magistral) va halqa topologiyalari farqlanadi.

4.1. Aloqa qismi.

• Yulduz topologiyasi

• Yulduz topologiyasiga ketadigan sarf-xarajatlar va uning iloji boricha kattaroq hududga qo’llanilish imkoniyatlari hamda tugunning o’tkazaoluvchanlik qobiliyati o’rtacha ko’rsatkichlarga ega bo’lib, puxtaligi(ruscha-nadyojnost) bo’yicha a’lo sanaladi.

4.1. Aloqa qismi.

• Yo'lak topologiyasi

• Yo’lak topologiyasining puxtaligi o’rtacha bo'lib narxi arzon, lekin iloji boricha kattaroq hududga qo’llanilish imkoniyatlari va tugunning o’tkazaoluvchanlik qobiliyati past.

4.1. Aloqa qismi.

• halqa topologiyasi boshqalardan qimmatroq, shunga yarasha uning barcha ko’rsatkichlari ham boshqalarnikidan kam emas.

4.1. Aloqa qismi.

• Uzatish tizimi asosiy polosali (arzon, lekin turfa muhit bilan ishlamaydi) yo keng polosali (qimmat, ammo turfa muhit bilan ishlaydi) bo‘lishi mumkin.

• Uzatish muhiti sifatida metall simli (juft o’rama simli kabel, koaksial kabel ) va shaffof tolali kabel yo bo‘lmasa, simsiz muhit (radio va aloqa muhiti – efir) dan foydalaniladi..

• Juft o’rama mis simli ekransiz kabel eng arzon bo’lib past o‘tkazaolish tezligi 1--100 Mbit/s bilan xarakterlansa, shaffof tolali kabel eng qimmat bo’lib, eng yuqori o‘tkazish tezligi (103 Mbit/s)ga va signal uzatish bo’yicha eng yaxshi sifatga ega. Ethernet texnologiyasida yulduz topologiyasi tanlanganda ko’pincha arzon yechim sifatida ekranlanmagan yo ekranlangan(bu ekranlanmaganga nisbatan ikki marta qimmatga tushadi) juft o’rama simli kabeldan, yo’lak topologiyasidan foydalanilganda koaksial kabeldan ko’proq foydalaniladi.

• Bog‘lanib olish tizimi signalni effektiv va aniq jo‘natib va qabul qilib olish jarayonlarining tartibini belgilaydi. Buning uchun paket kommutatsiyasidan foydalanuvchi uzatish liniyasining bo‘shashini kutishga va ramz(token) signali orqali navbat berishga(Token Ring texnologiyasidagi kabi) yoki kanallar kommutatsiyasiga asoslangan – vaqt bo‘yicha ajratib kanallar sonini ko‘paytirish usullari qo‘llaniladi. Oxirgi holda kanalni boshqaruvchi qurilmaga so‘rov orqali bo‘sh kanal so‘rab olinib undan foydalaniladi. Bu usul TDMA tizimi bo‘lib, 460 Mbit/s tezlikka erishish imkonini beradi. Lekin bu usuldan foydalanish arzon ham emas, juda qimmat ham emas.

4.1. Aloqa qismi.

• Intranetning o‘lchamlarini Web- serverga baravariga ulanishi kutilgan mijozlar soni va aloqa kanallarining axborot o‘tkaza olish qobiliyati belgilaydi.Yuridik shaxs hududi katta bo'lsa Intranet birnecha LAN segmentlarini yagona LANga yoki birnecha LANlarni WANga birlashtirish orqali shakllantiriladi. Bu hollarda LAN segmentlari va LANlarni bog'lovchi aloqa kanallari takrorlovchi(repitor)lar, ko'prik(bridg)lar, marshrutlovchi(router)lar va shlyuz(gateway)lar orqali bir-birlari bilan ulanadilar.

4.1. Aloqa qismi.

• Intranetning axborot xavfsizligi muammosining qo‘yilishi, shu jumladan, himoya vositalari sifatida brandmauerlarning serverlarga nisbatan o‘rni hamda Intranetning Internet bilan bog'lanish usuli ham albatta topologiyaga ta'sir etadi.

4.2. Serverlar qismi.

• 4.2. Serverlar qismi.

• Intranet serveri sifatida Internet serverlari ishlatiladi. Ular orasida Microsoft ning Internet Information Server dasturi (bepul) va Netscape firmasining Netscape Communications Server dasturi (495$, yaxshi xarakteristikaga ega) keng qo’llaniladi.

• Amal tizimi uchun ko‘pincha Windows yoki UNIX platformasi asos qilib olinadi. Agar, yuridik shaxsda Intranet yangidan qurilayotgan bo‘lsa, yoki mavjud (eski) tarmoqda UNIX platformasi asos uchun qabul qilinmagan bo‘lsa, serverlar uchun Windows platformasini qabul qilish maqsadga muvofiq. Microsoft kompaniyasi tomonidan chiqarilayotgan Internet Information Serverlari Internetning so‘nggi texnologiyalarini qo‘llab-quvvatlaydi va OS Windows NT 4.0 amal tizimi tarkibiga kiradi.

4.2. Serverlar qismi.

• Tarmoq amal tizimi

• Tarmoq amal tizimi tarmoqdagi turli apparat vositalari va dastur ta’minotlarining birgalikda amalga oshiriladigan ishlarini yuzaga chiqaradi. Tarmoq amal tizimini tanlashda Unix server, Windows NT server va NetWare server amal tizimlaridan birida to‘xtashga to‘g‘ri keladi.

• Ko‘pgina yirik kompaniyalar Unix amal tizimidan foydalanadilar. O’rtacha korxonalarda eng ko‘p tarqalgan tarmoq amal tizimlari sirasiga bugungi kunda Microsoft kompaniyasining Windows NT Serveri va Novell kompaniyasining NetWaresi kiradi. Bular mijoz/server tarmoq modeli tamoyilida ishlaydilar.

• Windows NT Serverda ma’lumotlar uzatish uchun TSP/IP yoki IPX/SPX protokollari, NetWareda IPX/SPX – tarmoq protokoli qo‘llaniladi.

• Mahalliy kompyuter tarmoqlarida NetWare, asosan fayl serveri va bosish stantsiyasi bo‘lgani uchun, fayllar va bosgichlardan birgalikda foydalanishda ishlatiladi. U TCP/IP protokolini qo‘llab-quvvatlamaydi. TCP/IP protokolini ishlatish uchun IPXni IPga o‘giruvchi maxsus dastur (shlyuz dastur)lardan foydalanish lozim bo‘ladi.

• Intranet hosil qilish uchun server dastur ta’minoti Intranet Wareni ishlatish mumkin. Bunda IP - manzil har bir mijozga taqdim etilishi shart bo’lmasada Web-serverga berilishi shart. Bunda IPXni IPga va teskari yo‘nalishda o‘girish muammosi o‘z-o‘zidan hal bo‘ladi.

• NetWare tizimi unchalik tez va tadbiqiy jarayonlar uchun unchalik baquvvat server emas. NetWare tarmoq amal tizimidan Intranet yaratishda foydalanish faqat agar mavjud kompyuter tarmog‘i – NetWare asosida qurilgan bo‘lsa-gina o‘zini oqlashi mumkin. Lekin u foydalanuvchilarning ko‘pgina tadbiqiy dasturlardan foydalanish imkoniyatlarini cheklab qo‘ygani uchun ham, bir kuni kelib, kelajakda baribir TCP/IP protokolini qo‘llab-quvvatlaydigan tarmoq amal tizimini o‘rnatishga to‘g‘ri keladi. Amaliy tadbiqiy dasturlar Windows platformasi uchun ko‘proq ishlab chiqilayotganligi juda ko’p korxonalar tomonidan Windows platformasini tanlanishiga sabab bo‘lmoqda.

• Tarmoq amal tizimi sifatida Windows NT Server 4.0 intranet serveri uchun ko‘proq tavsiya etiladi. Bu tarmoq amal tizimi (32 razryadli) bo‘lib, barqaror arxitekturaga ega, undan foydalanish oson, yuqori ko‘rsatkichlarga ega.

^ 4.2. Serverlar qismi.

• Windows NT Server 4.0 tarkibiga:

• -Web – server (MIIS - Microsoft Internet Information Server 2.0);

• -Microsoft Index Server - Web serverlarda sahifalarni avtomatik indekslash va axborot izlash vositasi;

• -Microsoft Front Page –Web – sayt (sahifalar majmui) yaratish vositasi);

• -Microsoft Internet Explorer – keng hududga tarqalgan tarmoqdagi va Internetdagi axborot dasturlarini ko‘rib olish vositasi va boshqa dasturlar, shu jumladan, DNS, WINS ham kiradi.

• Windows NT Serveridan fayl-server, bosma-server, amaliy ishlanmalar serveri, domen nazoratchisi, olisdan ulanish serveri (Remote Access Service – RAS), Internet serveri, axborot xavfsizligi serveri, ma’lumotlarni rezervlash serveri, aloqa serveri, yordamchi xizmatlar serveri sifatida foydalanish mumkin.U elektron pochta, fayl serveri, ma’lumotlar bazasi serveri va aloqa serveri uchun yagona platformadir. U IBM meynfreymlari, Net Ware va UNIX asosidagi tizimlar bilan ham ishlay oladi. U shu kungacha ko‘p tarqalgan barcha tarmoq protokollari - TCP/IP, IPX, SPX, NetBEUI, AppleTalk, DLC, HTTP, SNA, PPP va PPTP lar bilan, hamda mijoz amal tizimlarining bugungi keng tarqalgan barcha turlari bilan ishlaydi.

• Windows NTning kataloglar xizmati bir domenda 25 ming foydalanuvchi va butun tashkilot bo‘yicha yuzlab ming foydalanuvchini qo‘llab quvvatlaydi. Undan kichik va o‘rtacha tugunlar uchun marshrutlovchi sifatida foydalanish mumkin. Bunda qo‘shimcha jihozga hojat yo‘q. TCP/IP, IPX/SPX va AppleTalk protokollari uchun marshrutlovchi vazifasini o‘taydi.

4.2. Serverlar qismi.

• Windows NT Server 4.0 o‘rnatish uchun Intranet serverining konfiguratsiyasi quyidagi talablarga javob berishi lozim:

• -486/33 yoki undan yuqori, yoki Pentium protsessori yoki Pentium Pro(II) kompyuteri;

• -160 Mb bo‘sh disk makoni;

• -Intel protsessori, RISC yoki Windows NT Server 4.0 bilan moslashuvchan boshqa protsessor;

• -tarmoq adapteri yoki boshqa tarmoq jihozi, tarmoq platasi mahalliy tarmoqqa ulangan;

• -16 Mb operativ xotira;

• -CD-ROOM yoki ulab qo‘yilgan tarmoq diski;

• -VGA, Super VGA yoki Windows NT Server 4.0 bilan moslashuvchan grafik adapter.

• Kompyuterga Windows NT Server 4.0 ni o‘rnatib bo‘lgach, Microsoft TSP/IP protokolini o‘rnatib (installyatsiya qilib) uning yaxshi ishlab ketishi uchun kompyuterdagi har bir tarmoq platasi uchun IP-manzil, tarmoq qismi maskasi, shlyuz va uning DNS(Domain Name Systems) nomi berilib, avtomatik yo qo‘lda sozlab qo‘yiladi. So‘ngra kompyuterga WINS (Windows Internet Naming Service) va DNS serveri (agar lozim bo‘lsa) qo‘lda o‘rnatilib, u konfiguratsiyalab qo‘yiladi, so‘ngra uning nomi va manzili o‘z ona (shajara bo‘yicha yuqori pog‘onadagi) serveridagi ro‘yxatga kiritib qo‘yiladi. DNS (tarmoqda bo‘lishi shart bo‘lsa), WINS bilan birlashtiriladi. WINS Microsoft kompaniyasi amal tizimlari boshqaruvi ostida ishlaydigan mijozlar nomlarini IP – manzil (kompyuter nomi)ga aylantirish xizmatini bajarsa, DNS bunday vazifani boshqa platformalarda ishlaydigan mijozlar va tugunlar nomlari uchun bajaradi..

• Kompyuter – serverning tarmoq platasi mahalliy tarmoqqa ulanadi unga IIS o‘rnatiladi. IIS 2.0 dan keyin ishlab chiqilgan IIS 3.0 avvalgi server kabi uch asosiy server – Web-, FTP-, GOPHER serverlardan tashkil topgan bo‘lib, protokollarni tahlillashda multimediani (Microsoft Netshow), foydalanuvchilarni autentifikatsiyalash uchun SSL 3.0 (Security Socket Layer 3.0) protokolini va Microsoft Front Page qo‘shimchalarini qo‘llab-quvvatlovchi, ishlash uchun katta qulayliklar yaratuvchi qo‘shimcha vositalarga ega. SHundan so‘ng Intranet xizmat turlarini sozlab chiqiladi va konfiguratsiyalanadi.

4.2. Serverlar qismi.

• Web-serverni o‘rnatish.

• Web-server Intranetning asosiy dastur ta'minoti bo‘lgani tufayli uni to‘g‘ri tanlash lozim. Windows NT li tarmoqqa eng to‘g‘ri keladigani MIIS, Novell tarmoqlari uchun NetWare Web Serverdir. Ularning bepul, shartli-bepul turlarini ham hisobga olish lozim. Eng yaxshi Web-serverlarda qo‘shimcha tarzda xavfsizlikni ta'minlash shu jumladan, shifrlash vositalari, ma'lumot bazalariga ulanish vositalari va boshqa imkoniyatlar mavjud.

• Axborot mazmuni.

• Avvaldan Intranetda qanday turdagi axborot oqimlari bo‘lishi lozimligi va axborotdan hamkorlikda foydalanish qanday tashkil etilishi lozimligi belgilab olinishi lozim. Buning uchun ishchi guruhdagi foydalanuvchilar vakillari yuridik shaxs bo‘limlari bilan maslahatlashib turishlari lozim. Axborot manbalarini joylashtirish sxemasi va ularni biridan boshqasiga o‘tish masalalariga aniqlik kiritish lozim bo‘ladi.

• Web-server tuzilmasi.

• Web-server tuzilmasini unga qo‘yiladigan axborot tuzilmasi bildiradi va bu Intranetdan foydalanish qulayliklarini belgilaydi. Web-server tuzilmasi sxemasi nashr etiladigan axborotlar xarakteriga bog‘liq bo‘lib, zarur axborotga yaqin yo‘ldan o‘tish imkonini berishi lozim.

• Web-server tuzilmasini uch asosiy sxemasi keng tarqalgan. Bular: ketma-ket, to'rsimon va shajara (daraxt) sxemalardir.

4.2. Serverlar qismi.

• Ketma-ket sxema kitobdagi axborot bo‘laklarining joylashishiga o‘xshash. Unda axborot qismlarga, qismlar boblarga, boblar paragraflarga bo‘lingan va ular ketma-ket ishoratlar bilan o‘zaro bog‘langan. Menyu va indeks zarur bo‘limga o‘tishga imkon beradi. Har bir Web sahifa uchun bitta avvalgi va bitta keyingi sahifa bilan ishoratlar orqali bog‘lanish beriladi.

• Ko'p konturli (inglizcha - mesh) sxemada har bir sahifa bir necha boshqa sahifalar bilan ishoratlar orqali bog‘langan bo‘ladi, va har bir yangi sahifa bir necha boshqa sahifalar bilan bog‘langan. Mazmun taqsimoti axborot mavzuiga mos bo‘lib ishoratlar unga yaqin mavzu yo bo‘limga qaratilgan.

• Daraxt (inglizcha - Hierarhy) sxemasi. Web-serverning ildiz tuguniga tegishli bosh sahifadan boshlanib, undan sinf-tur yoki butun - bo'lak munosabati asosida berilgan axborot bo‘limlariga ishoratlar beradi.

• Bu sxema ayniqsa izlash serverlari uchun asosiy sxemadir. Bu sxemaning xususiy xoli ketma-ketlik sxemasi bo'lib daraxtdagi biror yo‘ldangina iborat. Web -sahifalar yaratish bundan avvalgi alohida mavzuda keng yoritilgan.

4.2. Serverlar qismi.

• Web-serverning ishchanligi.

• Web-serverga bir vaqtning o‘zida ulanishlar soni ko‘payib ketib u turfa muhitli axborotlar bilan ishlashga oid o‘z vazifasini eplay olmay qolishi mumkin. SHuning uchun Web-serverning texnikaviy(apparat) ta'minoti uning yukiga mos kelishi kerak. Web-serverning ishchanligi uni tarmoqqa birlashtirish vositalariga va tarmoq aloqa kanallarining o‘tkaza olish qobiliyatiga ham bog‘liq. Web-serverning yuki haqida undagi o‘rtacha axborot oqimi tezligi asosida fikr yuritish mumkin.

• Web-serverdan chiqishi talab etiladigan axborot oqimining tezligi v [bit/s] unga kundalik o‘rtacha ulanishlar soni U va har bir ulanishda uzatiladigan fayllarning o‘rtacha hajmi X [kilo bayt] orqali quyidagi ifodadan topiladi.

• V = U*X*12/86400 Kbit/s

• Bu yerda "12" - bir baytdagi bitlar soni 8 ga qo‘shimcha 4 bit to‘g‘ri kelishini hisobga oladi. "86400"- bir sutkaning sekundlarda o'lchangan davomiyligi.

4.2. Serverlar qismi.

• Serverning apparat platformasi

• Serverning apparat platformasini tanlashda Unix, Intel bilan muvofiqlashgan kompyuter yoki PowerPC ga asoslangan tizimdan biriga to‘xtashga to‘g‘ri keladi. Buni hal qilishda Intranetdan qanday maqsadlarda foydalanilishini, bu platformalardan qaysinisi yuridik shaxsda ko‘proq tarqalganini, mo‘ljallangan tarmoq amal tizimini va ketadigan sarf-xarajatlarni hisobga olish lozim.

• O‘rtacha yuridik shaxs uchun, agar Intranetni yaratishdan ko’zlangan maqsad axborot oqimidan xizmatchilarning birgalikda foydalanishi bo'lib kam sarf-xarajatlar asosiy hisoblansa Intel bilan muvofiqlashgan Pentium protsessori asosidagi kompyuterni tanlagan ma’qul. Bu bilan juda keng amaliy tatbiq dasturlari sinfidan foydalanishga yo‘l ochilgan bo‘ladi. Kompyuterda tezkor xotira kamida 32 Mb, qattiq disk kamida 2 Gb, va Pentium 166 Mgts protsessori bo‘lgani ma’qul.

• Web-server uchun eng kam talab qilinishi mumkin bo‘lgan apparat ta'minoti protsessori 486 rusumli, takt chastotasi-60 Mz, tezkor xotiraisi 16-Mb va qattiq magnit diski 500 Mb xotira hajmli PC shaxsiy kompyuterdan boshlanadi. Web-server uchun V qancha yuqori bo‘lsa, shunga yarasha baquvvatroq kompyuter, yoki bir nechta kompyuter va xotira qurilmalari lozim bo‘ladi. Har bir ulangan foydalanuvchi-mijoz uchun kamida 256 Kb tezkor xotira ajratilishi kerak.

• Web-server o‘rnatilgan tarmoq tuguni quyidagi talablarga javob berishi lozim:

• Bir vaqtning o‘zida bir nechta ulanishlar bo‘yicha xizmat ko‘rsatish;

• Himoya tizimida aniq ishlash;

• Barcha sahifalarda bog‘lanishlarni amalga oshirish;

• Tasvirlarni aniq aks ettirish;

• Turfa muhitli axborotlarni uzatish;

• Gopher menyularining barchasida aloqa bog‘lab berish;

• FTP - mijoz - dasturi orqali fayllarni ko‘chirish.

4.3.Mijozlar qismi.

• 4.3.Mijozlar qismi.

• Intranetning mijozlar qismi foydalanuvchilarning ish joylari majmuidir.

• Intranetning mijozlari mahalliy va olis mijozlarga farqlanadilar.

• Bularning har biri o‘z navbatida qanday axborot dasturlaridan foydalanishiga ko‘ra yuridik shaxs axborotidan foydalanadigan va yuridik shaxs hamda Internet dasturlaridan foydalanuvchilarga farqlanadilar. SHu belgilariga ko‘ra mijozning apparat va dastur ta’minotiga qo‘yilgan talablar farqlanadi.

• Mijoz ish joyining apparat ta’minoti kamida quyidagi talablarga javob berishi lozim.

• -kamida 286 va undan yuqori protsessorli kompyuter;

• -kamida 40 Mb qattiq disk makoni (tarmoq kolmpyuteri uchun shart emas);

• -modem (olisdagi mijozlar uchun) yoki tarmoq adapteri (mahalliy tarmoq mijozlari uchun);

• -himoyalovchi apparat vositalari – elektron kalit va sh.o‘. (olis mijozlar uchun);

• -tovush platasi – adapteri (shart emas).

• Mijoz ish joyining dasturiy ta’minoti kamida quyidagi talablarga javob berishi lozim:

• standart brouzer (Internet Explorer, Netscape Navigator);

• -tarmoq vositalari (TSP/IP, SMNP/POP, olis mijozlar uchun RAS);

• -grafik amal tizimi (olis mijozlar uchun yaxshisi himoyalangan amal tizimi);

• -himoyalashning dasturiy vositalari (mahalliy va olisdagi Internet va intranet dasturlaridan foydalanuvchilar uchun);

• -turli forma (Word, Excel, PowerPoint va h.k.)dagi fayllarni ko‘rish vositalari.

4.3.Mijozlar qismi.

• Mijozning minimal ta’minoti quyidagilarga bemalol imkon beradi:

• -guruhiy faoliyat olib borish;

• -Web – sahifalarni ko‘rish, yozib olish;

• -elektron pochta jo‘natish hamda qabul qilib olish;

• -tashkilot ma’lumotlari bazasi bilan ishlash;

• -turli formatdagi fayllarni ko‘rish;

• -fayllarni qabul qilish va uzatish;

• -ovozli yozuvlarni tinglash.

• TCP/IP tarmog'i.

• Intranetning har bir kompyuteriga TCP/IP protokolini o‘rnatish orqali Intranetning aloqa qismini o'z ichiga olgan tarmoq gismi - TCP/IP tarmog’i shakllantiriladi. Bu ish Intranet tarkibidagi har bir mahalliy kompyuter tarmog‘i LANga nisbatan qo‘shimcha suratda bajariladi. Buni ikki xil amalga oshirish mumkin.

• Birinchisi, Windows 95 yoki Windows NT Workstation, Windows for Workgroups, OS/2 amal tizimlari uchun bular tarkibida berilgan TCP/IP protokol steki ishlatiladi.

• Ikkinchisi, shlyuzlardan foydalanish. Windows 3.1 yoki DOS amal tizimlaridan ko‘pchilik mijozlar foydalangan holda NetWare mahalliy kompyuter tarmog‘ida IPX-paketini IP-manzilga o‘giruvchi shlyuzni Web- server va tarmoqning qolgan qismiga o‘rnatish kifoya.

4.3.Mijozlar qismi.

• Intranetning ko’pqatlamli modeli.

• Ko’pchilik kompyuter tarmoqlari va shu jumladan Internet va Intranet ham halqaro standartlashtirish tashkiloti-ISO taklifi asosida yaratilgan ko’pqatlamli model - tizimlarning aloqada bo’lish modeli-OSI(Open System Interconnection) asosida qurilgan. Bu model qisqacha ISO/OSI tarmoq modeli deb nomlanib, ko’pqatlamli tugunlar to’plamidagi qatlamlararo aloqalar majmuasidir. Quyidagi rasmda WAN asosida tarkib topgan Intranetni aks ettiruvchi ISO/OSI tarmoq modelining bir qismi keltirilgan.

4.3.Mijozlar qismi.

• Modelda 7 qatlamli tugun server, mijoz, brandmaurer, ma'lumotlar bazasini aks ettiradi, 3 qatlamli tugun marshrutlovchini, 2 qatlamli tugun ko'prikni, 1 qatlamli tugun takrorlovchini, nolinchi qatlam aloqa muhitini(kabelli ulanishlarni) aks ettiradi. Modelning 0-,1-,2-3-qatlamlari Intranetning aloqa qismini, 4-qatlam aloqa qismi bilan birgalikda TSP/IP tarmog'ini aks ettiradi.

• Model tugunidagi har bir ko'pqatlamli tugun aslida Intranet elementini iyerarxiya tizimi tarzida ifodalaydi. Tugundagi har bir qatlam faol dasturiy va/yo texnikaviy obyektlardan tashkil topgan bo'lib, axborot uzatish bo'yicha ma'lum vazifa(funktsiya)larni ado etadi va tarmoqdagi o'zi bilan teng qatlamda joylashgan obyektlar bilan aloqaga kirishadi. Qatlamlarning asosiy dasturiy tashkil etuvchilari protokollar bo'lib, vazifasi tegishli protokollarga binoan ostki qatlam xizmat(service)idan foydalanib ustki qatlamga xizmat ko'rsatishdir. Tugunning qo'shni qatlamlari o'z vazifalarini bajarishda axborot ayirboshlaydilar. Bunda server yo mijoz tugunidagi tadbiqiy jarayonlarning axborot oqimi 7 chi qatlamdan past tomon 0 chi qatlamga o'tib, undan uzatish muhiti(simli yo simsiz muhit) va aloqa elementi (takrorlovchi, ko'prik, marshrutlovchi, shlyuz tugunlari) orqali boshqa mijoz yo server tugunining tadbiqiy jarayoniga borib qo'shilishi sodir bo'ladi. Axborot oqimi birliklari qatlamdan qatlamga o'tganda o'zgarib boradi. Masalan, tadbiqiy qatlam, ifodalash, seans va transport qatlamlari uchun ma'lumotlar birligi xabar bo'lsa, tarmoq qatlamida malumotlar birligi paketdir. Malumotlar birligi kanal qatlamida kadr bo'lsa, fizikaviy qatlamda 1 yo 0 ni bildiruvchi bit erur. Malumotlar bir qatlamdan boshqasiga o'tgan sari ularning formatlari ham qatlamga mos tarzda o'zgartirilib qo'yiladi. Ko'pqatlamli modelning afzalligi shundaki, tarmoqning apparat va dasturiy vositalarini yaratuvchilar tegishli qatlam uchun o'z ishlanmalarini yuzaga keltirishda shu qatlamga qo'yilgan talablar bilan cheklanib boshqa qatlamlarning qanday tarzda yaratilishiga parvo ham qilmaydilar. Bu tarmoq yaratishda turli platformalarga oid apparat va dastur vositalaridan foydalanishga keng yo'l ochib beradi. Quyida qatlamlar vazifalari bayon etilgan.

4.3.Mijozlar qismi.

• 0-chi qatlam: Uzatish muhiti. Bu qatlam ISO/OSI tarmoq modelining eng ichki - nolinchi qatlami fizikaviy bog’lanish vositalari (kabellar va boshqa ulash vositalari)ni aks ettiradi. Intranetning barcha tugunlari bir-biriga uzatish muhiti orqali bog'lanadi.

• 1-chi qatlam: Fizikaviy qatlam. Vazifasi - aloqa kanalari bilan fizikaviy interfeys ta'minlab berishdir. Bu qatlam tarmoq aloqa kanallarining elektr va mexanikaviy jihatlarini belgilaydi.

• 2-chi qatlam:Kanal qatlami. Vazifasi-ma'lumot uzatish kanallarini boshqarish, kanallar bo'ylab ma'lumot uzatish va kanallardagi uzatish xatolarini payqash(ruscha-обнаружение). Asosiysi maqsadi- ma'lumotning uni uzatish jarayonida buzilishining oldini olish. Kanal qatlamida ma'lumot kadrlar oqimi sifatida shakllanadi. Kanal axborot uzatayotgan kompyuterdagi tarmoq plata(karta)sidan boshlanib shu axborotni qabul qilayotgan kompyuterdagi tarmoq kartasi bilan tugallangan aloqa yo'lini o'z ichiga oladi. Har bir tarmoq kartasi(Ethernet yo IBM Token Ring kartasi) noyob tarmoq manziliga ega. Bu kartalar kanal qatlamiga nisbatan ichki bo'lgan fizikaviy qatlamni kanal qatlamiga nisbatan yuqori(tashqi) bo'lgan tarmoq qatlamining dasturiy ta'minoti bilan bog'laydi. Masalan, tarmoq Ethernet asosida qurilgan bo'lsa, kompyuterni tarmoqqa ulangan Ethernet kartasi va kanal qatlamiga oid protokollar majmuyi bilan ta'minlash natijasida kanal qatlami xosil bo'ladi. Kanal qatlami tufayli tarmoq qatlami qanaqa tarmoq texnologiyasi – Ethernetmi yo IBM Token Ring qo'llanganligini va kanal qatlamiga o'tgan axborot oqimi kadrlar(Ethernet yo IBM Token Ring kadrlari) ketma-ketligiga qanday qilib aylantirilayotganini hisobga olishi shart emas.

• 3-chi qatlam: Tarmoq qatlami. Vazifasi-axborotni marshrutlash, ma'lumotlarni bo'laklash va bo'laklarni birlashtirish. Bu qatlamda axborot oqimi paketlar oqimi shaklida bo'ladi. Tarmoq qatlamining asosiy protokoli IP protokolidir. Ma'lumotlar paketi uzatilayotgan ma'lumot va boshqaruv signallarida aks etgan ma'lumotlar bilan birga uzatuvchi va uni qabul qilib oluvchi tarmoq tugunlarining manzillarini ham o'z ichiga olgan. Tarmoq qatlami va unga nisbatan ichki barcha qatlamlar Intranetning aloqa qismini tashkil etadi.

4.3.Mijozlar qismi.

• 4-chi qatlam: Transport qatlami. Vazifasi tarmoq tugunlari - kompyuterlari orasida ma'lumotlarni ishonchli yetkazib berib, axborot almashishdir. Bu qatlamning asosiy protokoli TCP protokolidir. Shu protokol asosida tashqi-seans qatlamidan olingan ma'lumotlar tarmoq qatlamiga mos keluvchi bo'laklar-paketlarga ajratiladi va tarmoq qatlamiga uzatiladi. Tarmoq qatlamidan qaytgan axborot oqimi ustida bunga teskari amallar bajariladi. Shunday qilib, transport qatlami tarmoq qatlami boshqaradigan paketlar trafigini hosil qilib beradi.

• 5-chi qatlam: Seans qatlami. Vazifasi – tadbiqiy jarayonlar muloqotini qo'llab-quvvatlash bu jarayonlarni ulanishi va ajratilishini ta'minlash va tadbiqiy jarayonlararo ma'lumotlar uzatishni ta'minlash. Seans qatlami har bir aloqa seansi uchun ikkinchi tomon (tarmoq tuguni) bilan suhbat asosida turli tugunlar tadbiqiy jarayonlari bilan ulanishlar o'rnatadi. Shuningdek seans qatlami ulanishning ikkala tomonining asli kimligini ham aniqlaydi. Shunday qilib seans qatlami foydalanuvchilar va tarmoq ilovalari orasida bog'lanishlarni o'rnatadi va ularni boshqaradi.

• 6-chi qatlam: Ifodalash qatlami. Vazifasi – axborot ifodalash shakillarini(tasvir, matn, qator va h.k.) muvofiqlashtirish va moslash; ma'lumotlar, kodlar, alifbolar va grafika elementlarini shakllantirish. Bu qatlam tarmoq tomonidan aloqa davomida bir necha bor ishlatilinadigan umumiy funktsiyalar mavjud. Bular qatoriga tarmoqni bosgich va displeylarga ulash, fayllarni formatlash kiradi. Mazkur qatlam ko'p formatli fayllar bilan ishlashga imkoniyat yaratadi. Uning vazifalari odatda amaliy dasturlar vositasida bajariladi. Bu qatlam ba'zi aloqa xizmatlarini shifrlash va axborotlarni zichlash kabi xizmatlarni ham amalga oshiradi.

• 7-chi qatlam: Tadbiqiy qatlam. Vazifasi – tadbiqiy jarayonlar bilan interfeys ta'minlab berish. Bu qatlamda muayyan ilovalar va amaliy komputer tarmog'i dasturlari mavjud. Web brauzer, FTP va Telnet shunday standart dasturlar jumlasidandir.

• 7-chi qatlamdan tashqi yuqorigi qatlamda turli tadbiqiy jarayonlar sodir bo'ladi.