İPƏk yolu, No. 1, 2018
Yüklə 0,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
- ВЗАИМОСВЯЗЬ МЕЖДУ ГОСУДАРСТВЕН- НЫМИ БЮДЖЕТНЫМИ РАСХОДАМИ И ДОХОДОМ НА ДУШУ НАСЕЛЕНИЯ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ
- Ключевые cлова
- Statistik göstəricilər .
- The Parametric Analysis
- Cədvəl 2.
- Cədvəl 3
- Cədvəl 5.
|
İPƏK YOLU, No.1, 2018, səh.56-65
56 DÖVLƏT BÜDCƏ XƏRCLƏRİ VƏ ADAMBAŞINA DÜŞƏN GƏLİR ARASINDA SƏBƏB-NƏTİCƏ ƏLAQƏSİ Ceyhun Abbasov
AMEA İdarəetmə Sistemləri İnstitutu, Bakı, Azərbaycan e-mail: ceyhunabbasoglu@gmail.com
gəlirlər arasında səbəb-nəticə əlaqəsinin Granger metodologiyası əsasında təhlilinə həsr olunmuşdur. Bu sahədə mövcud olan tədqiqatların bəzilərində xərclərin gəlirlərə (Keynis yanaşması), bəzilərində isə gəlirlərin xərclərə (Vaqner yanaşması) səbəb olduğu aşkarlanmışdır. Analoji araşdırmalar Azərbaycanda Keynis yanaşmasının doğru olduğunu göstərdi.
yanaşması, Vaqner qanunu.
causal
relationship between
state budget
expenditure and income per capita in Azerbaijan by Granger methodology. In some researches is discovered the influence of the expenditures to incomes (Keynesian approach), while in others conversely (Wagner’s approach). We found out that Keynesian hypothesis can be accepted in Azerbaijan.
budget expenditures, causal relationship, Granger test, Keynesian approach, Wagner’s law.
НЫМИ БЮДЖЕТНЫМИ РАСХОДАМИ И ДОХОДОМ НА ДУШУ НАСЕЛЕНИЯ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ Джейхун Аббасов Институт Систем Управления НАНА, Баку, Азербайджан Резюме. Статья посвящена анализу причинно- следственной связи между
расходами государственного бюджета и доходами на душу населения в Азербайджане по методологии Грейнджера. В некоторых исследованиях обнаружено влияние расходов на доходы (подход Кейниса), а в других наоборот (подход Вагнера). Мы обнаружили, что Кейнсианская гипотеза может быть принята в Азербайджане.
чинно-следственная связь, Granger тест, Кейн- сианская гипотеза, Закон Вагнера.
Giriş 1933-cü ildə baş vermiş “Böyük Depresiya” hökumətlərin fiskal siyasətinin daha da aktuallaşmasına səbəb oldu. Müasir dövrdə fiskal siyasət, o cümlədən büdcə xərcləri iqtisadi tənzimləmənin, iqtisadi inkişafın stimullaşdırılmasının ən aparıcı alətlərindən birinə çevrilmişdir. Lakin hökumətin iqtisadi inkişafının konturlarının müəyyənləşdirilməsindəki rolunun əhəmiyyəti hələ 1890-cı illərdə Vaqneri çox düşündürmüş və o klassik iqtisadçılardan fərqli olaraq hökumətlərin fiskal siyasətlərinin labüdlüyünü vurğulamışdı. 1930-cu illərdən sonra isə Keynis hökumətlərin fiskal siyasət alətlərinin iqtisadi tənzimləmədəki əhəmiyyəti və rolu barədə özünün konsepsiyasını hazırlamışdı. İndiki iqtisadi sistemlərdə iqtisadi
C. ABBASOV: DÖVLƏT BÜDCƏ XƏRCLƏRİ VƏ ADAMBAŞINA DÜŞƏN …
57 tənzimləməni fiskal siyasətsiz təsəvvür etmək belə mümkün deyil. Qeyd edək ki, dövlət büdcə xərcləri və adambaşına düşən gəlirlər arasında səbəb-nəticə əlaqəsinin izah olunmasında iki konsepsiya vardır. Keynis konsepsiyasına görə dövlət büdcə xərclərində dəyişmə adambaşına düşən gəlirdə dəyişməyə səbəb olur (X→Y). Əksinə Vaqner qanununa görə isə adambaşına düşən gəlirdə dəyişmə dövlət büdcə xərclərində dəyişməyə səbəb olur (Y→X). Lakin bu iki makroiqtisadi dəyişəndən hansının səbəb, hansının isə nəticə göstəricisi olması barədə elmi ədəbiyyatlarda yekdil fikir mövcud deyil. Belə ki, bir çox ölkələr üçün aparılmış tədqiqatların nəticələri bu ölkələrdə Keynis nəzəriyyəsinin yox, məhz Vaqnerin qanununun 1 (Y→X) doğru olduğunu göstərmişdir. Bu qanun Keynis nəzəriyyəsindən fərqli olaraq milli gəlirin səbəb, hökümətin büdcə xərclərinin isə nəticə olduğunu əsaslandırır. Qeyd olunan məsələ ilə əlaqədar bir sıra elmi tədqiqatlar tərəfimizdən araşdırılmışdır. Tədqiqat işinin məqsədi Azərbaycanda hər nəfərə düşən gəlir və dövlətin büdcə xərcləri arasında səbəb-nəticə əlaqəsinin araşdırılmasından ibarətdir. Nəticə olaraq Vaqnerin qanununun (Y→X), yoxsa Keynis konsepsiyasının (X→Y) Azərbaycan iqtisadiyyatına daha uyğun olduğunu müəyyən etməyə çalışacağıq.
2012-ci ilin 3-cü rübünədək (3-cü rübdə daxil olmaqla) olan zamanı əhatə edir. Maddələr üzrə büdcə xərcləri və transferlərin statistik göstəriciləri Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin “sosial iqtisadi inkişaf” aylıq bülletenlərindən toplanmışdır. Bu dəyişənlər Azərbaycanın İQİ-dən istifadə olunmaqla 2010-cu ilin 4-cü rübünün qiymətləri ilə real dəyərdə ifadə olunmuş (İQİ2010Q4=100) və mövsümi faktorlardan təmizlənmişdir. 2. Metodologiya və əlaqəli ədəbiyyatlar Dövlət büdcə xərcləri və adambaşına düşən gəlirlər arasında səbəb-nəticə əlaqəsinin tədqiqilə əlaqədar bir sıra elmi tədqiqatlar tərəfimizdən araşdırılmışdır. Bu tədqiqatların bəzilərinin gəldiyi nəticələr barədə qısa şərhlərin verilməsiniməqsədə müvafiq hesab edirik. Singh və Sahni (1984) [15] birgə apardıqları tədqiqat işində 1950-1981-ci illəri əhatə edən dövr üçün Hindistanda dövlət xərcləri ilə milli gəlir arasında səbəbiyyət əlaqəsini Granger-Sims metodologiyası əsasında tədqiq etmişlər. Bu tədqiqat işində istifadə olunmuş statistik göstəricilər illik əsasda götürülmüş və Sims filtiri əsasında zaman ənənəsi (trend) təsirindən təmizlənərək tədqiqata daxil edilir. Onlar belə bir nəticəyə gəldilər ki, Hindistan iqtisadiyyatı üçün nə Keynis nəzəriyyəsi, nə də Vaqnerin qanunu dövlət xərcləri ilə milli gəlir arasında səbəbiyyət əlaqəsini izah etmir. Bu problemin öyrənilməsinə həsr edilmiş digər bir maraqlı tədqiqat işi Ahsan, Kwan və Sahni (1992) [1] tərəfindən aparılmış tədqiqat işidir. Bu tədqiqatçılar dünyanın 7 ölkəsində - Kanada, Fransa, Almaniya, İtaliya, Yaponiya və İngiltərədə adambaşına düşən dövlət xərcləri ilə adambaşına düşən milli gəlir arasında səbəbiyyət əlaqəsini təhlil etmişlər. Statistik göstəricilər isə 1980-ci ilin qiymətləri ilə real dəyərdə ifadə olunmuşdur. Bundan başqa bu
1 Vaqner özünün bu qanununu 1863-cü ildə təklif etmişdir (bax Singh və Sahni (1984)) İPƏK YOLU, No.1, 2018
Azərbaycan Universiteti
58 tədqiqat işində M1 2 (Z1) və M2 3 (Z2) göstəricilərinin artım templərindən, nominal büdcə defisiti (Z3) və faiz dərəcəsi (Z4) göstəricilərindən də istifadə olunmuşdur ki, bu da dövlət xərcləri ilə adambaşına düşən milli gəlir arasında səbəbiyyət əlaqəsinin daha dəqiq tədqiq olunmasına hesablanmışdır. Statistik göstəricilərin müşahidə dövrü isə 1950-ci illərin əvvəllərindən 1980-ci illərin ortalarına qədər olan bir dövrü əhatə edir. Ahsan, Kwan və Sahni (1992) [1] tərəfindən əldə olunmuş nəticələr Cədvəl 1-də verilmişdir.
səbəbiyyət əlaqəsinin təhlili
İki dəyişənli model Çox dəyişənli model Birbaşa səbəbiyyət Bu dəyişənlərin iştirakı şərtində birbaşa səbəbiyyət Bu dəyişənlərdən dolayı səbəbiyyət (birbaşa olmayan) Z 1
2
Z 3
Z 4
Z 1 Z 2 Z 3 Z 4 Kanada
NC NC
NC NC
NC NC
NC X Y NC
Fransa X Y X Y X Y X Y X Y Y X Y X NC
NC Almaniya NC X
Y NC
NC X Y NC
X Y NC NC
İtaliya X Y X Y X Y X Y X Y NC
NC NC
NC Yaponiya Y
X Y Y X Y X Y X NC NC
Y X NC İngiltərə X
NC NC
X Y X Y NC NC
NC Y X
"NC" X və Y arasında səbəbiyyət əlaqəsinin olmadığını ifadə edir. Burada, X dövlət xərclərini, Y isə milli gəliri göstərir. "→" və "↔" simvolları uyğun olaraq bir tərəfli və ikitərəfli səbəbiyyət əlaqəsini ifadə edir. Mənbə: Ahsan, Andy və Sahni (1992), səh. 627, Cədvəl I [1] İndi isə Holmes və Hutton (1990) [9] tərəfindən təqdim olunmuş tədqiqat işi ilə tanış olacağıq. Bu tədqiqat işində 1950-1981-ci illərdə Hindistanda adambaşına düşən illik nominal milli gəlir (Y) və hökümət xərcləri (G) arasında səbəbiyyət əlaqsi tədqiq edilmişdir. Onlar bu makroiqtisadi göstəricilər arasında səbəbiyyət əlaqəsinin tədqiq olunmasında iki yanaşmadan istifadə etmişlər. Birinci yanaşma kimi Parametrik təhlil (ing: The Parametric Analysis) yanaşması, ikinci yanaşma kimi isə Ranklarla F test (ing: the Multiple Rank F Test) yanaşması tətbiq olunmuşdur. Birinci yanaşmanın nəticələrinə görə onlar hesab edirlər ki, adambaşına düşən illik nominal milli gəlir (Y) hökümət xərclərinin (G) səbəbidir. Yəni onların birinci yanaşması Vaqnerin qanununu dəstəkləyir. Lakin bunun əksinə olaraq ikinci yanaşmadan əldə olunmuş nəticələr hökümət xərclərinin (G) adambaşına düşən illik nominal milli gəlirin (Y) səbəbi olduğunu iddia etməklə Keynis nəzəriyyəsini dəstəkləmişdir.
2 M1 makroiqtisadi göstərici olmaqla pul aqreqatlarına daxildir. Bu göstərici M0 pul aqreqatı ilə manatla tələb olunanadək əmanət və depozitlərin cəmi kimi təyin olunur. Burada, M0 = ödəniş vəsaiti kimi istifadə olunan pul kütləsinin ən likvid hissəsidir. Dövriyyədə olan banknot və sikkələr 3 M2 = M1 + manatla müddətli əmanət və depozitlər C. ABBASOV: DÖVLƏT BÜDCƏ XƏRCLƏRİ VƏ ADAMBAŞINA DÜŞƏN …
59 Yuxarıda qısa şərh olunmuş elmi tədqiqat işləri ilə yanaşı biz həmçinin bu sahədə bir sıra başqa elmi ədəbiyyatları da araşdırdıq. Onlardan bəziləri haqqında qısa məlumatlar Cədvəl 2-də icmallaşdırılmışdır. Cədvəl 2. Bəzi tədqiqat işlərinin nəticələri Tədqiqatçılar Nəticələr Dəstəklənən nəzəriyyə Tədqiqatın aparıldığı ölkə Rehman, Ahmed və Masood (2007) Adambaşına düşən gəlir hökümət xərclərinin əsas determinantıdır Vaqnerin qanunu Pakistan Wing Yuk (2005) Hökümət xərclərinin artımı ÜDM-in artımına səbəb olur Keynis nəzəriyyəsi İngiltərə Katrakilidis və Tsaliki (2009)
Gəlirlərin hökümət xərcləri üzərində uzunmüddətli səbəbiyyət təsiri statistik əhəmiyyətlidir Vaqnerin qanunu Yunanıstan Tang (2009) Hökümət xərcləri və iqtisadi artım arasında qarşılıqlı əlaqə mövcuddur Həm Vaqnerin qanunu, həm də Keynis nəzəriyyəsi Malaziya 3. Empirik qiymətləndirmələr Beləliklə, biz gördük ki, hökumət xərcləri və milli gəlir arasında səbəb-nəticə əlaqəsi barədə yekdil fikir yoxdur. Daha doğrusu dünya ölkələrində iqtisadi sistemlərin fərqliliyi baxımından bu iki makroiqtisadi dəyişənlər arasında səbəb-nəticə əlaqəsi də müxtəlif cür formalaşmışdır. Bu kontekstdə biz Azərbaycanda dövlət büdcə xərcləri və adambaşına düşən gəlir arasında səbəb-nəticə əlaqəsini tədqiq etməyə çalışacağıq. Bunun üçün biz Granger (1969) [6] tərəfindən təklif olunmuş “Granger səbəbiyyət testi”ndən istifadə etmişik. Granger (1969) [6] göstərmişdir ki, indiki və keçmiş dövrlərin tendensiyası gələcək dövrün tendensiyasının formalaşmasına təsir göstərir, lakin gələcək dövrdə dəyişmə keçmiş dövrdə hər hansı bir dəyişməyə səbəb ola bilməz. Granger (1969) [6] tərəfindən təklif olunmuş metodologiya əsasında bizim nümunə üçün səbəbiyyət testinin tənliklərini aşağıdakı kimi yazmaq olar: ?????? ?????? ?????? ??????
= ?????? 0 + ?????? ?????? ?????? ?????? + ??????
?????? (3.1) ?????? ?????? ?????? ??????
= ?????? 0 + ?????? ?????? ?????? ?????? + ??????
?????? (3.2) Burada, L gecikmə (laq) operatorları, ?????? ?????? , ?????? ?????? , ?????? ?????? , ?????? ?????? uyğun olaraq p ((3.1) tənliyi üçün) and q ((3.2) tənliyi üçün) tərtibli çoxhədlilərdir. ??????
?????? və
?????? ??????
asılı olmayan və ağ küy xüsusiyyətinə malik sıralardır. Granger səbəbiyyət testinin həyata keçirilməsində ((3.1) və (3.2) tənliklərinin qiymətləndirilməsində) iki əsas məqam vardır. Birincisi bu test tələb edir ki, istifadə olunan dəyişənlər üzrə zaman sıraları stasionar olmalıdır (bax Granger (1969), səh. 426 [6]). Buna görə də biz dəyişənlərin stasionarlığını “Unit Root Test” vasitəsi ilə yoxladıq və onların orijinal vəziyyətinin qeyri-stasionar olduğunu aşkarladıq. Verilənlərin statistik təhlili nəticəsində məlum oldu ki, dəyişənlərin qeyri-stasionarlğına səbəb trend faktorunun İPƏK YOLU, No.1, 2018
Azərbaycan Universiteti
60 mövcudluğudur. Beləliklə, biz HP filtirin 4 köməyi ilə dəyişənləri ternd və stasionar olan komponentlərə ayırdıq və stasionar komponentdən istifadə etməklə birinci problemi həll etmiş olduq. İkinci vacib məsələ (3.1) və (3.2) tənliklərinin qiymətləndirilməsi üçün gücikmə uzunluğunun (lag length) müəyyən olunmasıdır. Bunun üçün bəzi seçmə kriteriyaları ilə optimal gecikmə uzunluğu (lag length) müəyyənləşdirildi. Kriteriyalar üzrə aparılmış testin nəticələri Cədvəl 3-də verilmişdir. Cədvəl 3-də LR (ing: the sequential modified LR test statistic (each test at 5% level)), FPE (ing: the final prediction error), AIC (ing: the Akaike information criterion), SC (ing: the Schwarz information criterion), HQ (ing: the Hannan-Quinn information criterion) gecikmə uzunluğunun (lag length) müəyyənləşdirilməsi kriteriyalarıdır. Göründüyü kimi bu beş kriteriyadan 4-ü (LR, FPE, AİC və HQ) gecikmə uzunluğunun 3-ə bərabər olduğunu dəstəkləyir. Artıq biz 3 dövr gecikmə (lag) ilə həm adambaşına düşən gəlir, həm də dövlət büdcə xərcləri dəyişənlərinin stasionar komponentləri əsasında “granger səbəbiyyət testi”ni tətbiq edə bilərik.
Gecikmələr (laqlar)
LogL
LR FPE
AIC SC
HQ 0 -581.46 NA 2.09e+09 27.14 27.22
27.17 1 -569.74 21.81 1.46e+09 26.78 27.02
* 26.87
2 -564.79
8.74 1.40e+09 26.73 27.14
26.89 3 -558.89 9.87 * 1.29e+09 * 26.65
* 27.22
26.56 * 4 -555.79 4.91
1.35e+09 26.69
27.43 26.96
* kriteriya ilə seçilmiş gecikmə dərəcəsini göstərir Burada, Endogen dəyişənlər: Y və X Eqzogen dəyişən: C Müşahidə dövrü: 2001Q1- 2012Q3 Müşahidə sayı: 43 Test 3 dövr gecikmə (lag) nəzərə alınmaqla Eviews proqramında hazır operatorların köməyi vasitəsi ilə realizasiya edilmişdir. Əldə olunan nəticələr Cədvəl 4-də ümumiləşdirilib.
4 Bu metod 1980-ci ildə Hodrick və Prescott (1997) [8] tərəfindən təklif olunmuşdur. Onu bir çox elmi ədəbiyyatlarda “Hodrick and Prescott decomposition” kimi də adlandırırlar. Hodrick və Prescott (1997) [8] hər hansı zaman sırasını iki hissəyə ayırırlar: Tsiklik komponenti və zaman trendi komponenti. Faktiki olaraq zaman sıralarında həm də mövsümi komponentlərdə mövcud olur. Lakin onlar belə fərz edirlər ki, mövsümi amillər artıq zaman sırasından təmizlənmişdir. Bu konteksdə biz bütün dəyişənləri mövsümi komponentlərdən təmizləmişik. Bizim nünunədə fərz edirik ki, θ t adambaşına düşən gəlir (Y t ) göstəricisinin zaman trendi komponentidir. Beləliklə, Hodrick və Prescott (1997) [8] tərəfindən təklif olunmuş HP filtiri adambaşına düşən gəlir (Y
t ) göstəricisini zaman trendi komponentindən (θ t ) aşağıdakı tənliyin həlli vasitəsi ilə təmizləyir min ??????
?????? ?????? ?????? − ??????
??????
2 + ?????? ?????? ??????+1
− ?????? ??????
− ?????? ??????
− ?????? ??????−1
2
?????? ??????=1
Eyni qayda ilə dövlət büdcə xərcləri (X) dəyişəni də bu filtirin köməyi ilə zaman trendi komponentindən təmizlənmişdir. Əlavə olaraq qeyd edək ki, bu metodun tətbiqi nümunələri ilə Ravn və Uhlig (2002) [14] və başqa tədqiqatçıların işlərində də tanış olmaq olar. C. ABBASOV: DÖVLƏT BÜDCƏ XƏRCLƏRİ VƏ ADAMBAŞINA DÜŞƏN …
61
Müşahidə dövrü: 2001Q1- 2012Q3 Gecikmə sayı (Lags): 3
X dəyişəni Y dəyişəninə səbəb deyil 44
12.6 0.000008 Y dəyişəni X dəyişəninə səbəb deyil
2.9
0.0477
Cədvəl 4-dən aydın görmək olur ki, “X dəyişəni Y dəyişəninə səbəb deyil” sıfır hipotezi üçün F statistik kəmiyyətinin ehtimalı 0.05-dən kiçikdir. Buna görə də biz sıfır hipotezi rədd etməklə alternativ hipotezi qəbul edirik. Beləliklə, belə bir qənaətə gəlmək olar ki, dövlət büdcə xərcləri (X) adambaşına düşən gəlirlərin (Y) səbəbi ola bilər. Digər tərəfdən “Y dəyişəni X dəyişəninə səbəb deyil” sıfır hipotezi üçün F statistik kəmiyyətinin ehtimalı isə təxminən 0.05-ə bərabərdir. Bu səbəbdən biz bu sıfır hipotezi rədd edə bilmirik. Bu isə o deməkdir ki, adambaşına düşən gəlirlər (Y) dövlət büdcə xərclərinin (X) səbəbi ola bilməz. Sonda cədvəl 1.2-dən əldə olunan nəticələrə əsasən Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün Keynis nəzəriyyəsinin doğru olduğunu qəbul edə bilərik (X→Y). İndi isə gəlin adambaşına düşən gəlirlər (Y) və dövlət büdcə xərcləri (X) arasında səbəbiyyət əlaqəsini tədqiqini Singh və Sahni (1984) [15] tərəfindən tətbiq edilmiş yanaşma ilə həyata keçirək. Bunun üçün onların öz tədqiqat işlərində istifadə etdikləri cədvəldən istifadə olunacaqdır. Lakin qeyd olunan cədvəldə bəzi kiçik dəyişikliklər və əlavələr edilmişdir. Belə ki, biz qiymətləndirilən modellərdə trenddən istifadə etməmişik. Çünki, yuxarıda qeyd olunduğu kimi bu komponent artıq dəyişənlərdən təmizlənmişdir. Eyni zamanda biz Sims filtirindən yox HP filtirindən istifadə etmişik. Əldə olunmuş nəticələr Cədvəl 5-də verilmişdir. Cədvəl 5-dən görmək olar ki, onun A hissəsi Keynis nəzəriyyəsini, B hissəsi isə Vaqnerin qanununu izah edir. B hissəsində verilmiş 9 haldan 6-sı Vaqner hipotezini dəstəkləyir. Lakin bu hallar yalnız 0.05 və daha zəif əhəmiyyətlilik səviyyəsində özlərini doğrultmuşlar. Bunun əksinə olaraq cədvəlin A hissəsində verilmiş bütün hallar Keynis nəzəriyyəsini dəstəkləmişlər. Həm də bu halların hamısı 0.01 və daha yüksək əhəmiyyətlilik səviyyəsində özlərini doğrultmuşlar. Beləliklə, biz Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün adambaşına düşən gəlir və dövlət büdcə xərcləri arasında səbəb-nəticə əlaqəsinin Keynis nəzəriyyəsi ilə daha yaxşı izah olunduğunu qəbul edirik (??????→??????). Burada Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün öncə aparılmış analoji tədqiqat işləri və onların nəticələri barədə qısa məlumat verilir. Hesab edirik ki, bu bizim məqalədə əldə olunmuş nəticələrin müqayisəsinə imkan yaradacaqdır. Azərbaycanda fiskal siyasətin, o cümlədən büdcə xərclərinin səmərəliliyinin müxtəlif istiqamətlərdə təhlili, büdcə xərclərin iqtisadi artıma təsirinin qiymətləndirilməsi istiqamətində kifayət qədər tədqiqat işləri vardır.
İPƏK YOLU, No.1, 2018
Azərbaycan Universiteti
62 Cədvəl 5. Adambaşına düşən gəlirlər (Y) və dövlət büdcə xərcləri (X) arasında səbəbiyyət əlaqəsinin təhlili, 2010Q4 dövrünün qiymətləri ilə A hissəsi
F(c) F(r)
?????? = ??????(?????? 0 , ??????
−1 , ??????
−2 , ??????
−3 , ??????
−1 , ??????
−2 , ??????
−3 ) 6.01 a
(7;36) ?????? → ?????? ?????? = ??????(?????? 0 , ?????? −1 , ??????
−2 , ??????
−1 , ??????
−2 , ??????
−3 ) 6.75 a
(6;37) 0.95 (1;36)
?????? → ?????? ?????? = ??????(?????? 0 , ??????
−1 , ??????
−1 , ??????
−2 , ??????
−3 ) 5.55 a
(5;38) 0.97 (2;36)
?????? → ?????? ?????? = ??????(?????? 0 , ??????
−1 , ??????
−2 , ??????
−3 ) 0.68 (4;39) 5.66
a
(3;36) ?????? → ?????? ?????? = ??????(?????? −1 , ??????
−2 , ??????
−3 ) 0.77 (3;40) 4.17
a
(4;36) ?????? → ?????? ?????? = ??????(?????? −1 , ??????
−2 ) 1.02 (2;41) 4.88
a
(5;36) ?????? → ?????? ?????? = ??????(?????? −1 )
(1;42) 4.58
a
(6;36) ?????? → ?????? ?????? = ??????(?????? −1 , ??????
−2 )
8.61 a
(2;41) ?????? → ?????? ?????? = ??????(?????? −1 ) 16.25
a
(1;44) ?????? → ?????? B hissəsi
F(c) F(r)
?????? = ??????(?????? 0 , ??????
−1 , ??????
−2 , ??????
−3 , ??????
−1 , ??????
−2 , ??????
−3 ) 1.69 (7;36)
?????? ↛ ?????? ?????? = ??????(?????? 0 , ?????? −1 , ??????
−2 , ??????
−3 , ??????
−1 , ??????
−2 ) 2.03 c
(6;37) 0.25 (1;36)
?????? → ?????? ?????? = ??????(?????? 0 , ??????
−1 , ??????
−2 , ??????
−3 , ??????
−1 ) 2.42 c
(5;38) 0.24 (2;36)
?????? → ?????? ?????? = ??????(?????? 0 , ??????
−1 , ??????
−2 , ??????
−3 ) 0.62 (4;39) 2.34
c
(3;36) ?????? → ?????? ?????? = ??????(?????? −1 , ??????
−2 , ??????
−3 ) 0.82 (3;40) 1.83
(4;36) ?????? ↛ ?????? ?????? = ??????(?????? −1 , ?????? −2 ) 0.65 (2;41) 1.50
(5;36) ?????? ↛ ?????? ?????? = ??????(?????? −1 ) 1.40 (1;42)
1.98 c
(6;36) ?????? → ?????? ?????? = ??????(?????? −1 , ?????? −2 )
3.68 b
(2;42) ?????? → ?????? ?????? = ??????(?????? −1 ) 6.28
b
(1;44) ?????? → ??????
Burada, F(c) bütün izahedici dəyişənlərin əmsallarının sıfra bərabər olmasını fərz edən sıfır hipotezidir, F(r) isə birinci tənlikdən atılan izahedici dəyişənin (izahedici dəyişənlərin) ayrıca modeldə (asılı dəyişən birinci tənlikdə olduğu kimi qalacaq) götürülməsi ilə onların əmsalının sıfra bərabər olmasını fərz edən sıfır hipotezidir. a – 0.01-də əhəmiyyətlidir b – 0.05-də əhəmiyyətlidir c – 0.10-da əhəmiyyətlidir
Beynəlxalq Valyuta Fondunun əməkdaşları tərəfindən Azərbaycan üçün hazırlanmış hesabat (IMF (2007)) bu sahədə tanınmış tədqiqat-təhlil işlərindən biridir. Bu tədqiqat işində Azərbaycanın fiskal siyasəti fonunda onun ümumilikdə makroiqtisadi vəziyyəti neo-klassik artım modelinin əsasında tədqiq olunmuşdur. Junko və Vitali (2008) “Impact of Government Expenditure on Growth: The Case of Azerbaijan” adlı tədqiqat işlərində qeyd olunan problemin araşdırılmasını həyata keçirmişlər. Yerli tədqiqatçılardan Yadulla Həsənli, Vilayət
C. ABBASOV: DÖVLƏT BÜDCƏ XƏRCLƏRİ VƏ ADAMBAŞINA DÜŞƏN …
63 Vəliyev, Namiq Baxışov, bu problemlə əlaqədar olaraq Türkiyədə təşkil olunmuş X Ekonometrika və statistika konfransında “Bütçe harclama kanallarının sosyo-ekonomik kalkınma göstergelerine etkisi” adlı tədqiqat işlərini (Bulut C. (2009)) təqdim etmişdirlər. Bu tədqiqat işində Azərbaycan iqtisadiyyatı üzrə büdcə xərclərinin fiskal və monetar siyasətin bir sıra göstəricilərinə (inflyasiya, əmək haqqı, ÜDM-in artımı və s.) təsiri ekonometrik qiymətləndirilərək təhlillər aparılmışdır. Bundan başqa Y. Həsənli Bakı şəhərində «Qloballaşma və regional iqtisadi inkişaf» mövzusunda keçirilən beynəlxalq konfransın "Müasir qloballaşma dövründə davamlı insan inkişafı konsepsiyası və insan kapitalı” adlı materialında investisiya xərcləri, o cümlədən büdcə xərclərinin (Təhsil, elm səhiyyə və s.) İnsan kapitalı, İnsan İnkişafı İndeksinə təsirinin ekonometrik modelini vermişdir. Bundan başqa X. Alıyev və O. Nadirov [4] tərəfindən hazırlanmış “Modelling the impact of fiscal policy on non-oil GDP in a resource rich country: evidence from Azerbaijan” adlı tədqiqat işində, yenə X. Alıyev və O. Nadirovun [3] “How fiscal policy affects non-oil economic performance in Azerbaijan?” adlı tədqiqat işində, X. Alıyev və C. Mikayılovun [2] “Does the budget expenditure composition matter for long-run economic growth in a resource rich country? Evidence from Azerbaijan” adlı tədqiqat işində, F. Həsənov, C. Mikayılov, C. Yusifov və X. Alıyevin birgə müəllifləri olduqları “Impact of Fiscal Decentralization on Non- Oil Economic Growth in a Resource-Rich Economy” adlı tədqiqat işlərində fiskal siyasətin iqtisadi inkişafdakı effektlərinin qiymətləndirilməsi məsələləri ətraflı araşdırılmışdır. Nəticə. Həm hökumətin fiskal siyasət qərarlarının hazırlanmasında, həm də Mərkəzi Bankın monetar siyasətinin konturlarının müəyyənləşdirilməsində belə səbəbiyyət əlaqələrinin təhlil olunması vacib əhəmiyyətə malikdir. Digər tərəfdən müvafiq optimallaşdırma məsələlərinin məqsəd funksiyalarını qiymətləndirərkən səbəbiyyət əlaqəsinin istiqaməti həlledici rola malik olur. Azərbaycanda dövlət büdcə xərcləri və adambaşına düşən gəlirlər arasında səbəb-nəticə əlaqəsinin vəziyyətini Granger (1969) [6] metedologiyası əsasında təhlil etdik. Əsaslı elmi nəticələri əldə etmək məqsədi ilə biz əvvəlcə Singh və Sahni (1984) [15], Ahsan, Andy və Sahni (1992) [1], Holmes və Hutton (1990) [9], Rehman, Ahmed və Masood (2007), Wing Yuk (2005), Katrakilidis və Tsaliki (2009) [10], Tuck Cheong Tang (2009) kimi tədqiqatçıların bu problemin tədqiqinə həsr olunmuş elmi əsərləri ilə tanış olduq. Müəyyən etdik ki, dünya ölkələrində xərclər və gəlirlər arasında səbəb-nəticə əlaqəsi barəsində heç də yekdil fikir mövcud deyil. Daha doğrusu, bu tədqiqatçıların tədqiqat apardıqları ölkələrin bəzilərində xərclərin gəlirlərə (Keynis yanaşması), bəzilərində isə gəlirlərin xərclərə (Vaqner yanaşması) səbəb olduğu qənaətinə gəlinmişdir. Bundan başqa Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün analoji tədqiqat işləri də təhlil olunaraq müqayisə olundu. Beləliklə, müvafiq yanaşma və metodların tətbiqi ilə Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün Keynis yanaşmasının daha uyğun olduğu müəyyənləşdirildi. Yəni, Azərbaycanda 2001-ci ilin 1-ci rübündən 2012-ci ilin 3-cü rübünədək (3-cü rübdə daxil olmaqla) olan zaman dövründə dövlət büdcə xərclərinin səbəb adambaşına düşən gəlir göstəricisinin isə nəticə göstəricisi kimi qəbul etmək mümkündür. İPƏK YOLU, No.1, 2018
Azərbaycan Universiteti
64 Ədəbiyyat 1.
Ahsan S.M., Kwan A.C.C., Sahni B.S., (1992) Public Expenditure and National Income Causality: Further Evidence on the Role of Omitted Variables, Southern Economic Journal, 58(3), pp.623-634. 2.
Aliyev K., Mikayilov C., (2016) Does the budget expenditure composition matter for long-run economic growth in a resource rich country? Evidence from Azerbaijan. Academic Journal of Economic Studies, 2(2), pp.147-168. 3.
Aliyev K., Nadirov O., (2016), How fiscal policy affects non-oil economic performance in Azerbaijan?. Academic Journal of Economic Studies, 2(3), pp.11-29. 4.
oil GDP in a resource rich country: evidence from Azerbaijan, Acta Universitatis Agriculturae et Silviculturae Mendelianae Brunensis, 64(6), pp.1869-1878. 5.
Series With a Unit Root, Journal of the American Statistical Association, 74(366), pp.427-431. 6.
Cross-spectral Methods, Econometrica, 37(3), pp.424-438. 7.
Granger C.W., Huangb B.N., Yang C.W., (2000), A bivariate causality between stock prices and exchange rates: evidence from recent Asianflu. The Quarterly Review of Economics and Finance, 40(3), pp.337-354. http://escholarship.org/uc/item/9bk607p6
8.
Hodrick R.J., Prescott E.C., (1997), Postwar U.S. Business Cycles: An Empirical Investigation, Journal of Money, Credit and Banking, 29(1), pp.1-16. 9.
Expenditures and National Income, The Review of Economics and Statistics, 72(1), pp.87-95. 10.
government spending and economic growth: the case of Greece, 1958-2004, Acta Oeconomica, 59(1), pp.57-78. 11.
Fellow of the King's College, Cambridge, published by Harcourt, Brace and Company, and printed in the U.S.A. by the Polygraphic Company of America, New York. 12.
Tax Journal, 33, pp.189-201. 13.
Ram R., (1987), Wagner's Hypothesis in Time-Series and Cross-Section Perspectives: Evidence from "Real" Data for 115 Countries, The Review of Economics and Statistics, 69(2), pp.194-204. C. ABBASOV: DÖVLƏT BÜDCƏ XƏRCLƏRİ VƏ ADAMBAŞINA DÜŞƏN …
65 14.
Ravn M.O., Uhlig H., (2002), Notes on adjusting the Hodrick-Prescott filter for the frequency of observations, The Review of Economics and Statistics, 84(2), pp.371–380. 15.
Singh B., Sahni B.S., (1984), Causality Between Public Expenditure and National Income, The Review of Economics and Statistics, 66(4), pp.630-644. 16.
Wagner A., (1890), Finanzwissenschaft, Winter, C.F., Leipzig. Yüklə 0,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|