İrfan və mənəviyyatın həyatımızdakı rolu Məqalənin qısa xülasəsi



Yüklə 433,08 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix04.08.2018
ölçüsü433,08 Kb.
#60819
növüXülasə


 

 



İrfan və mənəviyyatın həyatımızdakı rolu 

 

 



 

Məqalənin qısa xülasəsi 

Məqalədə  irfan  və  mənəviyyatın  insan  həyatındakı  rolu 

haqda  bəhs  edilmişdir.  Həmçinin,  şühudi  idrakların 

çoxluğuna və müxtəlifliyinə diqqə çəkilmiş, amma onların 

hamısının  irfan  olmadığına  təkid  edilmişdir.  İrfanın 

əslində,    Allah-taalanın,  Onun  Adlarının,  Sifətlərinin  və 

Fellərinin  şühudi  və  batini  idrakından  ibarət  olması 

vurğulanmışdır. Bu məqalədə, məhz belə bir həqiqi irfanın 

insan həyatındakı roluna toxunulmuş, araşdırılmışdır. 

İrfanın Mənası 

“İrfan”  və  “idrak”  sözləri  lüğətdə  “tanımaq”,  “dərk 

etmək”  mənasınadır.  Amma  terminologiyada  fərqlənirlər. 

İdrak hər növ tanımağa və  dərkə  aid olunur. Amma irfan 

isə  daxili  “intiusiya”  (şühud)  və  batidi  tapıntı  və  dərk 

vasitəsilə  hasil  olan  xüsusi  idrakdır.  Buna  əsasən,  irfani 

idrak  əqli  idrakdan  fərqlənir.  İrfani  idrak  məfhumlar, 

sözlər və zehni surətlər növündən deyil. 

Əksinə,  kəşf  etmək  və  əldə  etmək  növündəndir. 

Əlbəttə,  belə  bir “tapıntı”  hər  bir  kəs  üçün asanlıqla  əldə 

olunmur.  Belə  bir  dərkə  yetişmək  üçün  xüsusi  mərhələlər 

qət  etməyə,  “riyazət”lər  (nəfslə  mübarizə)  yerinə 

yetirməyə  və  mənəvi  məşğələlərə  ehtiyacımız  var.  Bu 

mənəvi  məşqlər  və  “Seyri-Suluk”  metodları  və  yolları 

“Əməli-İrfan”  adlanır.  Əlbəttə,  əməli-irfan  başqa  bir 

termin olaraq bu mərhələləri qət etməyə deyilir.  

Yəni Allahın, Onun Adlarının, Sifətlərinin və fellərinin 

intiutiv  (şühudi)  dərkinə  yetişmək  üçün  əməli  şəkildə 

məşğul  olan  bir  şəxsin  yoluna,  seyri-sulukuna  “Əməli-

İrfan” deyilir.  




 

 



Əməli-irfanda,  tövhidin  bütün  mərhələrində  intiusiya 

(şühud) məqamına çatmaq üçün salikin özünün, aləmin və 

Allahın  qarşısında  vəzifəsinin  nə  olmasından,  hansı 

nöqtədən  başlamalı,  hansı  mərhələləri,  mənzilləri  və 

məqamları arxada qoymasından, hansı mənzildə ona hansı 

halların  üz  gətirməsindən,  hər  bir  mənzil  və  məqamın 

zərəri və bu zərərlərlə mübarizə yollarından danışılır.  

Az  fərqləri

1

  olsa  da  əməli-irfan  əxlaq  elminə  çox  bənzəyir. 



Daha  gözəl  təbirlə  desək,  əməli-irfanı  bəzən,  “fəlsəfi-əxlaq”  və 

“nəqli-əxlaq” müqabilindəki “irfani-əxlaq” adı ilə tanınan əxlaq 

növündən  hesab  etmək  oalr.  Digər  əxlaqi  təhqiqatlara  nisbətən 

onun  fərqləndirici  xüsusiyyəti,  insanın  vücudi  təkamülünü 

yalnızca  üfüqi  müstəvidə  yox,  əksinə,  buna  əlavə  olaraq  şaquli 

müstəvidə  də  inkişafının  olduğunu  deyir.  İddia  edir  ki,  insanın 

şaquli istiqamətdə təkamülünü onun öz ixtiyarına qoyur və onu 

nəbat  (bitki)  və  heyvan  mərtəbəsindən  insani,  mələk  və  ilahi 

mərhələyə çatdırır. 

Buna əsasən, nəqli və əqli əxlaqda şəxsin əxlaqlı olması üçün 

məntiqi ardıcıllığın və bir-birinə söykənən nizamın varlığı zəruri 

deyil.  Amma  irfani-əxlaqda  xüsusi  dərəcələndirmə  və 

mərhələləri  bölmə  ilə  üzbə-üzük.  Xacə  Abdullah  Ənsarinin 

(396-481 h.q.) yazdığı “Mənazilus-Sairin” kitabı əməli-irfan və 

ya irfani-əxlaq kitablarının ən məşhurdur.

2

  



Eyni  halda,  belə  idrakı  dadan  şəxslər  ola  bilər  ki,  bunu 

başqalarına  izah  etmək,  onları  da  özlərinin  bu  mənəvi 

təcrübə, batini intiusiyası (şühud) ilə tanış etmək istəsinlər. 

Belə  olan  halda  onların  məfhumlardan,  zehni  surətlərdən, 

                                                           

1. M. Mütəhhərinin  bu haqda nəzəri ilə tanış olmaq üçün bax: “Əsərlər 

Məcmuəsi” kitabı, 14-cü cild. 

2. 


Buna  əlavə  olaraq,  “Tavusul-Fuqara”  (fəqirlərin  tavusu)  ləqəbi  ilə  tanınmış 

Əbu Nəsr Sərracın (vafat: 378 h.q.) “Əllümə-fi-Əttəsəvvuf”, Əbu Talib Məkkinin 

(vəfat: 386 h.q.) “Qutul-Qulub fi Müamilətul-Məhcub və Fəsfi Tariqil-Murid ilə 

Məqamit-Tövhid”, İbn Sinanın (370 -428 h.q.) ariflərin məqamı haqqında yazdığı 

“Əl-İşarat”  kitabının  9-cu  bölməsi,  Əbul-Qasim  Quşeyri  Nişapurinin  (377-465 

h.q.)  “Risalətul-Quşeyriyyə”,  Xacə  Nəsirəddin  Tusinin  (fəvat:  672  h.q.) 

“Ovsaful-Əşraf” kitabları əməli-irfana, yaxud irfani-əxlaqa aiddir.

 



 

 



sözlərdən  istifadə  etməkdən  başqa  yolları  yoxdur.  Çünki 

sözlərdən  və  məfhumlardan  istifadə  etmədən  öz  mənəvi 

təcrübələrini başqalarına çatdıra bilməzlər. İntuitiv (şühudi) 

idrak  şəxsi,  fərdi  idrakdır  və  onu  heç  bir  şəkildə  olduğu 

kimi başqalarına ötürmək olmur.  

Yalnız  sözlərdən  və  zehni  surətlərdən  istifadə  etməklə 

onun haqqında başqalarında təsəvvür  yaratmaq olar. Belə 

bir  işə  “Nəzəri-İrfan”  deyilir.  Buna  əsasən  Nəzəri-İrfan, 

“Hüzuri”  (vasitəsiz)  elmdən  “hüsuli”  (vasitəli)  elm 

almaqdan  və  hüzuri  elmi,  batini  intiusiyanı  (şühudu)  söz 

qəliblərinə, zehni məfhumlara tökməkdən ibarətdir.

1

  



Hərçənd  ki,  irfanın  öz  inkişafının  ilkin  mərhələlərində 

və  yaranmasının  ilk  əsrlərində  daha  çox  Əməli-İrfan 

dediyimiz  formasında  yayılmışdı.  Amma  bu  elm  də 

həmçinin  xüsusi  dəlillərə  əsasən  get-gedə  nəzəriləşmiş  və 

aləmə,  insana,  Allaha  özünün  xüsusi  baxışı  ilə  fəlsəfə  və 

kəlam elmi ilə  yanaşı fikri və nəzəri sistem irəli sürən bir 

elm kimi çıxış etdi.  

Buna  görə  də  Nəzəri-İrfanda  varlıq,  Allah,  insan  və 

onun  son  taleyi  haqqında  danışılır.  Əlbəttə,  nəzəri-irfan 

fəlsəfə, kəlam, Quran və hədislə rabitədə olan fənnlərarası 

bir  elmdir.  Necə  ki,  əməli-irfan  da  fənnlərarası  elmdir, 

çünki fiqh və əxlaqla rabitədədir. 

Ola  bilər  ki,  “İrfan  termini  müqəddəs  bir  termindir  və 

onu  hər  hansı  bir  şəkildə  metafizik  məsələlər,  yaxud 

fövqəl-təbii qüdrətlər haqqında danışan hər bir məktəbə və 

qrupa aid etmək layiq deyil” deyilsin.  

                                                           

1. “İslam İrfanı axtarışında”: Misbah Yəzdi. 



İrfan və mənəviyyatın həyatımızdakı rolu / 25 


 

 



Əlbəttə,  doğrudur  ki,  bu  gün  bizim  cəmiyyətdə  və 

iranlıların camaatarası dilində “irfan” və “arif” müqəddəs 

və  ehtiramlı  sözlərdir

1

  və  onları  hər  bir  şəxsə,  hər  bir 



qrupu  aid  etmək  olmaz.  Amma  əvvəla,  bu  termin  elm 

müstəvisində “həqiqi” və “yalan” irfanın hər ikisinə də aid 

olur,  ikinsici  isə,  öz-özlüyündə  müqəddəs  olsa  da, 

sonlaralar  onun  üçün  saxta  əvəzləyicilər  yarandığına  görə 

onlara da aid olunmuşdur.  

Buna  görə,  irfan  termini  bir  çox  mənaları  və  Allahsız 

irfandan  tutmuş  dini  və  həqiqi  irfana  qədər  bir  sıra 

cərəyanları əhatə edir. Buna əsasən, irfana maddi və dünyəvi 

baxışları  da  həmçinin  bir  növ  irfan  hesab  etmək  olar  və  bu 

termini  münaqişəsiz  onlar  haqqında  da  işlətmək  olar.  Necə 

ki,  din  termini  də  bəzən,  məsələn  “Marksizm”  kimi  əsas 

məqsədi  dinə  zidd  olan  məktəb  və  cərəyanlar  haqqında  da 

işlənir  və  yaxud,  Quranın  təbiri  ilə  desək,  Peyğəmbərə  (s) 

müxaliflərin  və  kafirlərin  məsləkləri  də  din  adlanır:  “Sizin 

dininiz sizə, mənim dinim mənə” (Kafirun-6). Bu məsələnin 

həqiqi dinin müqəddəsliyi ilə ziddiyyəti yoxdur. 



1.2. Təsəvvuf (sufizm) 

“Təsəvvuf” və “irfan” sözləri bir çox yazılarda eyni mənalı 

kimi  götürülür.  İki  müxtəlif  söz  olsalar  da,  amma  bir 

həqiqətin  izahı  üçün  istifadə  olunur.  Bəziləri  isə  təsəvvufu 

“İslam-İrfanı”  ilə  eyni  mənalı  götürür.  Buna  əsasən, 

“məsihi  təsəvvufu”,  “yəhudi  təsəvvufu”,  “hind  təsəvvufu” 

kimi  birləşmələri  düzgün  hesab  olunmur.  Bu  gün,  bu 

termin  şərqşünaslar  və  islamşünaslar  cəmiyyətində 

yayılmışdır. Onlar  təsəvvuf və  sufizm haqqında  danışanda 

İslam irfanından başqasını nəzərdə tutmurlar.  

                                                           

1. 


Buna  görə  də  irfan  bir  çox  mənfəət  güdən  və  fürsət  axtaranların  diqqətində 

olmuşdur. Onlar camaatın irfana və ariflərə ehtiramla yanaşmasından istifadə edərək 

özlərini  irfan  əhli,  mərifət  mürşidləri  kimi  göstərir,  sadlövh  insanları  öz  ətraflarına 

toplayırlar ki, özlərinin iqtisadi, siyasi, ictimai, mədəni mənfəətlərini əldə etsinlər.

 



 

 



Əlbəttə,  şiə  cəmiyyəti  arasında  təsəvvuf  mənfi  yüklü 

məna  daşıyır,  amma  irfanın  müsbət  mənası  var.  Nəzərə 

çarpır  ki,  təsəvvufun  mənfi  yükü  hicri  11-ci  əsrdən  və 

Sədrül-Mütəəllihin  Şirazi  (Molla  Sədra:  vəfatı  1050  h.q.), 

Molla  Məhəmməd  Tahir  Qumi  (vəfat:  1098  h.q.),  Molla 

Məhəmməd  Baqir  Məclisi  (1038-1111  h.q.)  kimi 

şəxsiyyətlərin sufilərlə şiddətli müxalifətçiliklərindən sonra 

yayıldı.  Bu  zamandan  sonra,  irfan  sözü  müqəddəs  sayıldı 

və  həqiqi  ariflərə  aid  olunur.  Amma  təsəvvuf  sözü  mənfi 

məna kəsb etdi və daha çox özlərini arif kimi görtərənlərə, 

yaxud  yalançı  irfanlara  haqqında  işlənir.  Hələ  də  şiə 

arasında  bu  terminlərin  bu  mənada  işlənir.  Buna  əsasən, 

Molla  Hüseynqulu  Həmədani,  Qazi  Təbatəbai,  Əllamə 

Təbatəbai, İmam Xomeyni kimi şəxsiyyətləri heç vaxt sufi 

adlandırmırıq, əksinə, onlara arif deyirik. 

Şəhid  Mütəhhəri  də  bu  iki  terminin  fərqinin  “irfan”ın 

ariflərin  əməli  mədəniyyətlərinə,  “təsəvvuf”un  isə  onların 

ictimai  yönlərinə  işarə  etdiyində  olduğunu  deyir.  İzahı: 

Ariflər  müfəssirlər  (təfsirçilər),  müəddisan  (hədisçilər, 

hədis  alimləri),  mütəkəllimlər,  fəqihlər,  ədiblər  və  şairlər 

kimi  İslam  aləmindəki  başqa  təbəqələrin  əksinə  olaraq, 

mədəni bir təbəqə olmalarına və əməli və nəzəri hissələrə 

bölünən  “irfan”  adlı  bir  elm  yaratdıqlarına  əlavə  olaraq, 

ictimai bir təbəqə də formalaşdırdılar. 

Ariflərin  zövq  müxtəlifliklərinə  baxmayaraq,  onlara 

müəyyən  düşüncələr  sisteminə  malik  olan,  hətta  başqaları 

ilə  rabitədə,  yaşayışda,  geyimdə,  üst-başlarına  diqqətdə 

özlərinə  məxsus  yolları  olan,  xüsusi  ibadət  mərkəzləri  və 

s.  kimi  şeylərə  malik  olan  bir-birinə  bağlı  ictimai  bir 

təbəqi kimi baxmaq olar. Bu təbəqə nə zaman mədəni bir 

qrup  kimi  nəzərə  alnsa,  “arif”  və  nə  zaman  ictimai 

yönlərinə işarə olunsa, “sufi” adlanırlar.

1

 

                                                           



1. Mütəhhərinin “Əsərlər Məcmuəsi”, 14-cü cild. 

İrfan və mənəviyyatın həyatımızdakı rolu / 27 


 

 



Bu  təbəqənin  “sufi”  və  bu  cərəyanın  “təsəvvuf” 

adlanmasının səbəbi haqqında bir çox sözlər deyilımişdir: 

1.

 

“Yun” paltar geyinmək,  



2.

 

“Siffə” səhabələrinə oxşarlıq 



3.

 

daxili paklığa sahib olmaq, 



4.

 

İlahi  dərgaha  yaxın  olanların  (müqərriban) 



birinci cərgəsində yer almaq, 

5.

 



“Sufanə” kimi səhra bitkiləri ilə qənaətlənmək, 

6.

 



“Sufya”dan 

(hikmət) 

bəhrələnmək 

kimi 


səbəblərin  hər  biri  müsəlman  təhqiqatçılardan  bir  neçə 

nəfərin  vasitəsilə  bu  təbəqənin  belə  adlanmasının 

izahındə gəlmişdir.

1

 



Bəziləri sufi sözünün tarixini İslamdan öncəki dövrlərə 

qədər  aparmışlar.  Amma  hicrətin  2-ci  əsrində  bu  termin 

mövcud olması dəqiqdir. 

Təsəvvuf  və  sufinin  həqiqətinin  izahı  üçün  müxtəlif 

təriflər  qeyd  olunmuşdur.  Söhrəvərdi  “Əvariful-Məarif” 

kitabında  təsəvvuf  böyüklərinin  nəzərlərinin  təsəvvufun 

həqiqəti  haqqındakı  nəzərlərinin  mindən  çox  olduğunu 

deyir. Buna əsasən, irfan və təsəvvufun rabitəsinin bəyanı 

üçün  əvvəlcə  gərək  təsəvvuf  haqqında  öz  məqsədini 

açıqlayaq.  Həqiqət  budur  ki,  sufilərin  böyüklərinin  qeyd 

etdiyi  təriflərin  bəzilərində  təsəvvufun  irfanla,  əsasən  də 

əməli-irfanla  fərqi  yoxdur.  Misal  olaraq,  Məruf  Kərxi 

təsəvvufun  tərifində  deyir:  “Təsəvvuf  –  həqiqətlərin  əxz 

olunması, incəlikləri söyləmək və xalqın əlində olanlardan 

naümid olmaqdır”.

2

  



                                                           

1. 


“Kəşfül-Məhcub” – Əbül-Həsən Əli ibn Osman Hucveyri, “Risaleyi-Quşeyriyyə” 

–  Abdulkərim  Quşeyri,  “Əl-Lümə  Fi-Təsəvvuf”  –  Əbu  Nəsr  Sərrac  Tusi,     

“Əvariful-Məarif” – Ömər İbn Məhəmməd Söhrəvərdi, “Əsasul-Bəlağət” – Məhmud 

ibn Ömər Zəməxşəri, “Təhqiqum-Ma Lil-Hİnd” (c. 1) – Məhəmməd ibn Əhməd Əbu 

Reyhan Biruni, “Hilyətul-Övliya və Təbəqatul-Əsfiya” (c. 1) – Əhməd ibn Abdullah 

Əbu Nəim, “Tarixi İbn Xəldun” (c. 1) – Əbdürrəhman ibn Məhəmməd ibn Xəldun, 

“Misbahul-Hidayə” – İzzəddin Mahmud ibn Kaşani.

 

2. “Təzkirətul-Övliya”: Fəridəddin Əttar Nişapuri. 




 

 



Cüneyd Bağdadi deyir: “Təsəvvuf – cəmiyyət ilə olan zikr, 

dinləməklə  olan  vəcd  və  itaət  etməklə  olan  əməl  idi”.

1

  Yaxud 


digər  bir  yerdə  belə  demişdir:  “Təsəvvuf  –  heç  bir  birləşmə 

olmadan Allahla bir yerdə olmaqdır”.

2

 

Yaxud  da  Əbu  Məhəmməd  Cəriri  (vəfat:  311  h.q.) 



təsəvvufun tərifində deyir: “Təsəvvuf – hər bir ali xasiyyətə 

daxil  və  hər  bir  alçaq  xüsusiyyətdən  xaric  olmaqdır”.

3

 

Əbülhəsən Nuri demişdir: “Təsəvvuf – bütün nəfsi ləzzətləri 



tərk  etməkdən  ibarətdir”.

4

  Şibli  deyir:  “Sufi  o  kəsdir  ki,  iki 



aləmdə Allahdan başqa heç bir şeyi görməsin”.

5

  



Əbu  Səid  Əbul-Xeyr  “Təsəvvuf  nədir?”sualının 

cavabında dedi: “Allah-taalanın əmr və nəhyi müqabilində 

səbir  etmək  (itaətə  səbir)  və  İlahi  qəzaya  razi  və  Ona 

təslim  olmaqdır”.

6

  Başqa  bir  yerdə  də  “Sufi  kimdir?” 



sualının  cavabında  belə  deyir:  “Fikrində  olandan 

çəkinmək,  əlində  olanı  vermək  və  sənə  gələcək  şeyi 

axtarmamaqdır”.

7

  İbn  Ərəbi  “Təsəvvuf  nədir?”  sualının 



cavabında  deyir:  “Təsəvvuf  şəriətə  zahirən  və  batinən 

əməl  etməkdir  və  bu,  gözəl  əxlaqdır”.

8

  Başqa  bir  yerdə 



deyir:  “İlahi  əxlaqla  zinətlənmək  təsəvvufdur”.

9

  Seyid 



Heydər Amuli yazır: “Təsəvvuf – sözdə, əməldə, düşüncə 

və halda İlahi əxlaqla zinətlənməkdir”.

10

 Sufilərdən birinə 



mənsub olan bir şeirdə təsəvvuf belə nəzmə çəkilmişdir: 

Təsəvvuf dörd sözdən artıq bir şey deyil, 

“Ta”, “Sad”, “Vav”, və “Fa”. 

                                                           

1. “Risaleyi-Quşeyriyyə”. 

2. “Misbahul-Hidayə və Miftahul-Kifayə”. 

3. Həmin yerdə. 

4. “Kəşful-Məhcub”. 

5. Həmin yerdə. 

6. “Əsrarut-Tövhid fi Məqamatiş-Şeyx Əbi Səid”: Məhəmməd ibn Munəvvər. 

7. Həmin yerdə və “Nəfəhatul-Üns”də. 

8. “Əl-Futuhatul-Məkkiyyə”: Muhyiddin ibn Ərəbi, c. 2. 

9. “Əl-Futuhatul-Məkkiyyə”, c. 2. 

10. “Cameul-Əsrar və Mənbəul-Ənvar”: Seyid Heydər Amuli. 




 

 



Fəridəddin  Əttar  Nişapuri  təsəvvufun  tərifində  belə 

yazır:  “Təsəvvuf  nədir?  –  Səbirlə  istirahət  etmək,  bütün 

aləmdən tamahı çəkməkdən ibarətdir”.

1

 



Aydındır  ki,  əgər  təsəvvufdə  məqsəd  bu  böyük 

alimlərin  sözlərində  deyilən  məna  olsa,  bu  tərflərə 

olunan  bəzi  bir  sıra  cüzi  iradları  nəzərə  almasaq,  onun 

irfanla  fərqi  olmayacaq  və  heç  bir  müsəlman  alimi 

onunla  müxalif  ola  bilməz.  Əgər  “Misbauhl-Hidayə  və 

Miftahul-Kifayə” kitabında deyildiyi kimi  – “Sufilərdən 

məqsəd  “Vasilan”  (vusala  çatanlar),  “Kamilan”dır 

(kamillər 

şəxslər) 

və 


Quran 

onlar 


haqqında 

“Müqərriban” (yaxın olalar) və “Sabiqan” (öndə olanlar) 

deyə  təbir  edir.  Onlar  nəinki  yalnızca  bir  ad  olaraq 

rəsmi şəkildə başqalarından fərqlənən şəxslərdir.  

Kim  Allahın  “müqərrəb”  (yaxın)  bəndələri  və  kamal 

cərgəsinin  öndə  olanlar  ərəcəsinə  çatarsa,  təriqət  böyükləri  və 

həqiqət sahibləri onu sufi adlandırırlar, istər rəsmi şəkildə sufi 

adlansınlar istər adlanmasınlar.” –olarsa, belə olan halda nəinki 

onunla  müxalif  olmazlar,  əksinə,  hamılıqla  bərabər  gərək  o 

yolda  çalışaq.  Amma  əgər  təsəvvufu  nümunəsi  ilə  tərif  etsək, 

sufi  kimi  tanınan  bir  çox  şəxslər  haqqında  belə  tərif  elmi  və 

əməli  olaraq  onlara  aid  olmaz.  Onlar  nəinki  şəriətə  əməl 

etmirlər, hətta  öz  müridlərini də  əməldən  çəkindirirlər. Nəinki 

dünya  və  maddiyyatdan  qaçmırlar,  uzaq  durmurlar,  əksinə 

həmişəmal-mülk  toplamaqdadırlar.  Nəinki  yalnızca  bütün 

aləmdən  tamahlarını  kəsmirlər,  hətta  bütün  aləmə  tamah 

salmışıar.  Nəinki  yalnızca  ad-sandan  qaçmazlar,  hətta  onların 

bütün səy və nigarançılıqları ad-sandır, dükan açmaqdır.  

Nəinki  öz  günahlarına  tövbə  etməzlər,  öz  məqamlarnı 

tövbə  etməkdən  üstün  bilərlər  və  özlərini  mütləq 

məsumiyyət  məqamına  sahib  olduqlarını  və  nəcisin 

murdarlaya bilmədiyi miqdarda olan su hesab edirlər.  

 

                                                           



1. “İlahinamə”, 2726-cı beyt: Fəridəddin Əttar Nişapuri. 


 

 



Sufiliyin  rəvayətlrdə  də  məzəmmət  olunması  ondan 

xəbər  verir  ki,  belə  təriflərin  xarici  obyektiv  aləmdə 

nümunəsi  yoxdur. Əks halda İmamların (ə) sufilərlə ciddi 

ciddi  müxalifətçiliyinə  yer  yoxdur.  Həzrət  Rəsulallahdan 

(s)  sufilərin  məzəmməti  haqqında  belə  nəql  olunmuşdur: 

O həzrət (s) Əbuzərə buyurdu:  

“Axirəzzamanda  bir  qrup  meydana  gələr  ki,  yay-qış  yun 

paltar  geyinərlər,  güman  edərlər  ki,  yun  paltar  geyinməklə 

başqalarından  üstündürlər.  Belləri  səmavi  mələklər  və  yer 

üzündə  olan  mələklər  tərəfindən  lənət  və  nifrin  olunarlar”. 

Yaxud  da  o  həzrətdən  (s)  nəql  olunan  başqa  bir  hədisdə, 

sufiləri kafirlərdən daha azmış şəxslər kimi tanıtdırır və onların 

atəş əhli olduqlarını deyir və haqlarında belə buyurur: “Onların 

səsi  uzunqulağın  səsi  kimidir”.  Bir  qrup  sufi  İmam  Rzaya  (ə) 

Məmunun  müavinliyini  qəbul  etdikdən  sonra  belə  dedilər: 

“Sizlər hərçəndki bu məqama ən layiqli olanlarsınız, amma yun 

paltar geyinməli və sufilərin zahirinə uyğun olmalısınız”. 

İmam  (ə)  onlara  tənə  vuraraq  belə  dedi:  “Niyə  əsas  olanı 

kənara qoyub ikinci dərəcəli şeyələrdən yapışmısınız?! Hakimin 

əsas vəzifəsi rəftar və hökm verməkdə ədaləti icra etmək, sözdə 

sədaqətli olmaq və əhdə vəfa etməkdir.” Daha sonra – “Allahın 

Öz bəndələri üçün yaratdığı zinəti və təmiz (halal) ruziləri kim 

haram  buyurmuşdur?”  ayəsini  oxumaqla  həzrət  Yusifin  (ə) 

geyim  tərzinə  işarə  edərək  onlara  çatdırdı  ki,  Allahın 

zinətlərindən,  nemətlərindən  istifadə  etməyin  iradı  yoxdur.

1

 



Onlardan bəziləri İmam Rzaya (ə) etiraz etdilər ki, necə zahidlik 

iddiası  edir,  bir  halda  ki, maddi  nemətlərdən çox istifadə  edir, 

çox bəhrələnirsən! İmam (ə) cavab olaraq təzə və gözəl libasının 

altındakı  köhnə  paltara  işarə  edərək  buyurdu:  “Üstdəki  geyim 

camaat,  onun  altındakı  isə  Allah  üçündür”.  İmam  (ə)  bununla 

onlara çatdırdı ki, onların bir çox işləri riya üzündəndir.

2

  

                                                           



1. “Biharul-Ənvar”, c. 1, s. 351, “Həzrət Rzanın (ə) mübahisələri”, 11-ci hədis.  

2. Həmin yerdə, c. 8, s. 222, “Namazda icazəli geyim” bölməsi, 8-ci hədis. 




 

10 


 

İmam Sadiqin (ə) bir qrup sufi ilə qarşılaşması dastanı və o 

həzrətin  (ə)  onlarla  mübahisələri  geniş  şəkildə  “Kafi” 

kitabında gəlmişdir, oxucular ora müraciət edə bilərlər.

1

  

Maraqlanan  oxucular  İmamların  (ə)  sufilərin  məzəmməti 



haqqında  nəql  olunmuş  rəvayətlərlə  tanışlıq  üçün  Müəqəddəs 

Ərdəbili  kimi  tanınan  Molla  Əhməd  ibn  Məhəmmədə  (vəfat: 

993  h.q.)  aid  olan  “Hədiqətüş-Şəriət”  kitabına  müraciət  edə 

bilərlər.  Bu  kitabda  imamlardan  (ə)  bu  zəmində  nəql  olunan 

çoxlu  rəvayətlər  toplanmışdır.  Hər  halda,  bu  mövzu  ilə  bağlı 

rəvayətlərin  bəzilərinin  sənəd  silsiləsindəki  iradları  nəzərə 

almasaq,  ümumi  olaraq  demək  olar  ki,  bu  məzəmmətlər 

təsəvvuf  haqqında  belə  təriflərin  ən  azı  bəzi  təsəvvuf 

iddiasında olanlara aid olmadığına işarə edir, əks halda həqiqi 

din övliyalarının məzəmmət obyektinə çevrilməzdilər. 



1.3. Mənəviyyat 

Son  zamanlar  yayılmış  terminlərdən  biri  də  “mənəviyyat” 

sözüdür. Bəzi yazarlar yeni əsri mənəviyyat əsri adlandırmışlar və 

hətta belə proqnoz vermişlər ki, XX əsr ya mənəviyyat əsridir, ya 

da ümumiyyətlə “əsr” deyilən bir şey olmayacaq. Yəni, bəşər öz 

əli ilə yaratdığı kütləvi qırğın vasitələri ilə və modernizm əsri ilə, 

müxaniki  həyatın  tələbləri  ilə  yanaşı  əgər  mənəviyyata  sarı 

yönəlməsə,  həlak  olmağa  sürüknələcək.  Abzerovator  jurnalı 

Fransa  çağı  Andrey  Malrodan  nəql  edir:  bir  müddət  Fransanın 

mədəniyyət  naziri  işləyən  fransız  yazıçı  yazır:  “XXI  əsr  ya 

ümumiyyətlə olmayacaq, ya da mənəviyyat əsri olacaq”.

2

 



Amma görəsən “mənəviyyat”da məqsəd nədir? Bu termin 

neçə vaxtdır ki, qərb yazıçılarının yazılı ədəbiyyatlarında 

müzakirə olunur, amma təəssüflər olsun, indiyə qədər heç 

bir lüğər kitabları, yaxud “ensiklopediya”lar bu termin 

haqqında bütün nümunələrini əhatə edən dəqiq tərif 

verməmişdir.   

                                                           

1.  “Əl-Furu  min  Əl-Kafi”,  Məhəmməd  ibn  Yəqub  Kuleyni,  c.  5, 

“Sufilərin İmam Sadiqlə (ə) görüşü” bölməsi. 

2. “İmam Xomeyni əsri”, Mir Əhməd Rza Hacəti. 




 

11 


 

Buna 


əsasən  də,  bu  terminin  həddləri,  onu 

başqalarından fərqləndirən sərhədləri, yaxud onun ifran və 

din kimi terminlərlə ortaqlığı o qədər də məlum deyil.  

Amma  bu  haqda  qəti  şəkildə  demək  olar  ki,  elə  buna 

görə  də  qərblilər  sekolarizm  və  humanizm  əsaslarına 

söykənərək  müaisr  insanın  mənəvi  ehtiyaclarına  cavab 

vermək  istəyirlər.  Buna  görə  də,  Qərbdə  formalaşan 

mənəviyyat 

ümumi 

olaraq 


sekolar 

mənəviyyatlar 

növündəndir  və  liberalizm  dünyagörüşü,  ideologiyası  ilə 

uyğundur.  Misal  olaraq,  Qərbdə  aktiv  olan  Buddizm, 

Hinduizm,  Çinizm  kimi  bəzi  Şərq,  yaxud  da istər  avropalı, 

amerikalı,  qırmızıdərililərə  məxsus  olsun,  ümumiyyətlə 

Qərb  mənəviyyatlarını  göstərmək  olar.  Bunların  hamısı  ya 

Qərbin  sekolar  prinsipləri  ilə  uyğundur,  ya  da  Qərb 

informasiya 

vasitələri 

ilə 

təbliğ 


olunan  rənglərlə 

çöhrələnmiş Qərb mənşəli mənəviyyatlarladır. 

Yeni  mənəviyyatçılıq,  mənəviyyat  üçün  hətta  Allaha 

etiqad  etməyin  zəruri  olmadığını  deyir.  O  ki,  qaldı  din. 

Onların  əksəriyyəti  mənəviyyatı  ilahi  dinlər  dairəsindən 

kənarda axtarırlar, yaxud da ən azı ona nail olmağı din və dini 

maarif  tərəfindən  gözləmirlər,  tələb  etmirlər.  Mənəviyyata 

belə  yanaşmağın  nəticəsidir  ki,  hətta  şeytanpərəstlik  və 

cindarlıq da mənəvi ayinlər zümrəsindən sayılır.  

Bəzi  daxili  yazıçılar  da  belə  iddia  etmişlər  ki,  “mənəvi 

həyat, zəruri olaraq köklü qədim dinlərdən birinə bağlı olması 

mənasında  deyil,  əksinə,  insana  aramlıq,  şadlıq,  ümid  verən 

aləmə,  insana  baxış  dünyagörüşünə  sahib  olmaqdır”

1

.  Bu 



tərifdə  mənəviyyat  və  dindarlıq  arasında  ayrılmaz  rabitə 

yoxdur. Müasir insanın bu növ mənəviyyata ehtiyacı oradan 

qaynaqlanır  ki,  müasir  həyat  və  zaman  ruhi  problemlər, 

çətinliklər, iztirablar, qəm-qüssə, ürək sıxıntıları, özünü itirmə 

və  puçluq  hissi  yaşadır,  müasir  elm  və  ağıl  da  bu  ruhi  və 

psixoloji problemləri həll edə bilmir.   

                                                           

1. “Azadlığa tərəf”, Mustafa Məlikiyan. 




 

12 


 

Onun  üçün  şadlıq,  aramlıq  və  yaşamağa  ümid  yaradan, 

insanın  varlıq  aləmi  haqqında  mənalı  təsəvvürə,  izaha  və 

onun  batini  razılıqla  yaşamasına  səbəb  olan  bir  fenomenin 

axtarışındadır. 

Qərblilərin  və  bəzi  daxili  yazarların  nəzərində 

“mənəviyyat”da  məqsəd  o  şeydir  ki,  ondan  yararlanmaq, 

istifadə  etmək  onda  belə  halların  əmələ  gəlməsinin 

qarşısını  alır  və  insanda  belə  hallarla  mübarizə  etmək 

qüdrəti  yaradır.  Belə  mənəviyyat  nə  Allaha  inamı,  nə 

peyğəmbərlərin  (ə)  gətirdiyi  xəbərlərə  inanmağı  və  nə  də 

bu  maddi  dünyanın  fövqündə,  arxasındakı  başqa  bir 

dünyanın  varlığına  ehtiyacı  tələb  etmir.  Mənəviyyatda 

insanın  qazandığı  yeganə  şey  “bir  növ  batini  razılıqdır, 

əlbəttə  bu,  insanın  həyatının  yalnızca  bu  dünya  ilə 

məhdudlaşması, ya da şəxsin öz nəzərinə əsasən dünyadan 

sonra həyatın varlığının olması ilə uyğundur”.

1

 



Əlbəttə, aydındır ki, dini mənəviyyat sekolar mənəviyyatdan 

fərqlənir. 

Dini 

mənəviyyat 



insanı  dünya  həyatı  ilə 

məhdudlaşdırmış.  Onun  əsl  həyatının  başqa  bir  yer  olduğunu 

deyir  və  bütün  şadlıqları,  qorxuları,  ümidləri  ilə  birlikdə  onun 

bütün dünyasını həqiqi həyata çatmaq üçün məhz bir keçid və 

körpü  hesab  edir.  İslam  nəzərindən  içində  Allah  olmayan 

mənəviyyatın  mənası  və  əhəmiyyəti  yoxdur.  Əsas  etibarilə 

həyatın  əsl  mənbəyinə  birləşmədən  həqiqi  şadlıq,  ümid  hasil 

olmayacaq  və  insanı  həyatın  o  əsl  mənbəyinə  birləşdirən  dini 

mənəviyyatdır  və  mənəviyyat  insanın  varlığına  və  həyatına 

məhz dinin kölgəsində məna bəxş edir. 



1.4. Dini və Sekulyar İrfan 

Ümumi bir bölgüdə, irfanı iki – dini və sekulyar – dəstəyə 

bölmək  olar.  Dini  irfan  yəni,  ilahi  dinlərdən  alınmış, 

qaynaqlanmış irfan.   

                                                           

1. “Moştaqi və məhcuri”, Mustafa Məlikiyan. 




 

13 


 

Bu  elə  bir  irfandır  ki,  özünün  son  hədəfinin  nəinki 

yalnızca  Allaha  qovuşmaq  və  “Qürb”  (Allaha  yaxınlıq) 

məqamına  çatmaq  olduğunu  deyir,  əksinə,  inanır  ki,  bu 

hədəfə qovuşmaq vasitələri də həmçinin dindən alınmalıdır 

və  dini  maarifə  uyğun  olmalıdır,  yaxud  da  ən  azı  dini 

maariflərə zidd olmamalıdır. 

Bunun  müqabilində,  dini  təlimlərə,  maarifə  etinasız 

yanaşan,  mənəvi  seyrin  sonunu,  hədəfini  Allahdan  başqa 

bir  yerdə  axtaran,  insanı  yalnızca  dünya  həyatı  ilə 

məhdudlaşdıran 

hər  növ  irfanı  “sekulyar”  irfan 

adlandırırıq. Allahdan başqa şeyləri metafizik olsa belə öz 

hədəfi ünvanında seçən bütün irfanlara və yaxud da din və 

şəriətdən  başqa  bir  vasitə  ilə  özünün  son  hədəfinə 

qovuşmaq niyyətində olan irfanlara sekulyar irfan deyilir. 

1.5. Həqiqi və Yalançı İrfan 

Bütün dini irfanları zəruri olaraq həqiqi irfan hesab etmək 

olmaz. Çünki bir din təhrif oluna, ya da kimlər tərəfindənsə 

yaradıla  və  varlığın  mənşəyi,  mənbəyi  və  Allah-taaala 

haqında  yanlış  təsəvvür  verə  bilər.  Belə  bir  dində  arifin 

şəxsi  son  hədəfi  Allaha  qovuşmaq  ola  bilər,  amma  məhz 

həmin  dinin  mövzusu  olan  Allah  qeyri-həqiqidir.  Buna 

əsasən, belə bir dindən qaynaqlanan irfan qeyri-həqiqi irfan 

olacaq.  

Misal  olaraq,  yəhudi  və  “Kavala”  irfanını  göstərmək 

olar.  Bunlar  yəhudi  dinindən  qaynaqlanan  irfan  olsalar  da 

yəhudiliyin təhrif olunmasına əsasən, onun irfanı da həqiqi 

irfan  ola  bilməz.  Əksinə,  o,  yalançı  irfan  kimi  tanınır. 

Məsihi  irfanını  da  həqiqi  irfan  hesab  etmək  olmaz,  çünki 

məsihi irfanı Xristianlıq dinindən qaynaqlansa da,  mövcud 

məsihi dini təhrif olunmuşdur, hətta düzəltmə bir dindir. 

Buna  görə  də  həqiqi  irfan  o  irfandır  ki,  həqiqi  dindən 

qaynaqlanmış  olsun.  Həqiqi  irfan  nəinki  yalnız  həqiqi 

hədəfin  axtarışındadır,  hətta  özünün  mənəvi  seyrinin 

təlimlərində də tamamilə həqiqi dinə və şəriətə tabedir.  




 

14 


 

Həqiqi  irfan  o  irfandır  ki,  məşuqa,  varlığın  həqiqi 

mənbəyinə, Allah-taalaya qovuşmaq yolunun yalnız Onun 

razılığını  qazanmaq  və  Onun  əmrlərinə  itaət  etmək 

olduğunu  deyir.  Buna  əsasən,  məşuqa  qovuşmaq  yolunu 

keçmək üçün onun sözlərinə, istəyini başa düşməyə qulaq 

verməlidir  ki,  onun  istədiyi  şəkildə  rəftar  etsin,  Onun 

bəyənmədiyi yoldan çəkinsin.  

Çünki  məşuqa  qovuşmaq  üçün  onun  iradəsi  və 

istəklərinə  zidd  əməllərin  mənası  yoxdur.  Allah-taala  da 

Özünün xəbərlərini və istəklərini şəffaf, təhrif olunmamış, 

məsum  şəkildə  Özünün  sonuncu  elçisi  vasitəsilə  bəşərin 

ixtiyarında qoymuşdur. Bu zəmində heç bir şəkildə şübhə 

və  dumanlı  bir  nöqtə  yoxdur.  Buna  əsasən  həqiqi  irfan, 

həm  son  hədəfi,  həm  də  bu  hədəfə  nail  olmaq  metodu 

həqiqi və məsum dindən alınan irfandır. Bundan başqa hər 

növ irfan yalançı irfanlar cərgəsində yer alır. 

1-

 

MÜASİR  İNSANIN  MƏNƏVİYYATA  VƏ 

İRFANA YÖNƏLMƏSİNİN AMİLLƏR 

Əgər  müasir  zamandakı  din  və  mənəviyatın  vəziyyətinə  ötəri 

nəzər  salsaq,  öz  fakt  və  ümumi  məlumatlarımızı  gözdən 

keçirsək, müasir insanın nisbətən uzun fasilədən sonra yenidən 

din və mənəviyyata üz tutduğunu təsdiqləyəcəyik. Müasir əsrin 

insanı  arasında  xüsusilə  də  son  zamanlarda  belə  bir  meylin 

varlığının  isbatı  üçün  dəlil  göstərməyə  ehtiyac  yoxdur. 

Dünyanın hər bir guşəsində camaatın mənəvi və dini kitablara 

şiddətli  meyli,  dünyanın  müxtəlif  yerlərində  camaat  arasında 

dini  və  mənəvi  yığıncaqlarda  iştirak  etməyə  həvəs, 

mənəviyyata istəklə, dinə maraqla bağlı söhbətlərin, dialoqların 

hazırlanması bu iddianın açıq-aydın şahidlərindəndir.  

Misal  olaraq,  Avropada,  Amerikada  islami  və  irfani 

kitabların  görünməmiş  şəkildə  qarşılandığını  demək  olar. 

Eləcə də Amerika və Hind irfani və mənəvi kitabları İslam 

ölkələrindəki insanları düşündürür.   




 

15 


 

Bizim  ölkədə  mənəvi  və  irfani  yığıncaqlar  yüksək 

şəkildə  keçirilir.  “Xaneqah”lar  (sufilərin  toplaşdığı  ev) 

aşkar  və  gizli  şəkildə,  açıqda  və  zirzəmilərdə  daim  yeni 

müridləri  cəzb  etməkdədir.  Ölkəmizdə  irfan,  mənəviyyat, 

metafizik  təlimlər  və  s.  adı  ilə  mərkəzlər,  müəssisələr 

formalaşmışdır. 

Dünyada  belə  bir  meylin  varlığına  başqa  bir  şahid 

musiqi,  film,  multfilm,  roman,  dastan  və  s.  kimi  sənət  və 

mədəniyyət  sahələrinin  müxtəlif  mənəvi  istehsallarıdır. 

Cadugərlik,  falçılıq,  alınyazısı,  öncədən  proqnozlar, 

cindarlıq,  şeytanla  əlaqə  qurmaq  və  s.  kimi  mövzularda 

kitabların  nəşr  olunması  və  onların  böyük  tirajla  satışı 

buna  başqa  bir  nümunədir.  Təəssüflər  olsun  ki,  belə 

kitabların bizim ölkədə də çoxlu müştəriləri var.  

Belə  ki,  yuxarıdakı  mövzular  haqqında  müxtəlif 

kitablar  tərcümə  olunaraq  böyük  tirajlarla  camaatın 

ixtiyarında  qoyulmuşdur.  Hətta  falçılıq

1

  və  alınyazısı



2

 

ensiklopediyası  nəşr  olunur.  Hər  halda,  belə  sahələri 



camaatın  yaxşı  qarşılaması  və  bu  cür  kitabların  yüksək 

satışı  ümumi  mənada  və  öncə  qeyd  olunan  tərifə  əsasən 

dünyada  camaat  arasında  mənəviyyata  meyl  dalğasının 

varlığından xəbər verir. Qərb insanı arasında mənəviyyata 

üz  tutmağın  varlığı  haqqında  bir  çox  dəlillər  vardır  ki, 

uzun  olmasın  deyə  onları  xatırlatmırıq  və  oxucunu  digər 

mənbələrə baxmasını deyirik.

3

 



Ziyalı  yazıçı  və  iddiaçıların  yazılarına  ötəri  baxış  da 

həmçinin göstərir ki, irfan və mənəviyyat mövzuları, əsasən 

də  son  zamanlar,  onların  əsərlərində  də  tez-tez  vurğulanır. 

Müşahidə  edirik  ki,  bəzi  ziyalı  iddiaçılar  bu  mənəviyyata, 

irfana  meyl  bazarında  islami  irfan  və  mənəviyyat 

düşüncələri yaratmaq əvəzinə sekulyar və dinsiz,   

                                                           

1. “Falçılıq Ensiklopediyası”, Katakar. 

2. “Alınyazısı Ensiklopediyası”, Linda Qudmen və Yedeqran. 

3. “İmam Xomeyni Əsri”. 




 

16 


 

hətta Allahsız məniyyat haqqında söhbət açırlar və qədim 

irfanların, dinlərin, Mani, Zərdüştlük, Həxameneşyan kimi 

qədim  İran  qövmlərinin  mənəviyyatının  təbliğinə  üz 

tutmuşlar.  Bu,  alimləri  və  dünyanın  bir  çox  yerlərindən 

olan  insan  qruplarının  İslam  mənəviyyatına  və  ayininə 

meyl yarandığı bir zamandadır. 

Amma  görəsən  bu  meylin  səbəbləri  və  amilləri  nədir? 

Bəşər  nə  üçün  nisbətən  uzun  zaman  fasiləsindən  sonra 

yenidən  mənəviyyata  üz  tutmuşdur?  Aşağıda  bu  meylin 

bəzi ən mühüm səbəb və amillərinə işarə edirik: 

2.1. Modern Elmə, Ağıla, Rasionalizmə və Məntiqə Ümidsizlik 

Müasir  bəşər  modernizm  dövründə  güman  edirdi  ki,  yeni 

elm onun bütün problem və iztirablarının həlledicisidir.  

Buna  əsasən  də  hər  bir  qeyri-elmi  və  metafizik  ideya  ilə 

şiddətlə 

mübarizə 

aparırdı. 

Maarifçilik 

dövrünün 

qabaqcıllarından  biri  olan  Denis  Didro  (1713-1784)  təbiətin 

mesajını  yeni əsrin insanına belə çatdırır:  “Ey xurafat bəndəsi! 

Öz  xoşbəxliyini  bihudə  olaraq  səni  yerləşdirdiyim  bu  aləmin 

sərhədlərindən  o  tərəfdə  axtarma!  Şücaətli  ol  və  özünü  mənim 

hüququmu  tanımayan  bu  üsyankar  rəqibim  olan  dinin 

boyunduruğundan  azad  elə.  Mənin  qüdrətimə  qəzəb  edən 

allahları  kənara  qoy  və  mənim  qanunlarıma  qayıt.  Bu  zaman 

dərk edəcəksən ki, həyat yolun gül-çiçəyə dolmuşdur”.

1

 

Digər tərəfdən də maarifçilik dövrünün rasionalizmi o həddə 



çatmışdı ki, hər bir “irrasional” (ağıla aid olmayan, ağıl ilə isbat 

oluna  bilməyən,  ağılın  imkanlarındna  xaric  olan,  isbatolunmaz) 

sözün “anti-rasional” (ağıla zidd olan) olduğunu güman edirdilər 

və buna görə də bir çox dini və mənəvi iddiaları inkar edirdilər. 

Rasionalistlərin  əsas  şüarı  ingilis  riyaziyyatçısı  Kliffordun  bu 

qısa və fəsahətli sözündə xülasələnirdi, o deyirdi: “Kimsənin heç 

bir  zaman  və  heç  bir  yerdə  kafi  olmayan  dəlillər  əsasında  hər 

hansı bir şeyə inanması düzgün deyil”

2



 



 

                                                           

1. “Fəlsəfə Və Aydınlaşdırma, İazh etmə”, Ernest Kasirer. 

2. “The Ethics of Belief”, W. K. Clifford, in Philosophy of Religion. 




 

17 


 

Bu söz, əlbəttə ki, İslam mənəviyyatı, şiə təfəkkürü və irfanı 

fəzasında tam doğru sözdür. Amma Klifford bu söz ilə istəyirdi 

ki, din, mənəviyyat və dini inancları qeyri-əqli (qeyri-rasional) 

və “əsaslandırılmış dəlil”ə malik olamayan bir fenomen bilsin. 

Müasir insanın anti-din olması və mənəviyyatdan yayınması o 

yerə  çatmışdı  ki,  hətta  elmi  yığıncaqlarda,  üniversitetlərdə 

“Allah”  adının çəkilməsinə razı deyildi. Ona görə ki, belə  bir 

varlığı qəbul etmək və ona inanmaq qeyri-elmi, xurafat, əfsanə 

sayılırdı.  Elm  və  elmi  ocaq  fəzasının  xurafi  və  əfsanəvi 

fenomenlərdən uzaq olmasını istəyirdi. 

Müasir  insanın  elmi  qüruru  o  yerə  çatmışdı  ki, 

təcrübəni  hər  bir  düşüncənin  elmiliyinin  və  həqiqiliyinin 

isbatı  üçün  yeganə  yol  bilirdi.  Hər  bir  qeyri-təcrübi  sözü 

qeyri-elmi  hesab  edirdi.  Nəinki  yalnızca  ilahiyyat  və 

metafizik  məfhumlarına,  hətta  əxlaqi  məfhumlara  da 

qeyri-elmi  və  nəticədə  də  mənasız  kimi  baxırdı.  Onların 

“doğru”  və  “yanlış”lığı  haqqında  fikiri  mənasız  sayırdı. 

Ona  görə  ki,  bir  düşüncənin  “mənalı”lığı  və  ya 

“mənasız”lığının meyarını “verifikasiya” (təcrübə olunan: 

o  da  hissi  təcrübə  cinsindən  olmaq  şərti  ilə)  hesab  edirdi. 

Bir  sözün  “doğru”  və  “yanlış”lığı  onun  “mənalı” 

olmasından sonra  məna daşıdığına görə, elə isə  hər hansı 

bir  şey  mənalı  olmasa,  əsas  etbarilə  onun  doğru-yalan 

olması haqqında tədqiqata növbə çatmayacaq. 

Saentizm  və  rasionalizm  hamıdan  çox  Qərbi  bürüdü  və 

onları  din  və  mənaviyyatdan  uzaqlaşdırdı.  Bir  çox  Şərq, 

xüsusilə də İslam ölkələri böyük zərərlər gördü, əlbəttə onun 

xidmətləri  və  yaxşı  cəhətlərindən  də  məhrum  idilər.  Amma 

təəssüflər  olsun  ki,  bu  ruhiyyənin  Qərb  alimləri  arasında 

yayılması  və  modern  elmin,  ağılın  mərkəzliliyi  və  onun 

müasir insanın bütün elmi və əməli sahələrinə hakim olması 

bəzi  müsəlman  alimlərini  də  qorxu  altında  özünə  tabe  etdi. 

Belə  ki,  onların  din  və  dini  təimlər  barəsindəki  təfsirləri 

qərblilərin seantik təsirinə olduqca məruz qaldı.  



 

18 


 

Misal  olaraq,  İqbal  Lahurinin  və  onun  arxası  ilə  də 

doktor  Şəriətinin  “xatəmiyyət”ə  (peyğəmbərliyin  sonu) 

verdikləri  təfsir  aşkar  şəkildə  bu  meylin  təsiri  altındadır. 

Bu  şəxslər  müasir  insanın  əqli  yetkinliyini  və  inkişafını 

peyğəmbərliyin 

və 

peyğəmbərlər 



(ə) 

silsiləsinin 

kəsilməsinin əsas səbəbi hesab edirlər. Onlar iddia edirlər 

ki,  xatəmiyyət  dövründə  bəşəriyyət  ağıla  və  müasir  elmə 

söykənməklə,  elmi  metoddan  (induksiya  və  təcrübə) 

kömək almaqla öz ayağı üstündə dayana və özünün bütün 

problemlərini, məsələlərini həll edə bilər.

1

 



Amma çox çəkmədi ki, bəşər bu elmi qürurun möhkəm 

yuxusundan  oyandı.  Modern  elmin  çatışmamazlıqlarını 

bütün varlığı ilə  hiss etdi və  bu nəticəyə  gəldi ki, hər bir 

insani  problemin  həlli  rasionalizmin  və  modern  elmin  işi 

deyil. İnsan bir neçə cəhətə malik bir varlıqdır. Bəşərin ən 

mühüm  ehtiyac  və  dərdləri  onun  vücudi  dərdləri,  ruhi, 

psixoloji,  daxili  ehtiyaclarıdır  və  müasir  elm  bunlara 

münasib  cavab  verə  bilməz.  Bəşər  get-gedə  bu  nəticəyə 

gəldi  ki,  təcrübi  elm  onun  bütün  problemlərini  həll  edə 

bilməz. Bir çox əsas, fundamental insani ehtiyaclar təcrübi 

elmin sahəsindən kənardır.  

Digər  tərəfdən  də  ağıl,  əqli  metodlar  və  əqli  elmlər  də 

böyük  əhəmiyyət  və  rola  malik  olmasına  baxmayaraq, 

insanın  vücudi  ehtiyaclarının  məhz  bir  hissəsinə  cavab 

verirlər.  Ümumi  olaraq  demək  olar  ki,  müasir  insan  bu 

nəticəyə gəldi ki, sırf fəlsəfi, elmi və əqli sistemlər insanın 

bütün  ehtiyaclarını  təmin  etməkdə  lazım  olan  bacarığa 

malik deyillər.  

Bəlkə də demək olar ki, pozitivistlər istəmədən belə bir 

nəticənin hasil olmasında ən mühüm rola malik idilər. 

                                                           

1. Bu baxış və ona iradlarla və həmçinin xatəmiyyətin düzgün izahı ilə 

tanışlıq üçün müəllifin “Xatəmiyyət, İmamət və Məhdəviyyət” kitabəna 

müraciət edə bilərsiniz. 




 

19 


 

Onlar  “verifikasiya”nı  özünün  yüksək  zirvəsinə 

çatdırdılar  və  isbat  etdilər  ki,  verifikasiya  (təcrübə 

olunmaq)  “mənalılıq”ın  meyarıdır  və  təcrübi  olamayan 

(verifikativ)  hər  bir  hökm  (təsdiq)  və  məfhum  (təsəvvür) 

mənasızdır.  Həmin  ifrat  baxış  bir  çox  alim  və  ümumi 

camaatın  verifikasiyanın  yanlışlığını  və  onun  arxası  ilə  də 

bəşəri elm və ağılın bacarıqsızlığını aşkar şəkildə müşahidə 

etməsinə səbəb oldu.  Buna əlavə olaraq, insanlar Allahdan 

ayrı  və  müstəqil  olan  müasir  elmin  məhsulunu  və  bəşərin 

əqli  tədbirlərini  XX  əsrin  birinci  yarısında  iki  dünya 

müharibəsində bütün varlığı ilə hiss etdi. 

2.2. Anti-Mənəviyyat Fəlsəfələrin Yanlışlığının İsbatı 

İşarə  etdiyimiz  kimi,  modernizm  dövründə  “anti-

mənəviyyat”  və  “anti-din”  nəzəriyyələşdirilmişdir.  Qərb 

alimlərinin  təbiri  ilə  desək,  bir  sıra  pozitivistlər  Qərb 

tarixində Vitgenşteynin fikirlərinin və düşüncələrinin təsiri 

altında  “Vyən”  toplantısı  vasitəsilə  və  mütaliə  mərkəzinin 

təşkil olunması ilə ən ifrat və ən anti-din fəlsəfə və düşüncə 

sistemini – “Pozitivizm Fəlsəfəsini” – yaratdılar.  

“Vyən”  halqası  adı  ilə  tanınan  bu  qrup  qısa  müddət 

ərzində  Qərbdə  və  onun  ardınca  da  dünyanın  hər  yerində 

elmi  və  fəlsəfi  fəzanı  öz  ixtiyarları  altına  almağı 

bacardılar. XX əsrin 4, 5 və 6-cı onilliklərində bütün fikir 

və düşüncə mərkəzlərini özlərinə məğlub etdilər. Saentizm 

pozitivizmin təfəkkürünün əsas cəhəti idi. 

Amma  sonda  bu  fəlsəfə  və  buna  oxşar  digər  fəlsəfələr  də 

sönməyə  üz  tutdu.  Pozitivizmin  bəzi  müdafiəçiləri  və  Vyən 

halqasının  üzvləri  bu  təfəkkürə  elmi  tövbələrini  ümumi 

şəkildə elan elədilər və bunun özü anti-din olanlarla mübarizə 

üçün dindarların əlində münasib silah idi. Buna əlavə olaraq, 

pozitivizmin  fikri  əsaslarının  yanlışlığı  aşkar  oldu.  Onların 

düşüncələrinin  ən  mühüm  prinsipi  olan  “mənalılığının 

meyarı” bir çoxlarının elmi tənqidlərinə məruz qaldı. Onun ən 

sadə iradı özü ilə ziddiyyət təşkil etməsi idi.  



 

20 


 

 “Yalnız verifikativ  (təcrübə  olunan)  hökmlərin  mənası 

var”  sözünün  özü  qeyri-təcrübi  (qeyri-verifikativ)  bir 

hökmdür  və  bu  prinsipə  əsasən  də  onun  özü  mənasız 

olmalıdır. Mənasız söz ilə də bütün sözlərin və hökmlərin 

“mənalılıq meyarı”nı təyin etmək olmaz. 

2.3. Anti-Mənəviyyat Sistemlərin Məğlubiyyəti 

Anti-mənəviyyat  fəlsəfələrə  əlavə  olaraq,  bu  fəlsəfələrin 

təsiri  altında  yaranan  bəzi  anti-mənəviyyat  sistemlər  də 

XX  əsrin  sonlarında  rəsmi  şəkildə  öz  məğlubiyyətlərini 

elan etdilər. Bildiyimiz kimi, XX əsrdə dünyanın təqribən 

yarısı  Komunizmi,  Marksizmi  sevirdi.  Bu  elə  bir  sistem 

idi ki, onun ən mühüm cəhətlərindən biri anti-mənəviyyat 

və  anti-din  olmaq  idi,  din  və  mənəviyyatı  millətlərin 

tiryəki  hesab  edirdi  və  bu  tiryəklə  mübarizəni  özünün 

mütləq vəzifəsi bilirdi.  

Avropada,  Asiyada,  Amerikada  dünyanın  yarısı  da 

həmin  sistemə  aşiq  idi  və  özlərinin  bütün  qədim  amal  və 

arzularının  ödənməsini  bu  anti-din  sistemdən  gözləyirdi. 

Amma  XX  əsrin  sonralında  dünya  xalqları  son  dərəcə 

təəccüb  və  inamsızlıq  içində  bu  sistemin  rəsmi  şəkildə 

çökməsinin  şahidi  oldu.  Nəhayət,  Kommunizm  sistemi 

XX əsrin 9-cu onilliyində rəsmi şəkildə bacarıqsızlığını və 

nəticədə  də  özünün  məhv  olmasını  elan  etdi.  Hamı  bu 

həqiqəti  başa  düşdü  ki,  bu  sistem  xəyali  ilğımdan  başqa 

bir  şey  deyil.  Və  bəşəriyyətin  həqiqi  ehtiyaclarına  cavab 

verməyə acizdir. 

Bu həqiqət camaatın dinə meyl və istəyinə, mənəviyyat 

tələbinə yeni bir həyəcan verdi. Bu kommunist sisteminin 

boyunduruğundan  nisbi  müstəqillik  və  ən  azı  dünüşcə 

müstəqilliyi 

qazanan 


bir 

çox 


millətlər 

yenidən 


mənəviyyata  və  dinə  meyl  hiss  etdilər.  Onlar  bütün 

varlıqları  ilə  bu  anti-mənəviyyat  sistemin  çatışmazlığını, 

zəifliyini duydular.  



 

21 


 

Buna  əlavə  olaraq,  hələ  də  bu  sistemlərin  rəsmi 

hakimlik  etdiyi  Çin,  Kuba  kimi  ölkələrdə,  artıq  din  və 

mənəviyyatla  qədim  şiddətli  müxalifətçilik  və  kobudluq 

görünmür.  Əksinə,  onlar  çalışırlar  ki,  müəyyən  həddə  bir 

növ  materializm  ilə  uyğun  olan  mənəviyyatı  yaysınlar. 

Buna görə də Budda, Hind, Qırmızıdərililər və sekolarizm 

mənəviyyatları  ilə  nəinki  müxalifətçilik  etmirlər,  hətta 

özləri  belə  bu  cür  mənəvi  məktəblərə  üz  tuturlar. 

İxtiyarlarında olan bir çox informasiya və təbliğ vasitələri 

ilə  çalışırlar  ki,  öz  millətlərinin  mənəvi  yanğılarını 

söndürmək  üçün    sekulyar  və  qeyri-dini  mənəviyyatları 

yaysınlar.  

Maraqlıdır  ki,  Kubanın  kommunist  sisteminin  rəhbəri 

Fidel  Kastro  rəhbərlik  müddətinin  sonu  haqqında  deyir: 

“Ölkənin  idarəçiliyi  Allah  istəyənə  qədər  əlimdə  olacaq, 

əvvəlcə  Allahın  istək  və  iradəsi  və  ondan  sonra  da 

camaatın istək və iradəsi hər şeydən üstündür”.

1

  

     



 

 

                                                           



1. “İmam Xomeyni Əsri”. 

Yüklə 433,08 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə