AKSIYADORLIK JAMIYATLARINI MODERNIZATSIYALASH VA
IQTISODIYOTNI DIVERSIFIKATSIYALASHDA KORPORATIV
BOSHQARUV TIZIMINI TATBIQ ETISH
Bekzod Qaxramonovich Usmonov
TDIU
Annotatsiya:
Quyidagi maqola aksiyadorlik jamiyatlarini maksimal darajada
modernizatsiyalash va iqtisodiyotni diversifikatsiyalashda korporativ boshqaruvni
qanday qilib tatbiq qilishni analizlaydi va tegishli xulosalar beradi.
Tayanch so’zlar:
Modernizatsiyalash, iqtisodiyot, diversifikatsiya, korporativ
boshqaruv
IMPLEMENTATION OF CORPORATE GOVERNANCE SYSTEM IN
MODERNIZATION AND DIVERSIFICATION OF JOINT STOCK
COMPANIES
Bekzod Qaxramonovich Usmanov
TSUE
Abstract:
The following article analyzes how to apply corporate governance in
maximizing the modernization of joint stock companies and diversifying the
economy and provides relevant conclusions.
Keywords:
Modernization, economics, diversification, corporate governance
Aksiyadorlik jamiyatlarida modernizatsiya qilish va diversifikatsiya qilish kabi
tushunchalar avvalida aksiyadorlik jamiyatlariga ta’rif berish joizdir. Aksiyadorlar
jamiyati – daromad topish maqsadida hissadorlik tamoyiliga binoan uyushgan
sherikchilik jamiyati hisoblanadi. Aksiyadorlar jamiyati boshqa sherikchilik
korxonasidan farqliroq, muomalaga nominal qiymati ko‘rsatilgan aksiyalar chiqarish
va uni sotish yo‘li bilan tarqatish bunday jamiyatning moliyaviy negizini tashkil
etadi. Aksiya egalari dividend shaklida daromad oladilar. Aksiyadorlar jamiyatining
ochiq va yopiq jamiyat shaklidagi ko‘rinishlari bor: Yopiq aksiyadorlar jamiyati –
aksiya egalari maʼlum guruh, masalan, taʼsischilarning o‘zi bilan cheklanadi.
Aksiyalar faqat ularning o‘rtasida tarqatiladi. Ochiq aksiyadorlar jamiyati – jamiyat
aksiyalari erkin sotiladi va sotib olinadi, aksiyadorlar soni cheklanmagan, xohlagan
va aksiya olishga puli bor yuridik yoki jismoniy shaxs, shu jumladan, ajnabiy
shaxslar uning aʼzosi bo‘la oladi. Aksiyadorlar jamiyati pulni bir yerga to‘plab
biznesga qo‘yish uchun tuziladi. Uning tashkilotchilari taʼsischilar deb yuritiladi.
"Science and Education" Scientific Journal
January 2021 / Volume 2 Issue 1
www.openscience.uz
216
Taʼsischi firmalar, banklar, davlat va ayrim fuqarolar bo‘lishi mumkin. Aksiyadorlar
jamiyatining afzalligi shundaki, u mayda pulni to‘plab yirik pulga aylantirish, yaʼni
kapital bo‘la oladigan pulga aylantirishdan, mayda puldorlarning pulini ham biznesga
qo‘yishdan iborat. Aksiyadorlar jamiyatini boshqarishning oliy organi – aksiyadorlar
majlisi, so‘ngra – direktorlar kengashi va quyi bo‘g‘ini – bo‘linmalar boshqarmasidan
iborat.
Aksiyadorlar majlisi aksiyadorlar jamiyati yillik hisobotini, nizomdagi
o‘zgarishlarni, daromadning taqsimlanishini, foyda-zarar hisob-kitobini, taftish
natijalari, rahbarlarni saylash masalasini ko‘rib chiqadi va tegishli qarorlar qabul
qiladi. Dastlab aksiyadorlar jamiyati 17-asrda paydo bo‘lgan, hozir keng tarqalib,
ommaviy tus olgan. O‘zbekistonda aksiyadorlar jamiyati bozor islohotlari davomida
mol-mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonida paydo
bo‘ldi, davlat korxonalarini aksiyadorlar jamiyati aylantirish mulkiy o‘zgarishlarning
yo‘nalishlaridan biriga aylanadi. Islohotlarning birinchi bosqichida yopiq turdagi
aksiyadorlar jamiyati tashkil topdi. Uning 2-bosqichida ochiq turdagi aksiyadorlar
jamiyati shakllana boshladi. O‘zbekistonda 1995-yilda 2255 ta, 1996-yilda 5500 ta
aksiyadorlar jamiyati ishladi. O‘zbekistonda aksiyadorlar jamiyati nodavlat sektoriga
kiradi. Aksiyadorlar jamiyati mustaqil, lekin ular davlat belgilagan qonun-qoidalar
asosida ish ko‘radi. Ularning faoliyati O‘zbekiston Respublikasining „Aksiyador
jamiyatlar va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida“ (1996.25.4)
qonuniga binoan olib boriladi. Aksiyadorlar jamiyatini diversijikatsiya qilishda
shubhasiz AJ laridagi samarali tashkil etilgan korporativ boshqaruv yordamga keladi.
Diversifikatsiya (lot. diversifi catio - oʻzgarish, xilma-xil taraqqiyot) - korxona
(birlashma)larning faoliyati sohalari va ishlab chiqaradigan mahsulotlari turining
kengayishi, yangilanib turishi degan ma’nonii anglatadi. Aksiyadorlik jamiyatlarida
diverisfikatsiya fenomenoni yuqori samaradorlikka erishish, iqtisodiy foyda olish,
bankrotlikka barham berish maqsadlarda amalga oshiriladi. Ilgari bir sohada
ixtisoslashgan firmalarning (sanoat, q. x., transport, moliya va h.k.) boshqa
iqtisodiyot tarmoqlari, xizmat koʻrsatish sohalariga, birinchi navbatda, yuqori foyda
beradigan sohalarga kirib borishi ularning xoʻjalik faoliyati sohalari va
imkoniyatlarini kengaytiradi. Buning natijasida turli-tuman tovarlar ishlab
chiqaradigan, xizmat koʻrsatadigan hamda ishlanmalar bilan band boʻlgan keng
tarmoqli, ammo hamisha ham texnologik jihatdan oʻzaro bogʻlanmagan majmualar
(mas, agrosanoat majmui, oʻrmonsanoat majmui) vujudga keladi va bu ishlab
chiqarish diversifikatsiyasi deyiladi.
Dunyo mamlakatlarida aksiyadorlik jamiyatlarida va ko’p sonli korxona,
sindikat, trestlarsa bu jarayoni 20-asrning 50-y.lari oʻrtalaridan rivojlana boshladi.
Dastlab AQSH, Yaponiya, Gʻarbiy Yevropa davlatlarida bu iqtisodiy fenomenon
sanoat, transport, qurilish, moliya sohalarida vujudga keladi. Shu bois bu jarayon
"Science and Education" Scientific Journal
January 2021 / Volume 2 Issue 1
www.openscience.uz
217
xarakteri mazkur davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy omillari, shuningdek, boshqa
davlatlarga tegishli boʻlgan umumiy omillar (ilmiy-texnika inqilobi, yuqori foyda
uchun kurash, raqobat kurashi, texnik taraqqiyotdan qolib ketmaslik va b.) bilan
belgilanadi. Ular avvalo koʻp daromadli, tez rivojlanadigan sohalar (mas, elektronika,
kimyo) bilan shugullanadigan aksiyadorlik jamiyatlarida faoliyat boshlaydi.
Kompaniyalar mahsulot ishlab chiqarish bilan birga, shu mahsulot uchun zarur
boʻlgan xom ashyoni ham oʻzlari tayyorlashga kirishadi. Mablagʻlarni kam daromadli
sohadan tejab koʻp foyda beradigan tarmoklarga sarf etadilar.
Oʻzbekistan xalq xoʻjaligida yangi barpo etilgan sanoat korxonalari va
aksiyadorlik jamiyatlarida asosiy mahsulot turidan tashqari qoʻshimcha mahsulotlar,
xalq isteʼmoli tovarlari ishlab chiqarish yoʻlga qoʻyilgan. Mamlakatimizda sanoat
korxonalarini va aksiyadorlik jamiyatlarini modernizatsiya qilish, texnik va
texnologik qayta jihozlash borasida amalga oshirilayotgan ishlar hududlarda ishlab
chiqarish hajmi va sifatini yuksaltirishga xizmat qilmoqda.
Aksiyadorlik jamiyatlarida mahsulotlarni iste’molchi va bozor talabiga mos
holda yaratish va ular orqali korxona samaradorligini oshirishga erishish muhim
ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiyotimizga kiritilayotgan investitsiyalarning yildan-yilga
o’sib borishida yurtimizdagi mavjud investitsion sharoit va qulay investitsiya muhiti
alohida ahamiyat kasb etayotganini ta’kidlash joiz.
Bugungi kunda mamlakatimizni, avvalo, iqtisodiyotimizni isloh etish,
erkinlashtirish va modernizatsiya qilish, uning tarkibiy tuzilishini diversifikatsiya
qilish borasida amalga oshirilayotgan, har tomonlama asosli va chuqur o’ylangan
siyosat bizni inqirozlar va boshqa tahdidlarning salbiy ta’siridan himoya qiladigan
korporativ boshqaruv bugungi kunda aksiyadorrlik jamiyyatlarini rivojlantirishning
asosiy yo’llaridan hisoblanadi. Iqtisodiyotdagi tarkibiy islohotlarni yanada
chuqurlashtirish, korxonalarning investitsion faoliyatini yanada jonlantirish, xorijiy
investitsiyalarni, avvalo to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish va
ulardan samarali foydalanish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va
texnologik qayta qurollantirish, yangi ish o’rinlarini shakllantirish va shu asosda
milliy iqtisodiyotimizni barqaror va jadal rivojlantirishni ta’minlash maqsadida
respublika byudjetidan katta miqdorda mablag’lar ajratilmoqda. modernizatsiya
atamasining iazmuniga to’xtaladigan bo’lsak, odatda uni texnika, texnologiyaga oid
tushuncha deb qaraladi. Modernizatsiya – ob’ektni yangilash,yaxshilash,
takomillashtirish, uni yangi talablar va me’yorlarga, texnik shartlarga, sifat
ko’rsatkichlariga muvofiqlashtirish, asosan bunda mashina, asbob uskunalar,
texnologik jarayonlar modernizatsiyalanadi.
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida real sektor korxonalarini va
aksiyadorlik jamiyatlarini qo’llab quvvatlash bilan bir qatorda ularni
sog’lomlashtirish tadbirlari ham muhim o’rin tutadi. Zero, uzoq davr mobaynida
"Science and Education" Scientific Journal
January 2021 / Volume 2 Issue 1
www.openscience.uz
218
sifatsiz mahsulotni ishlab chiqarish, eskirgan texnika va texnologiya asosida zarar
ko’rib ishlayotgan korxonalarni saqlab qolish iqtisodiyotning sog’lomligiga jiddiy
putur yetkazishi mumkin. Bunday aksyadorlik jamiyatlarini va korxonalarni bankrot
deb e’lon qilish hamda moliyaviy-xo’jalik faoliyatini tarkibiy o’zgartirish orqali
qayta tuzish bu boradagi eng to’g’ri va samarali yechim hisoblanadi.
Bugungi kunga kelib man shu yuqoridagi ikkita asosiy iqtisodiy fenomenonni
samarali joriy etishda dunyo miqyosida keng qo’llaniladigan va barcha osonlik bilan
tushunadigan
tushunchalardan
biri
shak-shubhasiz
korporativ
boshqaruv
tushunchasidir. “Korporativ boshqaruv oldindan mavjud, shuningdek ushbu atama
yangi hamdir” degan gap bejiz emas. Bunga korporativ boshqaruv organlari
tomonidan faoliyati samarali tashkil etilib kelinayotgan yirik aksiyadorlik
kompaniyalari, transmilliy korporatsiyalar va hokazolaming milliy va jahon
iqtisodiyotidagi o‘rn i sabab bolmoqda. Shundan kelib chiqqan holda dunyoning
deyarli barcha mamlakatlarida, xususan mamlakatimizda ham korporativ boshqaruv
tizimini samarali tashkil etish masalasiga jiddiy e’tibor qaratilib kelinmoqda.
Keltirilayotgan jihatlar sabab korporativ boshqaruvning iqtisodiy mohiyati, uning
maqsad va vazifalarini to'gri anglash maqsadga muvofiq. Korporativ boshqaruvning
iqtisodiy mohiyati uzoq yillardan buyon o'rganilib kelinmoqda va bu borada
tadqiqotchilarning flkrlari xilma-xilligiga guvoh bo'lish mumkin. “Korporativ
boshqaruv - korporatsiya mulkdorlarining korporatsiya kapitalini shakllantirishga,
undan foyda olish maqsadida yanada samarali foydalanishga hamda olingan
daromadlami korporativ munosabatlarning barcha ishtirokchilari o'rtasida adolatli
taqsimlashga qaratilgan strategik muhim qarorlarni belgilash, ta’riflash va qabul
qilishga doimiy va real ta’sirini ta’minlashdagi ongli, bevosita ishtirokidir”, deb
izohlanadi. Tashkiliy huquqiy shakl sifatida korporatsiyalar barcha mamlakatlarda,
jumladan O'zbekistonda ham keng hajmda qo’llanilmaydi. Shu nuqtayi nazardan
korporatsiyalar, kompaniyalar, aksiyadorlik jamiyatlari, mas’uliyati cheklangan
jamiyatlari va boshqalarni umumlashtirgan holda korporativ tuzilma tushunchasi
bilan ifodalanadi.
Dostları ilə paylaş: |