1
İrfan və mənəviyyatın həyatımızdakı rolu
Məqalənin qısa xülasəsi
Məqalədə irfan və mənəviyyatın insan həyatındakı rolu
haqda bəhs edilmişdir. Həmçinin, şühudi idrakların
çoxluğuna və müxtəlifliyinə diqqə çəkilmiş, amma onların
hamısının irfan olmadığına təkid edilmişdir. İrfanın
əslində, Allah-taalanın, Onun Adlarının, Sifətlərinin və
Fellərinin şühudi və batini idrakından ibarət olması
vurğulanmışdır. Bu məqalədə, məhz belə bir həqiqi irfanın
insan həyatındakı roluna toxunulmuş, araşdırılmışdır.
İrfanın Mənası
“İrfan” və “idrak” sözləri lüğətdə “tanımaq”, “dərk
etmək” mənasınadır. Amma terminologiyada fərqlənirlər.
İdrak hər növ tanımağa və dərkə aid olunur. Amma irfan
isə daxili “intiusiya” (şühud) və batidi tapıntı və dərk
vasitəsilə hasil olan xüsusi idrakdır. Buna əsasən, irfani
idrak əqli idrakdan fərqlənir. İrfani idrak məfhumlar,
sözlər və zehni surətlər növündən deyil.
Əksinə, kəşf etmək və əldə etmək növündəndir.
Əlbəttə, belə bir “tapıntı” hər bir kəs üçün asanlıqla əldə
olunmur. Belə bir dərkə yetişmək üçün xüsusi mərhələlər
qət etməyə, “riyazət”lər (nəfslə mübarizə) yerinə
yetirməyə və mənəvi məşğələlərə ehtiyacımız var. Bu
mənəvi məşqlər və “Seyri-Suluk” metodları və yolları
“Əməli-İrfan” adlanır. Əlbəttə, əməli-irfan başqa bir
termin olaraq bu mərhələləri qət etməyə deyilir.
Yəni Allahın, Onun Adlarının, Sifətlərinin və fellərinin
intiutiv (şühudi) dərkinə yetişmək üçün əməli şəkildə
məşğul olan bir şəxsin yoluna, seyri-sulukuna “Əməli-
İrfan” deyilir.
2
Əməli-irfanda, tövhidin bütün mərhələrində intiusiya
(şühud) məqamına çatmaq üçün salikin özünün, aləmin və
Allahın qarşısında vəzifəsinin nə olmasından, hansı
nöqtədən başlamalı, hansı mərhələləri, mənzilləri və
məqamları arxada qoymasından, hansı mənzildə ona hansı
halların üz gətirməsindən, hər bir mənzil və məqamın
zərəri və bu zərərlərlə mübarizə yollarından danışılır.
Az fərqləri
1
olsa da əməli-irfan əxlaq elminə çox bənzəyir.
Daha gözəl təbirlə desək, əməli-irfanı bəzən, “fəlsəfi-əxlaq” və
“nəqli-əxlaq” müqabilindəki “irfani-əxlaq” adı ilə tanınan əxlaq
növündən hesab etmək oalr. Digər əxlaqi təhqiqatlara nisbətən
onun fərqləndirici xüsusiyyəti, insanın vücudi təkamülünü
yalnızca üfüqi müstəvidə yox, əksinə, buna əlavə olaraq şaquli
müstəvidə də inkişafının olduğunu deyir. İddia edir ki, insanın
şaquli istiqamətdə təkamülünü onun öz ixtiyarına qoyur və onu
nəbat (bitki) və heyvan mərtəbəsindən insani, mələk və ilahi
mərhələyə çatdırır.
Buna əsasən, nəqli və əqli əxlaqda şəxsin əxlaqlı olması üçün
məntiqi ardıcıllığın və bir-birinə söykənən nizamın varlığı zəruri
deyil. Amma irfani-əxlaqda xüsusi dərəcələndirmə və
mərhələləri bölmə ilə üzbə-üzük. Xacə Abdullah Ənsarinin
(396-481 h.q.) yazdığı “Mənazilus-Sairin” kitabı əməli-irfan və
ya irfani-əxlaq kitablarının ən məşhurdur.
2
Eyni halda, belə idrakı dadan şəxslər ola bilər ki, bunu
başqalarına izah etmək, onları da özlərinin bu mənəvi
təcrübə, batini intiusiyası (şühud) ilə tanış etmək istəsinlər.
Belə olan halda onların məfhumlardan, zehni surətlərdən,
1. M. Mütəhhərinin bu haqda nəzəri ilə tanış olmaq üçün bax: “Əsərlər
Məcmuəsi” kitabı, 14-cü cild.
2.
Buna əlavə olaraq, “Tavusul-Fuqara” (fəqirlərin tavusu) ləqəbi ilə tanınmış
Əbu Nəsr Sərracın (vafat: 378 h.q.) “Əllümə-fi-Əttəsəvvuf”, Əbu Talib Məkkinin
(vəfat: 386 h.q.) “Qutul-Qulub fi Müamilətul-Məhcub və Fəsfi Tariqil-Murid ilə
Məqamit-Tövhid”, İbn Sinanın (370 -428 h.q.) ariflərin məqamı haqqında yazdığı
“Əl-İşarat” kitabının 9-cu bölməsi, Əbul-Qasim Quşeyri Nişapurinin (377-465
h.q.) “Risalətul-Quşeyriyyə”, Xacə Nəsirəddin Tusinin (fəvat: 672 h.q.)
“Ovsaful-Əşraf” kitabları əməli-irfana, yaxud irfani-əxlaqa aiddir.
3
sözlərdən istifadə etməkdən başqa yolları yoxdur. Çünki
sözlərdən və məfhumlardan istifadə etmədən öz mənəvi
təcrübələrini başqalarına çatdıra bilməzlər. İntuitiv (şühudi)
idrak şəxsi, fərdi idrakdır və onu heç bir şəkildə olduğu
kimi başqalarına ötürmək olmur.
Yalnız sözlərdən və zehni surətlərdən istifadə etməklə
onun haqqında başqalarında təsəvvür yaratmaq olar. Belə
bir işə “Nəzəri-İrfan” deyilir. Buna əsasən Nəzəri-İrfan,
“Hüzuri” (vasitəsiz) elmdən “hüsuli” (vasitəli) elm
almaqdan və hüzuri elmi, batini intiusiyanı (şühudu) söz
qəliblərinə, zehni məfhumlara tökməkdən ibarətdir.
1
Hərçənd ki, irfanın öz inkişafının ilkin mərhələlərində
və yaranmasının ilk əsrlərində daha çox Əməli-İrfan
dediyimiz formasında yayılmışdı. Amma bu elm də
həmçinin xüsusi dəlillərə əsasən get-gedə nəzəriləşmiş və
aləmə, insana, Allaha özünün xüsusi baxışı ilə fəlsəfə və
kəlam elmi ilə yanaşı fikri və nəzəri sistem irəli sürən bir
elm kimi çıxış etdi.
Buna görə də Nəzəri-İrfanda varlıq, Allah, insan və
onun son taleyi haqqında danışılır. Əlbəttə, nəzəri-irfan
fəlsəfə, kəlam, Quran və hədislə rabitədə olan fənnlərarası
bir elmdir. Necə ki, əməli-irfan da fənnlərarası elmdir,
çünki fiqh və əxlaqla rabitədədir.
Ola bilər ki, “İrfan termini müqəddəs bir termindir və
onu hər hansı bir şəkildə metafizik məsələlər, yaxud
fövqəl-təbii qüdrətlər haqqında danışan hər bir məktəbə və
qrupa aid etmək layiq deyil” deyilsin.
1. “İslam İrfanı axtarışında”: Misbah Yəzdi.
İrfan və mənəviyyatın həyatımızdakı rolu / 25
4
Əlbəttə, doğrudur ki, bu gün bizim cəmiyyətdə və
iranlıların camaatarası dilində “irfan” və “arif” müqəddəs
və ehtiramlı sözlərdir
1
və onları hər bir şəxsə, hər bir
qrupu aid etmək olmaz. Amma əvvəla, bu termin elm
müstəvisində “həqiqi” və “yalan” irfanın hər ikisinə də aid
olur, ikinsici isə, öz-özlüyündə müqəddəs olsa da,
sonlaralar onun üçün saxta əvəzləyicilər yarandığına görə
onlara da aid olunmuşdur.
Buna görə, irfan termini bir çox mənaları və Allahsız
irfandan tutmuş dini və həqiqi irfana qədər bir sıra
cərəyanları əhatə edir. Buna əsasən, irfana maddi və dünyəvi
baxışları da həmçinin bir növ irfan hesab etmək olar və bu
termini münaqişəsiz onlar haqqında da işlətmək olar. Necə
ki, din termini də bəzən, məsələn “Marksizm” kimi əsas
məqsədi dinə zidd olan məktəb və cərəyanlar haqqında da
işlənir və yaxud, Quranın təbiri ilə desək, Peyğəmbərə (s)
müxaliflərin və kafirlərin məsləkləri də din adlanır: “Sizin
dininiz sizə, mənim dinim mənə” (Kafirun-6). Bu məsələnin
həqiqi dinin müqəddəsliyi ilə ziddiyyəti yoxdur.
1.2. Təsəvvuf (sufizm)
“Təsəvvuf” və “irfan” sözləri bir çox yazılarda eyni mənalı
kimi götürülür. İki müxtəlif söz olsalar da, amma bir
həqiqətin izahı üçün istifadə olunur. Bəziləri isə təsəvvufu
“İslam-İrfanı” ilə eyni mənalı götürür. Buna əsasən,
“məsihi təsəvvufu”, “yəhudi təsəvvufu”, “hind təsəvvufu”
kimi birləşmələri düzgün hesab olunmur. Bu gün, bu
termin şərqşünaslar və islamşünaslar cəmiyyətində
yayılmışdır. Onlar təsəvvuf və sufizm haqqında danışanda
İslam irfanından başqasını nəzərdə tutmurlar.
1.
Buna görə də irfan bir çox mənfəət güdən və fürsət axtaranların diqqətində
olmuşdur. Onlar camaatın irfana və ariflərə ehtiramla yanaşmasından istifadə edərək
özlərini irfan əhli, mərifət mürşidləri kimi göstərir, sadlövh insanları öz ətraflarına
toplayırlar ki, özlərinin iqtisadi, siyasi, ictimai, mədəni mənfəətlərini əldə etsinlər.
5
Əlbəttə, şiə cəmiyyəti arasında təsəvvuf mənfi yüklü
məna daşıyır, amma irfanın müsbət mənası var. Nəzərə
çarpır ki, təsəvvufun mənfi yükü hicri 11-ci əsrdən və
Sədrül-Mütəəllihin Şirazi (Molla Sədra: vəfatı 1050 h.q.),
Molla Məhəmməd Tahir Qumi (vəfat: 1098 h.q.), Molla
Məhəmməd Baqir Məclisi (1038-1111 h.q.) kimi
şəxsiyyətlərin sufilərlə şiddətli müxalifətçiliklərindən sonra
yayıldı. Bu zamandan sonra, irfan sözü müqəddəs sayıldı
və həqiqi ariflərə aid olunur. Amma təsəvvuf sözü mənfi
məna kəsb etdi və daha çox özlərini arif kimi görtərənlərə,
yaxud yalançı irfanlara haqqında işlənir. Hələ də şiə
arasında bu terminlərin bu mənada işlənir. Buna əsasən,
Molla Hüseynqulu Həmədani, Qazi Təbatəbai, Əllamə
Təbatəbai, İmam Xomeyni kimi şəxsiyyətləri heç vaxt sufi
adlandırmırıq, əksinə, onlara arif deyirik.
Şəhid Mütəhhəri də bu iki terminin fərqinin “irfan”ın
ariflərin əməli mədəniyyətlərinə, “təsəvvuf”un isə onların
ictimai yönlərinə işarə etdiyində olduğunu deyir. İzahı:
Ariflər müfəssirlər (təfsirçilər), müəddisan (hədisçilər,
hədis alimləri), mütəkəllimlər, fəqihlər, ədiblər və şairlər
kimi İslam aləmindəki başqa təbəqələrin əksinə olaraq,
mədəni bir təbəqə olmalarına və əməli və nəzəri hissələrə
bölünən “irfan” adlı bir elm yaratdıqlarına əlavə olaraq,
ictimai bir təbəqə də formalaşdırdılar.
Ariflərin zövq müxtəlifliklərinə baxmayaraq, onlara
müəyyən düşüncələr sisteminə malik olan, hətta başqaları
ilə rabitədə, yaşayışda, geyimdə, üst-başlarına diqqətdə
özlərinə məxsus yolları olan, xüsusi ibadət mərkəzləri və
s. kimi şeylərə malik olan bir-birinə bağlı ictimai bir
təbəqi kimi baxmaq olar. Bu təbəqə nə zaman mədəni bir
qrup kimi nəzərə alnsa, “arif” və nə zaman ictimai
yönlərinə işarə olunsa, “sufi” adlanırlar.
1
1. Mütəhhərinin “Əsərlər Məcmuəsi”, 14-cü cild.
İrfan və mənəviyyatın həyatımızdakı rolu / 27
6
Bu təbəqənin “sufi” və bu cərəyanın “təsəvvuf”
adlanmasının səbəbi haqqında bir çox sözlər deyilımişdir:
1.
“Yun” paltar geyinmək,
2.
“Siffə” səhabələrinə oxşarlıq
3.
daxili paklığa sahib olmaq,
4.
İlahi dərgaha yaxın olanların (müqərriban)
birinci cərgəsində yer almaq,
5.
“Sufanə” kimi səhra bitkiləri ilə qənaətlənmək,
6.
“Sufya”dan
(hikmət)
bəhrələnmək
kimi
səbəblərin hər biri müsəlman təhqiqatçılardan bir neçə
nəfərin vasitəsilə bu təbəqənin belə adlanmasının
izahındə gəlmişdir.
1
Bəziləri sufi sözünün tarixini İslamdan öncəki dövrlərə
qədər aparmışlar. Amma hicrətin 2-ci əsrində bu termin
mövcud olması dəqiqdir.
Təsəvvuf və sufinin həqiqətinin izahı üçün müxtəlif
təriflər qeyd olunmuşdur. Söhrəvərdi “Əvariful-Məarif”
kitabında təsəvvuf böyüklərinin nəzərlərinin təsəvvufun
həqiqəti haqqındakı nəzərlərinin mindən çox olduğunu
deyir. Buna əsasən, irfan və təsəvvufun rabitəsinin bəyanı
üçün əvvəlcə gərək təsəvvuf haqqında öz məqsədini
açıqlayaq. Həqiqət budur ki, sufilərin böyüklərinin qeyd
etdiyi təriflərin bəzilərində təsəvvufun irfanla, əsasən də
əməli-irfanla fərqi yoxdur. Misal olaraq, Məruf Kərxi
təsəvvufun tərifində deyir: “Təsəvvuf – həqiqətlərin əxz
olunması, incəlikləri söyləmək və xalqın əlində olanlardan
naümid olmaqdır”.
2
1.
“Kəşfül-Məhcub” – Əbül-Həsən Əli ibn Osman Hucveyri, “Risaleyi-Quşeyriyyə”
– Abdulkərim Quşeyri, “Əl-Lümə Fi-Təsəvvuf” – Əbu Nəsr Sərrac Tusi,
“Əvariful-Məarif” – Ömər İbn Məhəmməd Söhrəvərdi, “Əsasul-Bəlağət” – Məhmud
ibn Ömər Zəməxşəri, “Təhqiqum-Ma Lil-Hİnd” (c. 1) – Məhəmməd ibn Əhməd Əbu
Reyhan Biruni, “Hilyətul-Övliya və Təbəqatul-Əsfiya” (c. 1) – Əhməd ibn Abdullah
Əbu Nəim, “Tarixi İbn Xəldun” (c. 1) – Əbdürrəhman ibn Məhəmməd ibn Xəldun,
“Misbahul-Hidayə” – İzzəddin Mahmud ibn Kaşani.
2. “Təzkirətul-Övliya”: Fəridəddin Əttar Nişapuri.
7
Cüneyd Bağdadi deyir: “Təsəvvuf – cəmiyyət ilə olan zikr,
dinləməklə olan vəcd və itaət etməklə olan əməl idi”.
1
Yaxud
digər bir yerdə belə demişdir: “Təsəvvuf – heç bir birləşmə
olmadan Allahla bir yerdə olmaqdır”.
2
Yaxud da Əbu Məhəmməd Cəriri (vəfat: 311 h.q.)
təsəvvufun tərifində deyir: “Təsəvvuf – hər bir ali xasiyyətə
daxil və hər bir alçaq xüsusiyyətdən xaric olmaqdır”.
3
Əbülhəsən Nuri demişdir: “Təsəvvuf – bütün nəfsi ləzzətləri
tərk etməkdən ibarətdir”.
4
Şibli deyir: “Sufi o kəsdir ki, iki
aləmdə Allahdan başqa heç bir şeyi görməsin”.
5
Əbu Səid Əbul-Xeyr “Təsəvvuf nədir?”sualının
cavabında dedi: “Allah-taalanın əmr və nəhyi müqabilində
səbir etmək (itaətə səbir) və İlahi qəzaya razi və Ona
təslim olmaqdır”.
6
Başqa bir yerdə də “Sufi kimdir?”
sualının cavabında belə deyir: “Fikrində olandan
çəkinmək, əlində olanı vermək və sənə gələcək şeyi
axtarmamaqdır”.
7
İbn Ərəbi “Təsəvvuf nədir?” sualının
cavabında deyir: “Təsəvvuf şəriətə zahirən və batinən
əməl etməkdir və bu, gözəl əxlaqdır”.
8
Başqa bir yerdə
deyir: “İlahi əxlaqla zinətlənmək təsəvvufdur”.
9
Seyid
Heydər Amuli yazır: “Təsəvvuf – sözdə, əməldə, düşüncə
və halda İlahi əxlaqla zinətlənməkdir”.
10
Sufilərdən birinə
mənsub olan bir şeirdə təsəvvuf belə nəzmə çəkilmişdir:
Təsəvvuf dörd sözdən artıq bir şey deyil,
“Ta”, “Sad”, “Vav”, və “Fa”.
1. “Risaleyi-Quşeyriyyə”.
2. “Misbahul-Hidayə və Miftahul-Kifayə”.
3. Həmin yerdə.
4. “Kəşful-Məhcub”.
5. Həmin yerdə.
6. “Əsrarut-Tövhid fi Məqamatiş-Şeyx Əbi Səid”: Məhəmməd ibn Munəvvər.
7. Həmin yerdə və “Nəfəhatul-Üns”də.
8. “Əl-Futuhatul-Məkkiyyə”: Muhyiddin ibn Ərəbi, c. 2.
9. “Əl-Futuhatul-Məkkiyyə”, c. 2.
10. “Cameul-Əsrar və Mənbəul-Ənvar”: Seyid Heydər Amuli.
8
Fəridəddin Əttar Nişapuri təsəvvufun tərifində belə
yazır: “Təsəvvuf nədir? – Səbirlə istirahət etmək, bütün
aləmdən tamahı çəkməkdən ibarətdir”.
1
Aydındır ki, əgər təsəvvufdə məqsəd bu böyük
alimlərin sözlərində deyilən məna olsa, bu tərflərə
olunan bəzi bir sıra cüzi iradları nəzərə almasaq, onun
irfanla fərqi olmayacaq və heç bir müsəlman alimi
onunla müxalif ola bilməz. Əgər “Misbauhl-Hidayə və
Miftahul-Kifayə” kitabında deyildiyi kimi – “Sufilərdən
məqsəd “Vasilan” (vusala çatanlar), “Kamilan”dır
(kamillər
şəxslər)
və
Quran
onlar
haqqında
“Müqərriban” (yaxın olalar) və “Sabiqan” (öndə olanlar)
deyə təbir edir. Onlar nəinki yalnızca bir ad olaraq
rəsmi şəkildə başqalarından fərqlənən şəxslərdir.
Kim Allahın “müqərrəb” (yaxın) bəndələri və kamal
cərgəsinin öndə olanlar ərəcəsinə çatarsa, təriqət böyükləri və
həqiqət sahibləri onu sufi adlandırırlar, istər rəsmi şəkildə sufi
adlansınlar istər adlanmasınlar.” –olarsa, belə olan halda nəinki
onunla müxalif olmazlar, əksinə, hamılıqla bərabər gərək o
yolda çalışaq. Amma əgər təsəvvufu nümunəsi ilə tərif etsək,
sufi kimi tanınan bir çox şəxslər haqqında belə tərif elmi və
əməli olaraq onlara aid olmaz. Onlar nəinki şəriətə əməl
etmirlər, hətta öz müridlərini də əməldən çəkindirirlər. Nəinki
dünya və maddiyyatdan qaçmırlar, uzaq durmurlar, əksinə
həmişəmal-mülk toplamaqdadırlar. Nəinki yalnızca bütün
aləmdən tamahlarını kəsmirlər, hətta bütün aləmə tamah
salmışıar. Nəinki yalnızca ad-sandan qaçmazlar, hətta onların
bütün səy və nigarançılıqları ad-sandır, dükan açmaqdır.
Nəinki öz günahlarına tövbə etməzlər, öz məqamlarnı
tövbə etməkdən üstün bilərlər və özlərini mütləq
məsumiyyət məqamına sahib olduqlarını və nəcisin
murdarlaya bilmədiyi miqdarda olan su hesab edirlər.
1. “İlahinamə”, 2726-cı beyt: Fəridəddin Əttar Nişapuri.
9
Sufiliyin rəvayətlrdə də məzəmmət olunması ondan
xəbər verir ki, belə təriflərin xarici obyektiv aləmdə
nümunəsi yoxdur. Əks halda İmamların (ə) sufilərlə ciddi
ciddi müxalifətçiliyinə yer yoxdur. Həzrət Rəsulallahdan
(s) sufilərin məzəmməti haqqında belə nəql olunmuşdur:
O həzrət (s) Əbuzərə buyurdu:
“Axirəzzamanda bir qrup meydana gələr ki, yay-qış yun
paltar geyinərlər, güman edərlər ki, yun paltar geyinməklə
başqalarından üstündürlər. Belləri səmavi mələklər və yer
üzündə olan mələklər tərəfindən lənət və nifrin olunarlar”.
Yaxud da o həzrətdən (s) nəql olunan başqa bir hədisdə,
sufiləri kafirlərdən daha azmış şəxslər kimi tanıtdırır və onların
atəş əhli olduqlarını deyir və haqlarında belə buyurur: “Onların
səsi uzunqulağın səsi kimidir”. Bir qrup sufi İmam Rzaya (ə)
Məmunun müavinliyini qəbul etdikdən sonra belə dedilər:
“Sizlər hərçəndki bu məqama ən layiqli olanlarsınız, amma yun
paltar geyinməli və sufilərin zahirinə uyğun olmalısınız”.
İmam (ə) onlara tənə vuraraq belə dedi: “Niyə əsas olanı
kənara qoyub ikinci dərəcəli şeyələrdən yapışmısınız?! Hakimin
əsas vəzifəsi rəftar və hökm verməkdə ədaləti icra etmək, sözdə
sədaqətli olmaq və əhdə vəfa etməkdir.” Daha sonra – “Allahın
Öz bəndələri üçün yaratdığı zinəti və təmiz (halal) ruziləri kim
haram buyurmuşdur?” ayəsini oxumaqla həzrət Yusifin (ə)
geyim tərzinə işarə edərək onlara çatdırdı ki, Allahın
zinətlərindən, nemətlərindən istifadə etməyin iradı yoxdur.
1
Onlardan bəziləri İmam Rzaya (ə) etiraz etdilər ki, necə zahidlik
iddiası edir, bir halda ki, maddi nemətlərdən çox istifadə edir,
çox bəhrələnirsən! İmam (ə) cavab olaraq təzə və gözəl libasının
altındakı köhnə paltara işarə edərək buyurdu: “Üstdəki geyim
camaat, onun altındakı isə Allah üçündür”. İmam (ə) bununla
onlara çatdırdı ki, onların bir çox işləri riya üzündəndir.
2
1. “Biharul-Ənvar”, c. 1, s. 351, “Həzrət Rzanın (ə) mübahisələri”, 11-ci hədis.
2. Həmin yerdə, c. 8, s. 222, “Namazda icazəli geyim” bölməsi, 8-ci hədis.
10
İmam Sadiqin (ə) bir qrup sufi ilə qarşılaşması dastanı və o
həzrətin (ə) onlarla mübahisələri geniş şəkildə “Kafi”
kitabında gəlmişdir, oxucular ora müraciət edə bilərlər.
1
Maraqlanan oxucular İmamların (ə) sufilərin məzəmməti
haqqında nəql olunmuş rəvayətlərlə tanışlıq üçün Müəqəddəs
Ərdəbili kimi tanınan Molla Əhməd ibn Məhəmmədə (vəfat:
993 h.q.) aid olan “Hədiqətüş-Şəriət” kitabına müraciət edə
bilərlər. Bu kitabda imamlardan (ə) bu zəmində nəql olunan
çoxlu rəvayətlər toplanmışdır. Hər halda, bu mövzu ilə bağlı
rəvayətlərin bəzilərinin sənəd silsiləsindəki iradları nəzərə
almasaq, ümumi olaraq demək olar ki, bu məzəmmətlər
təsəvvuf haqqında belə təriflərin ən azı bəzi təsəvvuf
iddiasında olanlara aid olmadığına işarə edir, əks halda həqiqi
din övliyalarının məzəmmət obyektinə çevrilməzdilər.
1.3. Mənəviyyat
Son zamanlar yayılmış terminlərdən biri də “mənəviyyat”
sözüdür. Bəzi yazarlar yeni əsri mənəviyyat əsri adlandırmışlar və
hətta belə proqnoz vermişlər ki, XX əsr ya mənəviyyat əsridir, ya
da ümumiyyətlə “əsr” deyilən bir şey olmayacaq. Yəni, bəşər öz
əli ilə yaratdığı kütləvi qırğın vasitələri ilə və modernizm əsri ilə,
müxaniki həyatın tələbləri ilə yanaşı əgər mənəviyyata sarı
yönəlməsə, həlak olmağa sürüknələcək. Abzerovator jurnalı
Fransa çağı Andrey Malrodan nəql edir: bir müddət Fransanın
mədəniyyət naziri işləyən fransız yazıçı yazır: “XXI əsr ya
ümumiyyətlə olmayacaq, ya da mənəviyyat əsri olacaq”.
2
Amma görəsən “mənəviyyat”da məqsəd nədir? Bu termin
neçə vaxtdır ki, qərb yazıçılarının yazılı ədəbiyyatlarında
müzakirə olunur, amma təəssüflər olsun, indiyə qədər heç
bir lüğər kitabları, yaxud “ensiklopediya”lar bu termin
haqqında bütün nümunələrini əhatə edən dəqiq tərif
verməmişdir.
1. “Əl-Furu min Əl-Kafi”, Məhəmməd ibn Yəqub Kuleyni, c. 5,
“Sufilərin İmam Sadiqlə (ə) görüşü” bölməsi.
2. “İmam Xomeyni əsri”, Mir Əhməd Rza Hacəti.
11
Buna
əsasən də, bu terminin həddləri, onu
başqalarından fərqləndirən sərhədləri, yaxud onun ifran və
din kimi terminlərlə ortaqlığı o qədər də məlum deyil.
Amma bu haqda qəti şəkildə demək olar ki, elə buna
görə də qərblilər sekolarizm və humanizm əsaslarına
söykənərək müaisr insanın mənəvi ehtiyaclarına cavab
vermək istəyirlər. Buna görə də, Qərbdə formalaşan
mənəviyyat
ümumi
olaraq
sekolar
mənəviyyatlar
növündəndir və liberalizm dünyagörüşü, ideologiyası ilə
uyğundur. Misal olaraq, Qərbdə aktiv olan Buddizm,
Hinduizm, Çinizm kimi bəzi Şərq, yaxud da istər avropalı,
amerikalı, qırmızıdərililərə məxsus olsun, ümumiyyətlə
Qərb mənəviyyatlarını göstərmək olar. Bunların hamısı ya
Qərbin sekolar prinsipləri ilə uyğundur, ya da Qərb
informasiya
vasitələri
ilə
təbliğ
olunan rənglərlə
çöhrələnmiş Qərb mənşəli mənəviyyatlarladır.
Yeni mənəviyyatçılıq, mənəviyyat üçün hətta Allaha
etiqad etməyin zəruri olmadığını deyir. O ki, qaldı din.
Onların əksəriyyəti mənəviyyatı ilahi dinlər dairəsindən
kənarda axtarırlar, yaxud da ən azı ona nail olmağı din və dini
maarif tərəfindən gözləmirlər, tələb etmirlər. Mənəviyyata
belə yanaşmağın nəticəsidir ki, hətta şeytanpərəstlik və
cindarlıq da mənəvi ayinlər zümrəsindən sayılır.
Bəzi daxili yazıçılar da belə iddia etmişlər ki, “mənəvi
həyat, zəruri olaraq köklü qədim dinlərdən birinə bağlı olması
mənasında deyil, əksinə, insana aramlıq, şadlıq, ümid verən
aləmə, insana baxış dünyagörüşünə sahib olmaqdır”
1
. Bu
tərifdə mənəviyyat və dindarlıq arasında ayrılmaz rabitə
yoxdur. Müasir insanın bu növ mənəviyyata ehtiyacı oradan
qaynaqlanır ki, müasir həyat və zaman ruhi problemlər,
çətinliklər, iztirablar, qəm-qüssə, ürək sıxıntıları, özünü itirmə
və puçluq hissi yaşadır, müasir elm və ağıl da bu ruhi və
psixoloji problemləri həll edə bilmir.
1. “Azadlığa tərəf”, Mustafa Məlikiyan.
12
Onun üçün şadlıq, aramlıq və yaşamağa ümid yaradan,
insanın varlıq aləmi haqqında mənalı təsəvvürə, izaha və
onun batini razılıqla yaşamasına səbəb olan bir fenomenin
axtarışındadır.
Qərblilərin və bəzi daxili yazarların nəzərində
“mənəviyyat”da məqsəd o şeydir ki, ondan yararlanmaq,
istifadə etmək onda belə halların əmələ gəlməsinin
qarşısını alır və insanda belə hallarla mübarizə etmək
qüdrəti yaradır. Belə mənəviyyat nə Allaha inamı, nə
peyğəmbərlərin (ə) gətirdiyi xəbərlərə inanmağı və nə də
bu maddi dünyanın fövqündə, arxasındakı başqa bir
dünyanın varlığına ehtiyacı tələb etmir. Mənəviyyatda
insanın qazandığı yeganə şey “bir növ batini razılıqdır,
əlbəttə bu, insanın həyatının yalnızca bu dünya ilə
məhdudlaşması, ya da şəxsin öz nəzərinə əsasən dünyadan
sonra həyatın varlığının olması ilə uyğundur”.
1
Əlbəttə, aydındır ki, dini mənəviyyat sekolar mənəviyyatdan
fərqlənir.
Dini
mənəviyyat
insanı dünya həyatı ilə
məhdudlaşdırmış. Onun əsl həyatının başqa bir yer olduğunu
deyir və bütün şadlıqları, qorxuları, ümidləri ilə birlikdə onun
bütün dünyasını həqiqi həyata çatmaq üçün məhz bir keçid və
körpü hesab edir. İslam nəzərindən içində Allah olmayan
mənəviyyatın mənası və əhəmiyyəti yoxdur. Əsas etibarilə
həyatın əsl mənbəyinə birləşmədən həqiqi şadlıq, ümid hasil
olmayacaq və insanı həyatın o əsl mənbəyinə birləşdirən dini
mənəviyyatdır və mənəviyyat insanın varlığına və həyatına
məhz dinin kölgəsində məna bəxş edir.
1.4. Dini və Sekulyar İrfan
Ümumi bir bölgüdə, irfanı iki – dini və sekulyar – dəstəyə
bölmək olar. Dini irfan yəni, ilahi dinlərdən alınmış,
qaynaqlanmış irfan.
1. “Moştaqi və məhcuri”, Mustafa Məlikiyan.
13
Bu elə bir irfandır ki, özünün son hədəfinin nəinki
yalnızca Allaha qovuşmaq və “Qürb” (Allaha yaxınlıq)
məqamına çatmaq olduğunu deyir, əksinə, inanır ki, bu
hədəfə qovuşmaq vasitələri də həmçinin dindən alınmalıdır
və dini maarifə uyğun olmalıdır, yaxud da ən azı dini
maariflərə zidd olmamalıdır.
Bunun müqabilində, dini təlimlərə, maarifə etinasız
yanaşan, mənəvi seyrin sonunu, hədəfini Allahdan başqa
bir yerdə axtaran, insanı yalnızca dünya həyatı ilə
məhdudlaşdıran
hər növ irfanı “sekulyar” irfan
adlandırırıq. Allahdan başqa şeyləri metafizik olsa belə öz
hədəfi ünvanında seçən bütün irfanlara və yaxud da din və
şəriətdən başqa bir vasitə ilə özünün son hədəfinə
qovuşmaq niyyətində olan irfanlara sekulyar irfan deyilir.
1.5. Həqiqi və Yalançı İrfan
Bütün dini irfanları zəruri olaraq həqiqi irfan hesab etmək
olmaz. Çünki bir din təhrif oluna, ya da kimlər tərəfindənsə
yaradıla və varlığın mənşəyi, mənbəyi və Allah-taaala
haqında yanlış təsəvvür verə bilər. Belə bir dində arifin
şəxsi son hədəfi Allaha qovuşmaq ola bilər, amma məhz
həmin dinin mövzusu olan Allah qeyri-həqiqidir. Buna
əsasən, belə bir dindən qaynaqlanan irfan qeyri-həqiqi irfan
olacaq.
Misal olaraq, yəhudi və “Kavala” irfanını göstərmək
olar. Bunlar yəhudi dinindən qaynaqlanan irfan olsalar da
yəhudiliyin təhrif olunmasına əsasən, onun irfanı da həqiqi
irfan ola bilməz. Əksinə, o, yalançı irfan kimi tanınır.
Məsihi irfanını da həqiqi irfan hesab etmək olmaz, çünki
məsihi irfanı Xristianlıq dinindən qaynaqlansa da, mövcud
məsihi dini təhrif olunmuşdur, hətta düzəltmə bir dindir.
Buna görə də həqiqi irfan o irfandır ki, həqiqi dindən
qaynaqlanmış olsun. Həqiqi irfan nəinki yalnız həqiqi
hədəfin axtarışındadır, hətta özünün mənəvi seyrinin
təlimlərində də tamamilə həqiqi dinə və şəriətə tabedir.
14
Həqiqi irfan o irfandır ki, məşuqa, varlığın həqiqi
mənbəyinə, Allah-taalaya qovuşmaq yolunun yalnız Onun
razılığını qazanmaq və Onun əmrlərinə itaət etmək
olduğunu deyir. Buna əsasən, məşuqa qovuşmaq yolunu
keçmək üçün onun sözlərinə, istəyini başa düşməyə qulaq
verməlidir ki, onun istədiyi şəkildə rəftar etsin, Onun
bəyənmədiyi yoldan çəkinsin.
Çünki məşuqa qovuşmaq üçün onun iradəsi və
istəklərinə zidd əməllərin mənası yoxdur. Allah-taala da
Özünün xəbərlərini və istəklərini şəffaf, təhrif olunmamış,
məsum şəkildə Özünün sonuncu elçisi vasitəsilə bəşərin
ixtiyarında qoymuşdur. Bu zəmində heç bir şəkildə şübhə
və dumanlı bir nöqtə yoxdur. Buna əsasən həqiqi irfan,
həm son hədəfi, həm də bu hədəfə nail olmaq metodu
həqiqi və məsum dindən alınan irfandır. Bundan başqa hər
növ irfan yalançı irfanlar cərgəsində yer alır.
1-
MÜASİR İNSANIN MƏNƏVİYYATA VƏ
İRFANA YÖNƏLMƏSİNİN AMİLLƏR
Əgər müasir zamandakı din və mənəviyatın vəziyyətinə ötəri
nəzər salsaq, öz fakt və ümumi məlumatlarımızı gözdən
keçirsək, müasir insanın nisbətən uzun fasilədən sonra yenidən
din və mənəviyyata üz tutduğunu təsdiqləyəcəyik. Müasir əsrin
insanı arasında xüsusilə də son zamanlarda belə bir meylin
varlığının isbatı üçün dəlil göstərməyə ehtiyac yoxdur.
Dünyanın hər bir guşəsində camaatın mənəvi və dini kitablara
şiddətli meyli, dünyanın müxtəlif yerlərində camaat arasında
dini və mənəvi yığıncaqlarda iştirak etməyə həvəs,
mənəviyyata istəklə, dinə maraqla bağlı söhbətlərin, dialoqların
hazırlanması bu iddianın açıq-aydın şahidlərindəndir.
Misal olaraq, Avropada, Amerikada islami və irfani
kitabların görünməmiş şəkildə qarşılandığını demək olar.
Eləcə də Amerika və Hind irfani və mənəvi kitabları İslam
ölkələrindəki insanları düşündürür.
15
Bizim ölkədə mənəvi və irfani yığıncaqlar yüksək
şəkildə keçirilir. “Xaneqah”lar (sufilərin toplaşdığı ev)
aşkar və gizli şəkildə, açıqda və zirzəmilərdə daim yeni
müridləri cəzb etməkdədir. Ölkəmizdə irfan, mənəviyyat,
metafizik təlimlər və s. adı ilə mərkəzlər, müəssisələr
formalaşmışdır.
Dünyada belə bir meylin varlığına başqa bir şahid
musiqi, film, multfilm, roman, dastan və s. kimi sənət və
mədəniyyət sahələrinin müxtəlif mənəvi istehsallarıdır.
Cadugərlik, falçılıq, alınyazısı, öncədən proqnozlar,
cindarlıq, şeytanla əlaqə qurmaq və s. kimi mövzularda
kitabların nəşr olunması və onların böyük tirajla satışı
buna başqa bir nümunədir. Təəssüflər olsun ki, belə
kitabların bizim ölkədə də çoxlu müştəriləri var.
Belə ki, yuxarıdakı mövzular haqqında müxtəlif
kitablar tərcümə olunaraq böyük tirajlarla camaatın
ixtiyarında qoyulmuşdur. Hətta falçılıq
1
və alınyazısı
2
ensiklopediyası nəşr olunur. Hər halda, belə sahələri
camaatın yaxşı qarşılaması və bu cür kitabların yüksək
satışı ümumi mənada və öncə qeyd olunan tərifə əsasən
dünyada camaat arasında mənəviyyata meyl dalğasının
varlığından xəbər verir. Qərb insanı arasında mənəviyyata
üz tutmağın varlığı haqqında bir çox dəlillər vardır ki,
uzun olmasın deyə onları xatırlatmırıq və oxucunu digər
mənbələrə baxmasını deyirik.
3
Ziyalı yazıçı və iddiaçıların yazılarına ötəri baxış da
həmçinin göstərir ki, irfan və mənəviyyat mövzuları, əsasən
də son zamanlar, onların əsərlərində də tez-tez vurğulanır.
Müşahidə edirik ki, bəzi ziyalı iddiaçılar bu mənəviyyata,
irfana meyl bazarında islami irfan və mənəviyyat
düşüncələri yaratmaq əvəzinə sekulyar və dinsiz,
1. “Falçılıq Ensiklopediyası”, Katakar.
2. “Alınyazısı Ensiklopediyası”, Linda Qudmen və Yedeqran.
3. “İmam Xomeyni Əsri”.
16
hətta Allahsız məniyyat haqqında söhbət açırlar və qədim
irfanların, dinlərin, Mani, Zərdüştlük, Həxameneşyan kimi
qədim İran qövmlərinin mənəviyyatının təbliğinə üz
tutmuşlar. Bu, alimləri və dünyanın bir çox yerlərindən
olan insan qruplarının İslam mənəviyyatına və ayininə
meyl yarandığı bir zamandadır.
Amma görəsən bu meylin səbəbləri və amilləri nədir?
Bəşər nə üçün nisbətən uzun zaman fasiləsindən sonra
yenidən mənəviyyata üz tutmuşdur? Aşağıda bu meylin
bəzi ən mühüm səbəb və amillərinə işarə edirik:
2.1. Modern Elmə, Ağıla, Rasionalizmə və Məntiqə Ümidsizlik
Müasir bəşər modernizm dövründə güman edirdi ki, yeni
elm onun bütün problem və iztirablarının həlledicisidir.
Buna əsasən də hər bir qeyri-elmi və metafizik ideya ilə
şiddətlə
mübarizə
aparırdı.
Maarifçilik
dövrünün
qabaqcıllarından biri olan Denis Didro (1713-1784) təbiətin
mesajını yeni əsrin insanına belə çatdırır: “Ey xurafat bəndəsi!
Öz xoşbəxliyini bihudə olaraq səni yerləşdirdiyim bu aləmin
sərhədlərindən o tərəfdə axtarma! Şücaətli ol və özünü mənim
hüququmu tanımayan bu üsyankar rəqibim olan dinin
boyunduruğundan azad elə. Mənin qüdrətimə qəzəb edən
allahları kənara qoy və mənim qanunlarıma qayıt. Bu zaman
dərk edəcəksən ki, həyat yolun gül-çiçəyə dolmuşdur”.
1
Digər tərəfdən də maarifçilik dövrünün rasionalizmi o həddə
çatmışdı ki, hər bir “irrasional” (ağıla aid olmayan, ağıl ilə isbat
oluna bilməyən, ağılın imkanlarındna xaric olan, isbatolunmaz)
sözün “anti-rasional” (ağıla zidd olan) olduğunu güman edirdilər
və buna görə də bir çox dini və mənəvi iddiaları inkar edirdilər.
Rasionalistlərin əsas şüarı ingilis riyaziyyatçısı Kliffordun bu
qısa və fəsahətli sözündə xülasələnirdi, o deyirdi: “Kimsənin heç
bir zaman və heç bir yerdə kafi olmayan dəlillər əsasında hər
hansı bir şeyə inanması düzgün deyil”
2
.
1. “Fəlsəfə Və Aydınlaşdırma, İazh etmə”, Ernest Kasirer.
2. “The Ethics of Belief”, W. K. Clifford, in Philosophy of Religion.
17
Bu söz, əlbəttə ki, İslam mənəviyyatı, şiə təfəkkürü və irfanı
fəzasında tam doğru sözdür. Amma Klifford bu söz ilə istəyirdi
ki, din, mənəviyyat və dini inancları qeyri-əqli (qeyri-rasional)
və “əsaslandırılmış dəlil”ə malik olamayan bir fenomen bilsin.
Müasir insanın anti-din olması və mənəviyyatdan yayınması o
yerə çatmışdı ki, hətta elmi yığıncaqlarda, üniversitetlərdə
“Allah” adının çəkilməsinə razı deyildi. Ona görə ki, belə bir
varlığı qəbul etmək və ona inanmaq qeyri-elmi, xurafat, əfsanə
sayılırdı. Elm və elmi ocaq fəzasının xurafi və əfsanəvi
fenomenlərdən uzaq olmasını istəyirdi.
Müasir insanın elmi qüruru o yerə çatmışdı ki,
təcrübəni hər bir düşüncənin elmiliyinin və həqiqiliyinin
isbatı üçün yeganə yol bilirdi. Hər bir qeyri-təcrübi sözü
qeyri-elmi hesab edirdi. Nəinki yalnızca ilahiyyat və
metafizik məfhumlarına, hətta əxlaqi məfhumlara da
qeyri-elmi və nəticədə də mənasız kimi baxırdı. Onların
“doğru” və “yanlış”lığı haqqında fikiri mənasız sayırdı.
Ona görə ki, bir düşüncənin “mənalı”lığı və ya
“mənasız”lığının meyarını “verifikasiya” (təcrübə olunan:
o da hissi təcrübə cinsindən olmaq şərti ilə) hesab edirdi.
Bir sözün “doğru” və “yanlış”lığı onun “mənalı”
olmasından sonra məna daşıdığına görə, elə isə hər hansı
bir şey mənalı olmasa, əsas etbarilə onun doğru-yalan
olması haqqında tədqiqata növbə çatmayacaq.
Saentizm və rasionalizm hamıdan çox Qərbi bürüdü və
onları din və mənaviyyatdan uzaqlaşdırdı. Bir çox Şərq,
xüsusilə də İslam ölkələri böyük zərərlər gördü, əlbəttə onun
xidmətləri və yaxşı cəhətlərindən də məhrum idilər. Amma
təəssüflər olsun ki, bu ruhiyyənin Qərb alimləri arasında
yayılması və modern elmin, ağılın mərkəzliliyi və onun
müasir insanın bütün elmi və əməli sahələrinə hakim olması
bəzi müsəlman alimlərini də qorxu altında özünə tabe etdi.
Belə ki, onların din və dini təimlər barəsindəki təfsirləri
qərblilərin seantik təsirinə olduqca məruz qaldı.
18
Misal olaraq, İqbal Lahurinin və onun arxası ilə də
doktor Şəriətinin “xatəmiyyət”ə (peyğəmbərliyin sonu)
verdikləri təfsir aşkar şəkildə bu meylin təsiri altındadır.
Bu şəxslər müasir insanın əqli yetkinliyini və inkişafını
peyğəmbərliyin
və
peyğəmbərlər
(ə)
silsiləsinin
kəsilməsinin əsas səbəbi hesab edirlər. Onlar iddia edirlər
ki, xatəmiyyət dövründə bəşəriyyət ağıla və müasir elmə
söykənməklə, elmi metoddan (induksiya və təcrübə)
kömək almaqla öz ayağı üstündə dayana və özünün bütün
problemlərini, məsələlərini həll edə bilər.
1
Amma çox çəkmədi ki, bəşər bu elmi qürurun möhkəm
yuxusundan oyandı. Modern elmin çatışmamazlıqlarını
bütün varlığı ilə hiss etdi və bu nəticəyə gəldi ki, hər bir
insani problemin həlli rasionalizmin və modern elmin işi
deyil. İnsan bir neçə cəhətə malik bir varlıqdır. Bəşərin ən
mühüm ehtiyac və dərdləri onun vücudi dərdləri, ruhi,
psixoloji, daxili ehtiyaclarıdır və müasir elm bunlara
münasib cavab verə bilməz. Bəşər get-gedə bu nəticəyə
gəldi ki, təcrübi elm onun bütün problemlərini həll edə
bilməz. Bir çox əsas, fundamental insani ehtiyaclar təcrübi
elmin sahəsindən kənardır.
Digər tərəfdən də ağıl, əqli metodlar və əqli elmlər də
böyük əhəmiyyət və rola malik olmasına baxmayaraq,
insanın vücudi ehtiyaclarının məhz bir hissəsinə cavab
verirlər. Ümumi olaraq demək olar ki, müasir insan bu
nəticəyə gəldi ki, sırf fəlsəfi, elmi və əqli sistemlər insanın
bütün ehtiyaclarını təmin etməkdə lazım olan bacarığa
malik deyillər.
Bəlkə də demək olar ki, pozitivistlər istəmədən belə bir
nəticənin hasil olmasında ən mühüm rola malik idilər.
1. Bu baxış və ona iradlarla və həmçinin xatəmiyyətin düzgün izahı ilə
tanışlıq üçün müəllifin “Xatəmiyyət, İmamət və Məhdəviyyət” kitabəna
müraciət edə bilərsiniz.
19
Onlar “verifikasiya”nı özünün yüksək zirvəsinə
çatdırdılar və isbat etdilər ki, verifikasiya (təcrübə
olunmaq) “mənalılıq”ın meyarıdır və təcrübi olamayan
(verifikativ) hər bir hökm (təsdiq) və məfhum (təsəvvür)
mənasızdır. Həmin ifrat baxış bir çox alim və ümumi
camaatın verifikasiyanın yanlışlığını və onun arxası ilə də
bəşəri elm və ağılın bacarıqsızlığını aşkar şəkildə müşahidə
etməsinə səbəb oldu. Buna əlavə olaraq, insanlar Allahdan
ayrı və müstəqil olan müasir elmin məhsulunu və bəşərin
əqli tədbirlərini XX əsrin birinci yarısında iki dünya
müharibəsində bütün varlığı ilə hiss etdi.
2.2. Anti-Mənəviyyat Fəlsəfələrin Yanlışlığının İsbatı
İşarə etdiyimiz kimi, modernizm dövründə “anti-
mənəviyyat” və “anti-din” nəzəriyyələşdirilmişdir. Qərb
alimlərinin təbiri ilə desək, bir sıra pozitivistlər Qərb
tarixində Vitgenşteynin fikirlərinin və düşüncələrinin təsiri
altında “Vyən” toplantısı vasitəsilə və mütaliə mərkəzinin
təşkil olunması ilə ən ifrat və ən anti-din fəlsəfə və düşüncə
sistemini – “Pozitivizm Fəlsəfəsini” – yaratdılar.
“Vyən” halqası adı ilə tanınan bu qrup qısa müddət
ərzində Qərbdə və onun ardınca da dünyanın hər yerində
elmi və fəlsəfi fəzanı öz ixtiyarları altına almağı
bacardılar. XX əsrin 4, 5 və 6-cı onilliklərində bütün fikir
və düşüncə mərkəzlərini özlərinə məğlub etdilər. Saentizm
pozitivizmin təfəkkürünün əsas cəhəti idi.
Amma sonda bu fəlsəfə və buna oxşar digər fəlsəfələr də
sönməyə üz tutdu. Pozitivizmin bəzi müdafiəçiləri və Vyən
halqasının üzvləri bu təfəkkürə elmi tövbələrini ümumi
şəkildə elan elədilər və bunun özü anti-din olanlarla mübarizə
üçün dindarların əlində münasib silah idi. Buna əlavə olaraq,
pozitivizmin fikri əsaslarının yanlışlığı aşkar oldu. Onların
düşüncələrinin ən mühüm prinsipi olan “mənalılığının
meyarı” bir çoxlarının elmi tənqidlərinə məruz qaldı. Onun ən
sadə iradı özü ilə ziddiyyət təşkil etməsi idi.
20
“Yalnız verifikativ (təcrübə olunan) hökmlərin mənası
var” sözünün özü qeyri-təcrübi (qeyri-verifikativ) bir
hökmdür və bu prinsipə əsasən də onun özü mənasız
olmalıdır. Mənasız söz ilə də bütün sözlərin və hökmlərin
“mənalılıq meyarı”nı təyin etmək olmaz.
2.3. Anti-Mənəviyyat Sistemlərin Məğlubiyyəti
Anti-mənəviyyat fəlsəfələrə əlavə olaraq, bu fəlsəfələrin
təsiri altında yaranan bəzi anti-mənəviyyat sistemlər də
XX əsrin sonlarında rəsmi şəkildə öz məğlubiyyətlərini
elan etdilər. Bildiyimiz kimi, XX əsrdə dünyanın təqribən
yarısı Komunizmi, Marksizmi sevirdi. Bu elə bir sistem
idi ki, onun ən mühüm cəhətlərindən biri anti-mənəviyyat
və anti-din olmaq idi, din və mənəviyyatı millətlərin
tiryəki hesab edirdi və bu tiryəklə mübarizəni özünün
mütləq vəzifəsi bilirdi.
Avropada, Asiyada, Amerikada dünyanın yarısı da
həmin sistemə aşiq idi və özlərinin bütün qədim amal və
arzularının ödənməsini bu anti-din sistemdən gözləyirdi.
Amma XX əsrin sonralında dünya xalqları son dərəcə
təəccüb və inamsızlıq içində bu sistemin rəsmi şəkildə
çökməsinin şahidi oldu. Nəhayət, Kommunizm sistemi
XX əsrin 9-cu onilliyində rəsmi şəkildə bacarıqsızlığını və
nəticədə də özünün məhv olmasını elan etdi. Hamı bu
həqiqəti başa düşdü ki, bu sistem xəyali ilğımdan başqa
bir şey deyil. Və bəşəriyyətin həqiqi ehtiyaclarına cavab
verməyə acizdir.
Bu həqiqət camaatın dinə meyl və istəyinə, mənəviyyat
tələbinə yeni bir həyəcan verdi. Bu kommunist sisteminin
boyunduruğundan nisbi müstəqillik və ən azı dünüşcə
müstəqilliyi
qazanan
bir
çox
millətlər
yenidən
mənəviyyata və dinə meyl hiss etdilər. Onlar bütün
varlıqları ilə bu anti-mənəviyyat sistemin çatışmazlığını,
zəifliyini duydular.
21
Buna əlavə olaraq, hələ də bu sistemlərin rəsmi
hakimlik etdiyi Çin, Kuba kimi ölkələrdə, artıq din və
mənəviyyatla qədim şiddətli müxalifətçilik və kobudluq
görünmür. Əksinə, onlar çalışırlar ki, müəyyən həddə bir
növ materializm ilə uyğun olan mənəviyyatı yaysınlar.
Buna görə də Budda, Hind, Qırmızıdərililər və sekolarizm
mənəviyyatları ilə nəinki müxalifətçilik etmirlər, hətta
özləri belə bu cür mənəvi məktəblərə üz tuturlar.
İxtiyarlarında olan bir çox informasiya və təbliğ vasitələri
ilə çalışırlar ki, öz millətlərinin mənəvi yanğılarını
söndürmək üçün sekulyar və qeyri-dini mənəviyyatları
yaysınlar.
Maraqlıdır ki, Kubanın kommunist sisteminin rəhbəri
Fidel Kastro rəhbərlik müddətinin sonu haqqında deyir:
“Ölkənin idarəçiliyi Allah istəyənə qədər əlimdə olacaq,
əvvəlcə Allahın istək və iradəsi və ondan sonra da
camaatın istək və iradəsi hər şeydən üstündür”.
1
1. “İmam Xomeyni Əsri”.
Dostları ilə paylaş: |