İQTİSADİYYAT ELMİ VƏ İQTİSADİ SİYASƏT
İQTİSADİYYAT ELMİ VƏ İQTİSADİ SİYASƏT
Elşən Bağırzadə
Elşən Bağırzadə
iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru
Bakı - 201
Bakı - 201
5
5
GİRİŞ ƏVƏZİ
Elmin faciəsi! Gözəl bir hipotezin
Elmin faciəsi! Gözəl bir hipotezin
çirkin bir həqiqətlə yox olması!
çirkin bir həqiqətlə yox olması!
Thomas Henry Huxley
Thomas Henry Huxley
ELM V
ELM V
Ə ELMİ METOD
Ə ELMİ METOD
•
“
“
Elm”
Elm” (İng. science) sözü “öyrənmək”
anlamına gələn Latın mənşəli “scire”dən
törəmişdir.
• Bu günkü mənada “elm” sözü “öyrənmək
prosesi”dir.
•
Elmi proses
Elmi proses iki mərhələli bir prosesdir:
– Fenomenlərin qruplaşdırılması;
– Qruplaşdırılmış fenomenlər arasındakı oxşarlıq
və ya fərqliliklərin müşahidə edilməsi yolu ilə
səbəb-nəticə əlaqəsinin qurulması.
ELM V
ELM V
Ə ELMİ METOD
Ə ELMİ METOD
•
Müşahidə
Müşahidə prosesi fenomenlərin ortaq
tərəflərinin müəyyən edilərək
ümumiləşdirilməsini də doğurur.
•
Ümumiləşdirmələr
Ümumiləşdirmələr fenomenlərin səbəb-
nəticə əlaqələri dəsti içində toplanmasına və
bundan çıxış edərək elmi nəticələr əldə
edilməsinə kömək edir.
•
Səbəb-nəticə əlaqələri
Səbəb-nəticə əlaqələrinin ya olduğu kimi,
ya da müəyyən təcrübə və ya müşahidə yolu
ilə test edildikdən sonra ortaya qoyulması
elmi çərçivənin müəyyən edilməsini təmin
edir.
ELM V
ELM V
Ə ELMİ METOD
Ə ELMİ METOD
• Səbəb-nəticə əlaqələrinin ortaya
qoyulmasının üç yolu vardır:
–
Hipotez
Hipotez: müəyyən bir səbəb-nəticə əlaqəsinin
hələ təcrübə və ya yetərli qədər müşahidə ilə
ispatlanmamış ifadəsidir.
–
Elmi qanun
Elmi qanun: səbəb-nəticə əlaqələri üzərində
qurulan, təcrübə və ya müşahidələrlə ispatlanan,
ya da rədd edilməyən hipotezlərdir.
–
Nəzəriyyə
Nəzəriyyə: Bir çox səbəb-nəticə əlaqəsinin
birlikdə müəyyən bir disiplin formasında
birləşdirilməsindən meydana gələn biliklərin
məcmusudur.
ELM V
ELM V
Ə ELMİ METOD
Ə ELMİ METOD
• Səbəb-nəticə əlaqələrinin hipotez, elmi qanun və ya
nəzəriyyələr çərçivəsində qruplaşdırıldığı biliyə
əsaslanan həqiqəti dərk etmə metoduna
elmi
elmi
metod
metod deyilir.
•
Elmi metodun zəruri mərhələləri
Elmi metodun zəruri mərhələləri aşağıdakılardır:
– Müşahidəyə açıq şəkildə bir problemin ifadə edilməsi;
– Problemin bir hipotez çərçivəsində ifadə edilməsi;
– Hipotezin təcrübə və ya müşahidələrlə test edilməsi,
başqa sözlə doğruluğunun sınanması və ya yalnışlığının
göstərilə bilməsi;
– Əldə edilən nəticələrin şərh edilməsi və elmi bir qanunun
ortaya qoyulması;
– Test edilmiş hipotez və qanunlar üzərində oturdulmuş bir
nəzəriyyənin inkişaf etdirilməsi.
ELM V
ELM V
Ə ELMİ METOD
Ə ELMİ METOD
• Sosial elmlərlə dəqiq elmlər arasında elmi
metod baxımından aşağıdakı fərqlər vardır:
– Sosial elmlərdə fərziyyələrdən daha çox istifadə
edilir;
– Sosial elmlər müxtəlif fərziyyələrə əsaslanan
abstraktlaşdırma metdodundan geniş şəkildə
istifadə edir;
– Dəqiq elmlərdə hipotezlər əsasən təcrübə
metodu ilə test edildiyi halda, sosial elmlərdə
müşahidə metodundan istifadə edilir.
İQTİSADİYYAT ELMİ
İQTİSADİYYAT ELMİ
• Predmeti və elmlər arasındakı yeri:
–
Sosial elm
Sosial elm olmaqla, öyrəndiyi əsas
predmet qıt resurslardan ehtiyacları ən
yüksək səviyyədə ödəyəcək formada
istifadə edilməsidir.
– Xüsusilə də pozitiv iqtisadiyyatın istifadə
etdiyi kəmiyyət metodları və modellər
nəzərə alındıqda
dəqiq elmlərə ən yaxın
dəqiq elmlərə ən yaxın
sosial elm
sosial elm olduğunu söyləmək
mümkündür.
İQTİSADİYYAT ELMİ
İQTİSADİYYAT ELMİ
• Makroiqtisadiyyat və mikroiqtisadiyyat:
–
Makroiqtisadiyyat
Makroiqtisadiyyat dedikdə, iqtisadiyyat elminin
qlobal və ya milli parametrləri öyrənən alt qoludur.
• Məsələn, milli gəlir, pul təklifi, inflyasiya, işsizlik, cari
əməliyyatlar hesabı, məcmu tələb, məcmu təklif kimi
bütövlükdə iqtisadiyyatla əlaqəli olan məsələləri öyrənir.
–
Mikroiqtisadiyyat
Mikroiqtisadiyyat dedikdə, iqtisadiyyat elminin
cəmiyyətin ayrı-ayrı fərdlərini və ayrı-ayrı firmaları
maraqlandıran iqtisadi problemləri öyrənən alt
qoludur.
• Məsələn, fərdi tələb, firma təklifi, istehlakçı tarazlığı, firma
tarazlığı kimi məsələləri öyrənir.
– Obrazlı desək, mikroiqtisadiyyat ayrı-ayrı ağaclarla
maraqlandığı halda, makroiqtisadiyyatın maraq
dairəsi meşədir.
İQTİSADİYYAT ELMİ
İQTİSADİYYAT ELMİ
• Pozitiv iqtisadiyyat və normativ iqtisadiyyat:
–
Pozitiv iqtisadiyyat
Pozitiv iqtisadiyyat iqtisadiyyat elminin nəzəri qoludur.
• İngilis dilində “economics” termini ilə ifadə edilir.
• Seçimlərə və inanclara yer vermir.
• Fenomenləri elmi şəkildə təhlil edir.
• İrəli sürdüyü mülahizələr isbat oluna biləndir
–
Normativ iqtisadiyyat
Normativ iqtisadiyyat, iqtisadiyyat elminin iqtisadi
siyasəti əhatə edən alt qoludur.
• Seçimlər, başqa sözlə subyektiv hədəflərə yer verilir.
– Məsələn, inflyasiya nədir, necə meydana gəlir sualının
cavabını axtarmaq və bunu bir nəzəriyyə çərçivəsində
izah etmək pozitiv iqtisadiyyatın, gəlir bölgüsünün
ədalətli olub-olmadığını qiymətləndirmək və ondan
nəticələr çıxarmaq isə normativ iqtisadiyyatın
predmetidir.
İQTİSADİYYAT ELMİ
İQTİSADİYYAT ELMİ
• İqtisadiyyat elminin əsas xüsusiyyətlərindən
biri
hipotez, qanun və nəzəriyyələrinin
hipotez, qanun və nəzəriyyələrinin
zaman və məkana görə dəyişə bilən
zaman və məkana görə dəyişə bilən
olması
olmasıdır.
– Çünkü insan və cəmiyyət davranışları
dəyişdikdə, iqtisadiyyatın qanunları da
dəyişir.
– Nəticədə, iqtisadiyyat elmində eyni mövzu
üzrə çoxlu sayda hipotez, qanun və
nəzəriyyə mövcud ola bilir.
İQTİSADİYYAT ELMİ
İQTİSADİYYAT ELMİ
•
İqtisadiyyat elminin əsas məqsədi
İqtisadiyyat elminin əsas məqsədi,
iqtisadi fenomenlər arasındakı səbəb-nəticə
əlaqələrini açıqlayan ümumiləşdirmələrin
ortaya qoyulmasıdır.
• İqtisadiyyat elmi səbəb-nəticə əlaqələrini
açıqladığı zaman elmi metodun hipotez,
qanun və nəzəriyyə mərhələlərindən keçir.
• İqtisadiyyat elmi dəqiq elmlərdən fərqli
olaraq test etmə vasitəsi kimi təcrübə
əvəzinə müşahidədən istifadə edir.
İQTİSADİYYAT ELMİ
İQTİSADİYYAT ELMİ
• İqtisadiyyat elmində səbəb-nəticə əlaqələrinin
açıqlanmasında əsasən
funksional
funksional
münasibətlər
münasibətlərdən istifadə edilir.
• İqtisadiyyat elminin qanun və nəzəriyyələri dəqiq
elmlərin qanun və nəzəriyyələri qədər dəqiq
deyildir.
–
Alfred Marşal
Alfred Marşal: “İqtisadiyyat qanunları, az-çox
müəyyən və az-çox dəqiq meyllərin ifadə
edilməsindən ibarətdir.”
• İqtisadiyyat elminin həqiqətin öyrənilməsini təmin
etməyə istiqamətlənmiş metodu “
elmi
elmi
abstraktlaşdırma
abstraktlaşdırma”dır.
İQTİSADİYYAT ELMİ
İQTİSADİYYAT ELMİ
•
Abstraktlaşdırma
Abstraktlaşdırma, qarışıq həqiqəti açıqlaya
bilmək üçün bəzi fərziyyələrlə hadisəni
sadələşdirərək ortaya qoymaq və mərhələ-
mərhələ sadələşdirici fərziyyələri ortadan
qaldırmaq yolu ilə qarışıq həqiqətin
açıqlanmasına nail olmaq metodudur.
• İqtisadiyyat elmi, həqiqi həyatın qarışıq və
başa düşülməsi çətin olan strukturunu
sadələşdirərək təhlil edə bilmək məqsədilə
müşahidə, funksional münasibətlər və
abstraktlaşdırma metodlarına dayanaraq
qurulan modellərə əsaslanır.
İQTİSADİYYAT ELMİ
İQTİSADİYYAT ELMİ
•
Abstraktlaşdırma
Abstraktlaşdırma, qarışıq həqiqəti açıqlaya
bilmək üçün bəzi fərziyyələrlə hadisəni
sadələşdirərək ortaya qoymaq və mərhələ-
mərhələ sadələşdirici fərziyyələri ortadan
qaldırmaq yolu ilə qarışıq həqiqətin
açıqlanmasına nail olmaq metodudur.
• İqtisadiyyat elmi, həqiqi həyatın qarışıq və
başa düşülməsi çətin olan strukturunu
sadələşdirərək təhlil edə bilmək məqsədilə
müşahidə, funksional münasibətlər və
abstraktlaşdırma metodlarına dayanaraq
qurulan modellərə əsaslanır.
– Məsələn, dövri-axın diaqramı, istehsal imkanları
əyrisi.
İQTİSADİ SİYASƏT
İQTİSADİ SİYASƏT
•
İqtisadi siyasət
İqtisadi siyasət, əsasən makroiqtisadi
tarazlıqların hansı istiqamətdə və necə
dəyişdiriləcəyi ilə bağlı yanaşmaları özündə
birləşdirən bir sahədir.
– Məsələn, iqtisadi artımı sürətləndirmək, işsizliyi,
cari əməliyyatlar hesabı kəsirini, büdcə kəsirini
azaltmaq və ya inflyasiya kimi qeyri-stabillik halları
ilə mübarizə aparmaq üçün iqtisadiyyatın mövcud
tarazlıqlarını dəyişdirmək tələb olunur.
• Makroiqtisadi tarazlıqları dəyişdirmək üçün
tətbiq olunan tədbirlər paketi də
iqtisadi
iqtisadi
siyasət
siyasət adlandırılır.
İQTİSADİ SİYASƏT
İQTİSADİ SİYASƏT
•
İqtisadi siyasət
İqtisadi siyasət, iqtisadi tarazlıqda ortaya çıxan
pozulmaları düzəltmək üçün tədbirlər görülməsini
də nəzərdə tutur.
– Məsələn, daralan iqtisadiyyatda yenidən iqtisadi
artıma nail olmağa çalışmaq.
• İqtisadi tarazlıqda hər hansı bir pozulma olmasa
belə, əgər
daha yaxşı bir tarazlıq səviyyəsi
daha yaxşı bir tarazlıq səviyyəsinə
nail olmaq arzu edilirsə, bu zaman da iqtisadi
siyasətdən istifadə edilir.
– Məsələn, daha yüksək iqtisadi artım sürəti, daha
yaxşı gəlir bölgüsü, daha aşağı inflyasiya, daha az
dövlət borclanması, daha az büdcə kəsiri, daha
yüksək məşğulluq, daha çox investisiya kimi arzu
olunan yeni makroiqtisadi tarazlıqlara nail olmağa
çalışmaq.
İQTİSADİ SİYASƏT
İQTİSADİ SİYASƏT
• Pozulan tarazlıqları düzəltmək, ya da yeni və
daha yaxşı tarazlıqlara nail olmaq fikri tətbiq
ediləcək
iqtisadi siyasətin seçimi
iqtisadi siyasətin seçimini də zəruri
edir.
• İqtisadi siyasətin müxtəlif alt qolları vardır.
Bunları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq
mümkündür:
–
Maliyyə siyasəti
Maliyyə siyasəti;
–
Pul (monetar) siyasəti
Pul (monetar) siyasəti;
–
Digər siyasətlər
Digər siyasətlər.
• Hər bir iqtisadi siyasət növünün özünəməxsus
alətləri vardır. İqtisadiyyatda müəyyən edilmiş
hədəflərə uyğun olaraq bu alətlərdən
təkbaşına, ya da birlikdə istifadə edilir.
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
• İqtisadiyyat elminin əsas məsələsi
qıtlıq və
qıtlıq və
seçim
seçim olduğu üçün iqtisadi hadisələrin və bir
növ bu hadisələr qarşısında alınan tədbirlər
olan iqtisadi siyasətin tarixini çox qədimlərə
qədər aparıb çıxarmaq mümkündür.
• Təxminən 40 min il əvvəl bu günkü (
homo
homo
sapiens
sapiens) forması ilə ilk dəfə dünya üzərində
göründüyü fərz edilən insan, e.ə. 10-cu
minilliklərə, başqa sözlə neolit dövrünə qədər
ovçu və yığıcı (istehlakçı)
ovçu və yığıcı (istehlakçı) kimi yaşamışdır.
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
• İnsanın e.ə. 10-7-ci minilliklər arasında ilk dəfə oturaq
həyata keçərək əkinçiliyə və heyvandarlığa başladığı
məlumdur. Bununla
ilk iqtisadi inqilab
ilk iqtisadi inqilab reallaşmış və
əkinçilik və ya neolit inqilabı
əkinçilik və ya neolit inqilabı adını almışdır.
• E.ə. 2-ci minilliyə doğru tunc dövrünü yaşayan Anadolu
və Mesopotamiya arasında davamlı bir xarici ticarət
fəaliyyəti ortaya çıxmışdır ki, bu da
ikinci iqtisadi
ikinci iqtisadi
inqilab və ya
inqilab və ya
xarici ticarət inqilabı
xarici ticarət inqilabı
adlandırılır.
• Ümumi yanaşma pulun ortaya çıxmasını sonrakı
tarixlərə aid etsə də, e.ə. 1500-2000-ci illərdə metal
külçələrin ödəniş vasitəsi kimi istifadə edilməyə
başlanmasını
üçüncü iqtisadi inqilab və ya pul
üçüncü iqtisadi inqilab və ya pul
inqilabı olaraq
inqilabı olaraq adlandırmaq mümkündür.
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
• Orta əsrlərin feodal sistemində tədricən
feodalların malikanələrinin ətrafında onların
topaqlarını əkib-becərən, onlara xidmət edən
və ilk əmək haqqı alan təhkimçi kəndlilərin
ortaya çıxması
dördüncü iqtisadi inqilab və
dördüncü iqtisadi inqilab və
ya izafi dəyərin yaradılması inqilabı
ya izafi dəyərin yaradılması inqilabının
ortaya çıxmasını doğurmuşdur.
• İqtisadiyyatın bir elm kimi deyil, intuitiv
yanaşmalar kimi ortaya çıxması 15-ci əsrdən
Qərbdə yayılmağa başlanan
merkantilizm
merkantilizm
yanaşması
yanaşması ilə bağlıdır.
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
• Merkantilizm eyni zamanda məlum olan
ilk
ilk
sistemli iqtisadi siyasət yanaşması
sistemli iqtisadi siyasət yanaşmasıdır.
• Merkantilist siyasətin əsas tezisləri
aşağıdakılardır:
– Qiymətli metalları əldə edərək zənginliyi artırma
düşüncəsi (
bulyonizm
bulyonizm);
– Dövlətin iqtisadi həyata aktiv müdaxiləsi;
– İdxal məhdudiyyətləri tətbiq edərək ölkə daxilində
istehsalı mümkün olan məhsulların xaricdən
alınmasının qadağan edilməsi, başqa sözlə ölkədən
qiymətli metal çıxışının məhdudlaşdırılması;
– Məhsul ixracını stimullaşdıraraq qiymətli metalları
əldə etmək fikri.
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
• Merkantilizmin əsas xüsusiyyətlərindən biri
də xarici ticarət siyasətinin
xarici ticarət
xarici ticarət
profsiti
profsiti
yarada bilməsidir.
• Bu yanaşma isə
xarici ticarətdə
xarici ticarətdə
proteksionizm, yüksək gömrük divarları
proteksionizm, yüksək gömrük divarları
ilə idxalatın məhdudlaşdırılması
ilə idxalatın məhdudlaşdırılması və
müxtəlif stimullarla ixracın artırılması
müxtəlif stimullarla ixracın artırılmasını
nəzərdə tutur.
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
• 18 və 19-cu əsrlərdə iqtisadi düşüncənin
inkişafına damğasını vuran və ən mühüm
nümayəndələri Adam Smith, David Ricardo,
Thomas R. Malthus, John Stuart Mill və Alfred
Marshall olan
klassik iqtisadçılar
klassik iqtisadçılara görə pul
iqtisadiyyatda mühüm bir element olsa da, əsl
mühüm olan pulun üstünü örtdüyü real
hadisələrdir.
• Klassik iqtisadçılar bulyonizmlə yanaşı, dövlətin
iqtisadiyyata müdaxiləsinə də qarşı çıxmışdır.
• Klassik iqtisadi nəzəriyyə
iqtisadiyyatın təklif
iqtisadiyyatın təklif
cəbhəsinə üstünlük vermiş
cəbhəsinə üstünlük vermiş və əsas
müddəalarını bu istiqamətdə formalaşdırmışdır.
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
•
Klassik iqtisadi məktəbin əsas yanaşmaları
Klassik iqtisadi məktəbin əsas yanaşmaları aşağıdakılardır:
– İqtisadiyyat tam məşğulluq halında tarazlıqda olur və bu tarazlıqdan
sapmalar müvəqqəti xarakter daşıyır;
– Bazarda hər subyekt öz mənafeyini maksimumlaşdırmaq istiqamətində
çalışır və beləliklə cəmiyyətin mənafeyi də maksimumlaşdırılır;
– İqtisadiyyatda əmək haqqı və qiymətlər elastikdir və tam məşğulluq
şəraitində uzun müddətli tarazlığı təmin edən də bu elastiklikdir.
– Hər təklif öz tələbini yaradır (
Say Qanunu
Say Qanunu).
– Bazar qeyri-tarazlıqları və tam məşğulluq tarazlığından sapmalar
qısamüddətli xarakter daşıyır;
– İqtisadiyyatın öz-özünü tənzimləyən mexanizmlərə malik olması səbəbilə
dövlətin iqtisadiyyata, qeyri-tarazlıqları aradan qaldırmaq məqsədilə
qarışmasına ehtiyac yoxdur;
– Pul həqiqi (real) iqtisadi fəaliyyətin yalnız vasitəçisidir və digər məhsullar
kimi onun da tələbini, başqa sözlə qiymətini təklifi müəyyən edir;
– Xarici ticarətdə beynəlxalq ixtisaslaşma və mübadilə mümkün olduğu
ölçüdə inkişaf etdirilərsə, bundan hər bir ölkə fayda əldə edəcəkdir
(
Müqayisəli üstünlük nəzəriyyəsi
Müqayisəli üstünlük nəzəriyyəsi)
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
• Klassik iqtisadiyyat məktəbi 18-19-cu əsrlərdə
ortaya çıxan sənayeləşmənin doğurduğu kütləvi
istehsalın və bazar axtarışlarının
intensivləşməyə başlandığı
klassik kapitalizm
klassik kapitalizm
dövrü
dövrünü əhatə edir.
• Klassik iqtisadiyyat nəzəriyyəsi eyni zamanda
iqtisadiyyatı başlı-başına buraxma və
iqtisadiyyatı başlı-başına buraxma və
fəaliyyətinə müdaxilə etməmə
fəaliyyətinə müdaxilə etməmə formasında
tətbiq edilən bir iqtisadi siyasət yanaşmasının
da təməlini atmışdır.
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
• Kapitalist sistemin yaşadığı böyük böhranların ilki olan Uzun
Depresiya 1970-ci illərdə Almaniyada başlayıb digər ölkələrə
yayıldı.
• Sənaye inqilabı ilə ortaya çıxan böyük əmtəə və xidmət
ticarəti sərbəstliyini sistem həzm edə bilməmiş və böhranla
üzləşmişdi.
• Bu böhrandan çıxışda klassik iqtisadiyyat yanaşmasının
neo-klassik yanaşma
neo-klassik yanaşma ilə yenidən formalaşdırılmasının
mühüm rolu olmuşdur.
• Neo-klassik iqtisadi məktəbin nümayəndələri
iqtisadi
iqtisadi
düşüncəni fəlsəfənin bir hissəsi olmaqdan çıxarmış
düşüncəni fəlsəfənin bir hissəsi olmaqdan çıxarmış, onu
ayrı bir elm sahəsinə çevirmişdir.
• Ən mühüm nümayəndələri William Stanley Jevons, Carl
Menger və Leon Walras olan neoklassik iqtisadçılar öz
tədqiqatlarını daha çox bazarlar üzərində aparmışdır.
tədqiqatlarını daha çox bazarlar üzərində aparmışdır.
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
• Klassik iqtisadi nəzəriyyəyə ilk ciddi tənqid
Marksist iqtisadi nəzəriyyə
Marksist iqtisadi nəzəriyyə tərəfindən
gətirilmişdir.
•
Marx
Marx, kapitalizmin əsas elementlərinə qarşı
çıxmış və kapitalist sistemin, qeyri-taraz daxili
hərəkətverici qüvvələri səbəbilə uzun müddət
yaşaya bilməyəcəyini qeyd etmişdir.
• Marksist iqtisadi nəzəriyyənin əsas elementləri
aşağıdakılardır:
– Planlaşdırma;
– Bazar mexanizmi əvəzinə planlaşdırılmış qiymətlər;
– Xüsusi mülkiyyət əvəzinə ictimai mülkiyyəti.
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
• 1930-cu illərin böyük dünya iqtisadi böhranı ilə ortaya çıxan
Keynesçi iqtisadi nəzəriyyə
Keynesçi iqtisadi nəzəriyyə 1970-ci illərə qədər elə bir
müqavimətə rast gəlməmiş və kapitalist dünyaya hakim olmuşdur.
• Keynesçi iqtisadi nəzəriyyənin əsas müddəaları aşağıdakılardır:
– İqtisadiyyatda tam məşğulluq tarazlığı təsadüfi bir tarazlıqdır
və davamlılığına heç bir şəkildə təminat vermək mümkün
deyildir;
– Həqiqətdə qiymətlər və əmək haqqları instutsional
tənzimləmələr və iqtisadi olmayan səbəblərlə klassik
iqtisadçıların düşündükləri kimi xüsusilə aşağıya doğru elastik
olmaya bilər;
– Hər tələb öz təklifini yaradır;
– Büdcə tarazlığı, neytral vergi kimi siyasətlər düzgün
yanaşmalar deyildir və aktiv maliyyə və vergi siyasəti
aparmalıdır.
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
• Keynesçi iqtisadi nəzəriyyənin hakimiyyəti 1970-ci illərdən
başalayaraq müxtəlif iqtisadi məktəblərin müqaviməti
qarşısında sarsılmaya başlamışdır.
• Neft ixrac edən ölkələrin neft qiymətlərini artırmaları
nəticəsində ortaya çıxan inflyasiya şəraitində artan işsizlik
fenomeni (
Phillips Əyrisi
Phillips Əyrisinin əhəmiyyətini itirməsi)
Keynesçi iqtisadi nəzəriyyənin tənqidinə səbəb olmuşdur.
• Keynesçi yanaşmaya ilk ciddi tənqid Milton Friedmanın
liderliyində
monetarizm iqtisadi məktəbi
monetarizm iqtisadi məktəbi tərəfindən
gəlmişdir.
• Klassik iqtisadi məktəbin əsas müddəalarını müdafiə
edən monetarizmin əsas fərqi
pulun iqtisadi həyatda ən
pulun iqtisadi həyatda ən
mühüm fenomen olduğunu
mühüm fenomen olduğunu və pul təklifini idarə
etmədən iqtisadi qeyri-tarazlıqların həll edilə
bilməyəcəyini irəli sürməsidir.
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
• 1970-ci illərdə Keynesçi iqtisadi nəzəriyyəyə digər bir
tənqid
yeni klassik iqtisadi məktəb
yeni klassik iqtisadi məktəbdən gəlmişdir.
• Əsas təmsilçiləri Robert Barro, Thomas Sargent və
Reobert Lucas olan yeni klassik iqtisadçılar, klassik
iqtisadi nəzəriyyənin və monetarizmin bəzi fikirlərinə,
rasional gözləntilər nəzəriyyəsi
rasional gözləntilər nəzəriyyəsi çərçivəsində
yanaşaraq bazarların özbaşına buraxılmasının
zəruriliyini vurğulamış və dövlətin bazarlara
müdaxiləsinin reallıqda heç bir nəticə doğurmayacağını
irəli sürmüşdür.
• Yeni klassik iqtisadçılar hesab edir ki, istər pul, istərsə
də maliyyə siyasəti gözlənilən nəticələri verməz, çünkü
dövlətin də digər iqtisadi subyektlərin də malik
dövlətin də digər iqtisadi subyektlərin də malik
olduğu informasiya eyni
olduğu informasiya eynidir.
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
• 1980-ci illər Qərbdə klassik iqtisadi nəzəriyyənin əsas
müddəalarından olan Say Qanununun yenidən
gündəmə gəlməsinə yol açan
təklif yönlü iqtisadiyyat
təklif yönlü iqtisadiyyat
yanaşması
yanaşmasının iqtisadi siyasətdə hakim olması ilə
yadda qalmışdır.
• İqtisadçı Arthur Lafferin adı ilə əbədiləşən təklif yönlü
iqtisadiyyat özündə klassik iqtisadiyyatın ən yaxşı
büdcə tarazlı büdcədir və ən yaxşı vergi neytral vergidir
yanaşmalarına əsaslanaraq və vergilərin, real olmayan
ətraf mühiti qoruma tədbirlərinin azaldılması kimi
yollarla iqtisadiyyatın canladırıla biləcəyi iddiasını ortaya
qoymuşdur.
• ABŞ-da
Reagan
Reagan və
Bush
Bush, İngiltərədə
Thatcher
Thatcher
hökumətləri bu siyasəti tətbiq etmiş, ancaq ciddi
nəticələr əldə edilməmişdir.
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
• Zaman keçdikcə Keynesçi iqtisadçılar da
öz nəzəriyyələrini inkişaf etdirməyə, ona
yeni müddəalar əlavə etməyə davam
etmişlər və nəticədə
neo-keynesçi
neo-keynesçi
məktəb
məktəbi formalaşdırmışlar.
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
• İqtisadiyyat elminin üç istiqamətdə
inkişaf
etdiyini göstərmək mümkündür:
– Azad bazar iqtisadiyyatına əsaslanan klassik
iqtsiadi nəzəriyyə və bunun müxtəlif növləri
(monetarizm, yeni klassik iqtisadiyyat və təklif
yönlü iqtisadiyyat);
– Komanda iqtisadiyyatına əsaslanan Marksist
iqtisadi nəzəriyyə;
– Dövlətin bazarlara müdaxiləsinə əsaslanan
Keynesçi qarışıq iqtisadiyyat nəzəriyyəsi və
onun davamı (neo-keynesçilik).
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
TARİXİ TƏKAMÜLÜ
• Son 200 ildə dünya iqtisadiyyatında ortaya çıxan 2 əsas
dəyişikliyə diqqət yetirməkdə fayda vardır:
– “Sənaye inqilabı” ilə başlayan
əmtəə və xidmətlərin
əmtəə və xidmətlərin
beynəlxalq sərbəst hərəkəti
beynəlxalq sərbəst hərəkəti
və idxal üzərindəki
məhdudiyyətlərin azaldılması;
– 2000-ci illərdə dünya miqyasında
kapital hərəkətlərinin
kapital hərəkətlərinin
sərbəstləşməsi
sərbəstləşməsi
.
• Kapitalın hərəkətinin sərbəstləşdirilməsi texnologiyaların da
sürətlə yayılmasını doğurmuşdur.
•
2008-ci ildəki qlobal iqtisadi böhran
2008-ci ildəki qlobal iqtisadi böhran kapitalın
beynəlxalq hərəkətinin sərbəstliyi səbəbindən bütün
qlobal sistemə yayılmışdır.
• Maliyyə bazarlarının çökməsi iqtisadi durğunluğa səbəb
olmuş və sistemin böhrandan çıxması üçün yenidən
Keynesçi modelə müraciət edilmişdir.
YOXLAMA SUALLARI
YOXLAMA SUALLARI
1.
İqtisadiyyat elminin tərifini verin. Ehtiyaclar və onları
ödəməyə yönəlmiş vasitələr arasında necə bir əlaqə
vardır?
2.
Makroiqtisadiyyat və mikroiqtsiadiyyat arasında nə fərq
vardır? Onların öyrəndiyi məsələlərə dair ən azı 2 nümunə
göstərin.
3.
Pozitiv iqtisadiyyat və normativ iqtisadiyyat nə deməkdir?
İqtisadi siyasət bunların hansı ilə əlaqəlidir?
4.
İqtisadiyyat elmində qanunlar və nəzəriyyələr nə üçün
fizika və ya kimyada olduğu qədər dəqiqliyə malik deyildir?
5.
İqtisadi siyasətin əsas məqsədi nədir? Bu məqsədi
reallaşdırmaq üçün hansı iki əsas siyasət vasitəsindən
istifadə edilir?
YOXLAMA SUALLARI
YOXLAMA SUALLARI
6. Neolit inqilabı nədir? Əsas xüsusiyyətlərini göstərin.
7. İzafi dəyərin yaradılmasının sonrakı dövrlərdə necə təsiri
olmuşdur?
8. Merkantilizm nədir? Bulyonizm nə deməkdir?
9. Klassik iqtisadiyyat məktəbinin əsas müddəalarını qeyd edin.
10. Marksist iqtisadiyyatın kapitalizmdən başlıca fərqləri
nələrdir?
11. Keynesçi iqtisadi siyasəti klassik iqtisadi məktəbin
yanaşması ilə Marksist iqtisadi məktəbin yanaşmasının
qarışığı olaraq ifadə etmək mümkündürmü?
12. İqtisadi fikrin inkişafını 3 istiqamət üzrə göstərmək tələb
olunarsa, bunların hansılar olduğunu qeyd edərsiniz?
13. İqtisadi yanaşmaların böhranlarla birlikdə inkişaf edib
yetkinləşdiyi fikrinə münasibətiniz necədir?
TÖVSİYƏ OLUNAN MƏNBƏLƏR
TÖVSİYƏ OLUNAN MƏNBƏLƏR
•
Mahfi Eğilmez, Ercan Kumcu, (2014). “Ekonomi
Politikası: Teori ve Türkiye Uygulaması”, İstanbul:
Remzi Kitabevi, 19. Basım.
•
Qreqori Mənkyu (2007), “Ekonomiksin əsasları”,
Bakı: CBS Polygraphic Production.
•
Red. Məhəmmədhəsən Meybullayev (2005),
“İqtisadi təlimlər tarixi”, Bakı: “Nurlar” Nəşriyyat-
Poliqrafiya Mərkəzi, II Nəşr.
•
Rasim Həsənov (2009), “İqtisadi siyasət:
metodologiya və praktika”, Bakı: “İqtisad
Universiteti” nəşriyyatı.
Document Outline - İQTİSADİYYAT ELMİ VƏ İQTİSADİ SİYASƏT
- GİRİŞ ƏVƏZİ
- ELM VƏ ELMİ METOD
- Slide 4
- Slide 5
- Slide 6
- Slide 7
- İQTİSADİYYAT ELMİ
- Slide 9
- Slide 10
- Slide 11
- Slide 12
- Slide 13
- Slide 14
- Slide 15
- İQTİSADİ SİYASƏT
- Slide 17
- Slide 18
- İQTİSADİYYAT VƏ İQTİSADİ SİYASƏTİN TARİXİ TƏKAMÜLÜ
- Slide 20
- Slide 21
- Slide 22
- Slide 23
- Slide 24
- Slide 25
- Slide 26
- Slide 27
- Slide 28
- Slide 29
- Slide 30
- Slide 31
- Slide 32
- Slide 33
- Slide 34
- Slide 35
- YOXLAMA SUALLARI
- Slide 37
- TÖVSİYƏ OLUNAN MƏNBƏLƏR
Dostları ilə paylaş: |