İslamdaki əsas iSTİqaməTLƏr və MƏZHƏBLƏr lalə MÖVSÜmova

Yüklə 333,17 Kb.

Pdf görüntüsü

tarix	26.10.2018
ölçüsü	333,17 Kb.
	#75667

“Dövlət və Din”.-2010.-№1-2.-S.216-230.

İSLAMDAKI ƏSAS

İSTİQAMƏTLƏR VƏ MƏZHƏBLƏR

LALƏ MÖVSÜMOVA,

AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutu,

fəlsəfə elmləri doktoru

İslam dininin də başqa dinlər kimi bir neçə şaxəsi vardır.

İslamda əsas istiqamətlər (məzhəblər) sünnilik və şiəlikdir. Onlar da öz növbələrində müxtəlif məzhəblərə

bölünürlər. İslamın ikiyə bölünməsi artıq VII əsrin ikinci yarısında baş vermişdir. Əsas ənənəvi istiqamət olan

sünnilik öz adını «sünnə» (qanun, adət, ənənə) sözündən almışdır. Sünnilik təliminin əsas mənbələri Quran və

Həzrət Məhəmməd peyğəmbərin (s) hədislərindən (deyimlərindən), onun hərəkətləri, davranış və əxlaqı haqqında

müasirlərinin, xüsusən onun yaxın əshabələrinin rəvayətləri toplusundan ibarətdir.

Başqa bir istiqamət olan şiəliyin



tərəfdarları isə Həzrət Məhəmməd peyğəmbərin (s) kürəkəni, əmisi oğlu

Həzrət Əlinin (ə) və onun övladlarının şəxsində peyğəmbərin yeganə qanuni varislərinin başçılıq etdiyi və irslə

keçən ruhani hakimiyyət prinsipini qəbul edirlər.

Tarixi dövr ərzində şiəlik hakimiyyətlə bağlı fərqli mövqedə dayandığından onun bayrağı altında xalq

hərəkatları baş verirdi. Elə buna görə də uzun müddət hakim təbəqələrin təqibinə məruz qalan şiəlik öz təlimini gizli

təbliğ etmək məcburiyyətində qalmışdır. Şiəliyin bu xüsusiyyəti onun tərəfdarlarını öz məzhəb mənsubiyyətlərini

gizlətməyə («təqiyyə» etməyə) məcbur etmişdir. Zərurət (həyatı və əqidəsi üçün təhlükə) olanda şiəyə öz əqidəsini

gizlətməyə icazə verilirdi.

Sünniliyin feodal sistemində isə kök salmış ehkamları dövlət hakimiyyəti ilə (siyasi hakimiyyətlə) ruhani

hakimiyyətin dünyəvi şəxsin əlində cəmlənməsini mümkün saydığı kimi, ruhani şəxsin əlində də olmasını məqbul

sayır. Sünniliyə görə bunlardan hər biri özünü müsəlmanların hökmdarı (əmirəlmöminin) elan edə bilər.

XARİCİLƏR

Hələ Həzrət Əli (ə) sağ ikən onun tərəfdarları arasında parçalanma baş verdi. Bu parçalanma İslamın

üçüncü, az yayılmış bir istiqamətinin (cərəyanının) - xaricilərin (Həzrət Əliyə (ə) etiraz edib onun qoşunundan xaric

olanların - çıxanların, onları «xarici» sözünün ərəb dilindəki cəm forması olan «xəvaric» sözü ilə də adlandırırlar)

meydana gəlməsinin başlanğıcını qoydu.

Həzrət Əlinin (ə) tərəfdarlarından ayrılan xaricilər eyni zamanda şiələrə və sünnilərə qarşı silahlı mübarizə

aparırdılar. Tanınmış islamşünas E.A. Belyayev qeyd etmişdir ki, sıravi müsəlmanların bu hərəkata tərəf çıxmasını

hər şeydən qabaq «xaricilərin zəhmətkeş kütlələrin yerli feodalların zülmündən, istismarından, zorakılıq və

özbaşınalığından azad olmaq cəhdini ifadə edən sosial-siyasi prinsipləri»

təmin edirdi.

Xaricilərin əsas şüarı müsəlmanların, milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, bərabərliyi idi. Ancaq bəyan

etdikləri məqsədlərin həyata keçirtmək uğrunda apardıqları silahlı mübarizə, onların siyasi qərarlarını qəbul

etməyən müsəlmanlara qarşı elan etdikləri «müqəddəs müharibə» (cihad) özlərinin nüfuzunun və kütlələrə təsir

gücünün azalmasına gətirib çıxartdı.

ŞİƏLİYİN CƏRƏYANLARI

İslamın əsas istiqamətlərinin daxilində yaranmış cərəyanlara gəlincə, onların sayı şiəlikdə nisbətən çox-dur.

Bunlara aşağıdakıları misal göstərmək olar: zeydilər (VII əsr, onlar «gizli imam»ın mövcudluğunu, müqəddəslərə

sitayişi və rahibliyi (zahidliyi), qədərlə bağlı ehkamları rədd edir, İsmaililər (VIII əsr, 762-ci ildə VI şiə imamı

Cəfər əs-Sadiq imamət hüququnu öz kiçik oğluna verdikdən sonra meydana gəldi

. Şiələrin bir qismi bununla

razılaşmayıb VII imam olaraq Cəfərin artıq о zaman ölmüş böyük oğlu İsmaili VII imam kimi tanımaqda davam

etdilər. Bu cərəyan da elə onun adı ilə adlandırılır. Cərəyana neoplatonizmin və buddizmin böyük təsiri olmuşdur.

Onlar müsəlman ibadətlərini yozaraq, oruc tutmağı, mütləq namaz qılmağı və həcc ziyarəti yerinə yetirməyi tələb

etmirdilər); qərmətilər (bunlar ismaililərdən ayrılıb, öz dini fanatizmləri, başqa fikirli adamlara qarşı

dözümsüzlükləri ilə fərqlənirdilər), onlardan da öz növbəsində dürzilər ayrılmışdılar (dürzilər qərmətilərdən 1021-ci

ildə ayrılmış, fatimi xəlifəsi Hakimə sitayiş edərək, onun ikinci gəlişini gözləyirlər. İnsanın zaman-zaman müxtəlif

şəkillərə düşməsinə inanırlar); nuseyrilər, yaxud ələvilər (IX əsrin ortaları, bu cərəyanın yaranmasında zərdüştiliyin

və xristianlığın böyük təsiri olmuşdur. Onun tərəfdarları müqəddəs saydıqları üçlüyə - Həzrət Əli, Həzrət

Məhəmməd (s) və Salmana inanırlar); əliallahilər (zərdüştiliyin bir sıra müddəalarını götürmüş və imam Əlini

ilahiləşdirən cərəyandır); babilər (XIX əsrdə İran şiələri arasın-da yaranmış, özünü «Bab» (qapı) elan etmiş

rəhbərinin adı ilə belə adlanmışdır. Bu onların düşüncəsində insanlara yeni dinin açılacağı, Mehdinin gələcəyi



«Şiə» - ərəb sözü olub, «tərəfdar» deməkdir.

«vəhy qapısı» mənası daşıyırdı. Bu cərəyan cəmiyyətin, onların fikrincə, köhnəlmiş Quran və şəriəti Babın öz əsəri

olan «Bəyan»la (burada: vəhy) əvəz etmək yolu ilə yenidən qurulmasının zəruriliyini irəli sürürdü); bəhailər (XIX

əsrin ortalarında İranda meydana gəlmişdir. Cərəyanın rəhbəri özünə, ərəb dilindən tərcümədə «Allahın parıltısı»

mənası verən «Bəhaullah» adı verib peyğəmbər olduğunu elan etmişdi. Tərəfdarları islamın ayin və

mərasimlərindən imtina edir, sinifli cəmiyyəti və kosmopolitizmi təbliğ edirdi).

SÜNNİLİYİN MƏZHƏB VƏ CƏRƏYANLARI

Sünnilər dörd dini hüquq (fiqh) məktəbinə - məzhəbə ayrılırlar. Onlar bir-birindən ayinlərin tətbiqinə və

Quranın şərhi (təfsiri) metoduna görə fərqlənirlər. Bunlar yetərincə liberallığı ilə fərqlənən, hüquqi

mühakimələrində zəkaya və qiyasa (bənzətmə, analogiya) əsaslanan hənəfilik (banisi Əbu Hənifə ibn Sabit -

699-767, mənşəcə türk), rəvayətə və ənənəyə əsaslanan, zəkaya və bənzətməyə az müraciət edən malikilik (banisi

Malik ibn Ənəs - 713-795), rəvayətlərə və ənənəyə əsaslanıb, zəkanı və bənzətməni də bütünlüklə inkar etməyən

şafiilik (banisi Əbu Abdulla Məhəmməd ibn İdris əş-Şafii - 767-819), zəkanı və qiyası rədd edib yalnız rəvayətə

(hədislərə) əsaslanan hənbəlilikdir (banisi Abdulla Əhməd ibn Hənbəl əş-Şeybani - 780-855).

VƏHHABİLİK, SƏNUSİLİK, QADİYANİLİK

Hənbəliliyin bir qolu (şaxəsi) XVIII əsrdə Ərəbistanda meydana gəlmiş vəhhabilikdir.

Bu cərəyan

ərəblərin türk sultanlarına qarşı yönəlmiş birləşmə hərəkatı ilə də bağlıdır. Vəhhabiliyin əsas ideyası ibadətdə

Allaha heç bir ortaq (şərik) qoşulmaması və bu dünyada Allahla insanlar arasında heç bir vasitəçinin, şəfaətçinin

olmamasıdır. Beləliklə, onlar ruhaniyyəti inkaretmiş olurlar. Onlar tövhidin (təkallahlılığın, Allahın ibadət edilməyə

haqqı çatan tək varlıq olduğu əqidəsinin) ciddi olaraq qorunması uğrunda mübarizə aparır, müqəddəslərə pərəstiş

olunmasını rədd edirlər. Sitayişi ibadət və itaət növlərinə ayıran vəhhabilər birincinin və ikincinin bütün cəhətləri

ilə Allaha, ikincinin isə insanlardan yalnız Həzrət Məhəmməd peyğəmbərə (s) edilməsini düzgün sayırlar. Həzrət

Məhəmməd peyğəmbəri (s) bəşərin şah nümunəsi bilən bu cərəyanın nümayəndələri Allahın sifətlərinin

peyğəmbərə (s) aid edilməsinə, eləcə də tərki-dünya həyat tərzinə qarşı çıxırlar. Onlar bütün bunlarda Qurana və

Rəsulullahın (s) hədislərinə əsaslanırlar.

Sünnilər arasında sənusilər adlı hərbi-dini orden (qardaşlıq; 1837-ci ildə Məkkədə formalaşmışdır.

Tərəfdarları İslamın yad ünsürlərdən təmizlənməsi şüarı ilə çıxış edirlər) və əhmədiyyə (başqa adı qadyanilikdir,

XIX əsrin 80-ci illərinin sonunda Hindistanda yaranmışdır. Ehkamları arasında hinduizmin və xristianlığın bəzi

ünsürləri diqqət çəkir) adlı icma da formalaşmışdır.

SUFİLİK

İslamın meydana gəlməsindən bir müddət sonra onda mistik istiqamət (cərəyan) olan sufilik özünü

göstərdi.

Sufizmin nümayəndələri olan mistik zahidlər (dərvişlər) kobud yun (ərəb dilində - «suf») parçadan paltar

geyinirdilər.

Sufilik şəhər yoxsullarının, daha sonra kənd yoxsullarının da maraqlarını ifadə edirdi. Xalqın dini ənənəsi

ilə sıx bağlı olan sufilik, mövcud gerçəkliyə və rəsmi dinə qarşı özünükamilləşdirmənə, dünyəvi həyata laqeydliyə

və Allahla mistik (xəyalən) birləşmək (Allaha qovuşmaq) naminə bu dünya həyatının bütün nemətlərindən üz

döndərməyə çağırırdı. Sufilər yoxsulluğu, tərki-dünyalığı təbliğ edirlər. Bu cərəyanın bəzi qollarının nümayəndələri

dini ayinləri yerinə yetirməkdən belə imtina edirdilər.

Sufilər Quranı məcazi təfsir edirdilər. Onların dini təfəkkürünə neoplatonizmin (yeni platonçuluğun),

buddizmin ünsürləri daxil olub, panteist fikirlərinin formalaşmasına təsir göstərmişdir. Sufilərin fikrincə, vahid

ilahi mahiyyət (zat) mövcuddur ki, görünən aləm özünün bütün çeşidli varlıqları ilə onun təzahürüdür (təcəllisidir).

Sufilərin əsas məqsədi Allahla birləşmək, mütləqə qovuşub onunla bir varlıq olmaqdır. Bu yolu keçmək üçün əsas

tələb dünyəvi olan hər şeydən üz döndərmək, özünü əhatə edən varlıqlara qarşı laqeyd olmaq idi.

Qeyd olunduğu kimi, sufilik islam çərçivəsində xüsusi mistik dini-fəlsəfi dünyagörüşüdür. Bu cərəyanın

nümayəndələri Tanrı ilə şəxsi psıxoloji təcrübə əsasında mənən (ruhən) birbaşa əlaqəyə girməyi mümkün sayırdılar.

Buna Allahın ilham verdiyi, Ona aparan yolu ürəyində sevgi ilə keçən insanın ekstaz (vəcd, cuşəgəlmə) halına

düşməsi, yaxud daxilən nurlanması yolu ilə nail olunurdu.

Sufilərin məqsədi Tanrını mənən (ruhən) intuisiya (sezgi) ilə birbaşa dərk etməkdir. Onların təliminin

əsasını insanın mənən təmizlənməsi (paklaşması) və kamilləşməsi ideyası təşkil edir.

Sufizmin ideyaları, rəsmi islamın onunla mübarizəsinə baxmayaraq, XI əsrin ortalarında sürətlə yayılmağa

başladı. Elə bu dövrdə sufilik müsəlman ideoloji müxalifəti rolunda çıxış edir. Odur ki, sufilər öz ideyalarını

diskussiyalarda (mübahisələrdə) müdafiə etməli, çox vaxt təqibdən və hakimiyyət dairələrindən qorunmaq üçün

«pərdələnməli» olurdular.

Sufilərin təliminə aşağıdakıları nümunə göstərmək olar: mistik idrak sahibinin (sufinin) həyatında Tanrı ilə

mənən (ruhən) birləşmək ən ali məqsəddir; «kamil insan»ın yetişməsi, onunla (bu yolla) sıx bağlı olan mənəvi

kamilləşmə nəzəriyyəsi pəhriz (çəkinmə, imtina), tərki-dünyalıq (zahidlik) və aza qane olmaq ideallarının postulat

kimi qəbul edilməsi (mühakimə üçün əsas götürülməsi) yolu ilə əldə edilməlidir; Tanrının rəhmi (ilahi rəhm) bütün

insanlara eyni dərəcədə aiddir (yetişir); Quran ideyaları ezoterik (gizli rəmzlərlə) təfsir olunmalıdır.

Sufilik ideyaları islamda əxlaqi-etik ideallara çevrilən «ürəyin və əlin təmizliyi», sosial ədalət, Allah

qarşısında bütün insanların bərabərliyi, şərə qarşı mübarizə, xeyirin təsdiqi, vicdanlılıq, insanlar arasında qardaşlıq

və s. bu kimi mənəvi məsələlər gətirdi. Sufizm sanki rəsmi İslamın dərinliklərində əxlaqi və etik təsəvvürlər

şəklində təbəqələşmə formalaşdırdı.

XII-XIII əsrlərdən başlayaraq sufilik iki qola ayrıldı. Birinci qola insanı saflaşdıran, onu Allaha yaxınlıq və

qovuşma məqamlarına yüksəltmək üçün zəruri mənəvi halları və keyfiyyətləri qəbul etməyə hazırlayan əməllərlə

bağlı praktiki (təcrübi), yaxud əməli sufilik daxildir. Sufiliyin bu qolu öz varlığını Quranın: «(Ya Rəsulum!) Sənə

əmr edildiyi kimi, düz (yolda) ol. Səninlə birlikdə iman gətirənlər (tövbə edib ardınca gedənlər) də düz (yolda)

olsunlar. (Allahın əmrlərini pozub) həddi aşmayın, çünki О sizin nə etdiklərinizi görəndir!»

(11:112); «And

olsun nəfsə və onu yaradana (ona biçim verənə); sonra da ona günahlarını və pis əməllərdən çəkinməsini (xeyir

və şəri) öyrədənə ki, nəfsini (günahlardan) təmizləyən mütləq nicat tapacaqdır! Onu (günaha) batıran isə,

əlbəttə, ziyana uğrayacaqdır».

(91:7-10) və s. ayələri ilə əlaqələndirir.

Sufiliyin ikinci qolu Allahın - Mütləq Həqiqətin öz «ən gözəl adları»na (bu adların sayı 99-dur) müvafiq

olaraq təcəlli etməsi məsələləri ilə məşğul olan nəzəri sufilikdir. Bu qol öz mövcudluğunu: «Göylərdə və yerdə kim

varsa, (hamısı) Ondan (ruzi, mərhəmət və mədəd) diləyər. О hər gün (hər an) bir işdədir (birini öldürər, birini

dirildər; acizə kömək, zalıma zülm edər; birinin duasını qəbul edər; birinə mərhəmət əta edib digərinə cəza

verər. Bir işlə məşğul olmaq Onu digərindən yayındırmaz)»

(55:29) - ayəsi ilə əlaqələndirir.

Azərbaycanda sufiliyin nümayəndələri Əbülfərəc Əbülvahid Vərəsani Təbrizi (387/982-ci ildə ölmüşdür),

Əbussəlban Həmədani (878-961), Əli ibn Əbdüləziz Bərdəi (387/997-ci ildə ölmüşdür)

, Baba Kuhi Bakuvi (X-XI

əsrlər)

, İbn Həfifə Əbuzürə Əbdülvahab ibn Mühəmməd Ərdəbili (1024-cü ildə ölmüşdür) və b. olmuşlar.

İmadəddin Nəsiminin də gənclik illərində daxil olduğu hüseyniyyə, yaxud həllaciyyə təriqətinin fəaliyyəti isə XIV

əsrə təsadüf edir.

Sufi təriqətləri ilə bağlı olan, daha so nra İmadəddin Nəsiminin (1369-1417) də daxil olduğu, hürufiliyin

banisi Fəzlullah Nəimi (1339-1394/1401) olmuşdur. Əbülhəsən Əliyyül-Əla və şair Nəsimi hürufiliyin ən nüfuzlu

nümayəndələri kimi şöhrət tapmışlar. Bir çox sufi təriqətləri, eləcə də nəqşbəndilik Azərbaycana və Azərbaycan

vasitəsilə Şimali Qafqaza nüfuz etmişdir.

Allahla dünyanın birliyi (vəhdəti) və eyniliyinin əsasını, eləcə də bu birliyin dərk edilməsinə aparan yolu

ağılda görən ismaililikdən fərqli olaraq, sufiliyin əsasını məhəbbət (eşq) təşkil edirdi.

Sufilik sonralar bir neçə cərəyana bölünmüşdür. Bunların arasında «həmvücud», «həmmahiyyət», yaxud

«(ilahi) varlığın vəhdəti» konsepsiyalarına əsaslanan vəhdətül-vücud cərəyanı ən çox yayılmışdı. Bu təlimin işlənib

tamamlanması İspaniyanın Ən-dəlüs vilayətindən olan «Böyük şeyx»in - Mühyiddin Məhəmməd ibn Əli ibn

Ərəbinin (1165-1240) adı ilə bağlıdır.

İntellektual əqli nəticələrə (idraka) üstünlük verən sufilər arasında vəhdə-tüş-şühud (şahidlik vəhdəti, görmə

bir liyi) təlimi böyük şöhrət qazanmışdı. Bu təlimi XIV əsrin başlanğıcında fars mistik (sufi), kübraviyyə

qardaşlığının üzvü Əlaüd-Dövlə əs-Simnani (1261-1336) işləyib hazırlamışdır.

intellektual sufiliklə sıx əlaqədə praqmatik (əməli nəticələrə üstünlük verən) sufilik də inkişaf edirdi. Onun

da çoxlu cərəyanları, istiqamətləri vardı ki, bunlar prinsipcə iki məktəbdə cəmlənir. Birinci məktəbin

nümayəndələrinin irəli sürdükləri ideyalar birbaşa olaraq fars mistik (sufi) Əbu Yezid (Bəyazid) əl-Bistaminin

(875-ci ildə ölmüşdür) adı ilə bağlıdır. Bu təlim üçün «vəcd coşqunluğu» (şətəhat) və «Allaha olan sevgidən

(eşqdən, bağlılıqdan) məstlik» səciyyəvidir. Onun tərəfdarlarının fikrincə, Allahı, hər şeyi özündə yox edən «eşqlə»

sevmək,

«Ona aşiq olanı» onunla mənəvi birləşməyə (qovuşmaya) aparıb çıxarır.

İkinci məktəbin yaranması başqa bir fars mistik (sufi) Əbülqasim Cüneyd əl-Bağdadinin (910-cu ildə

ölmüşdür) adı ilə bağlıdır. Bu təlimin tərəfdarları prinsipcə insanın bütün saxsı xüsusiyyətlərini itirdikdən, emosiya

(həyəcan) və reaksiyaları (qıcıqlanmaları) yoxa çıxdıqdan (yatdıqdan, sakitləşdikdən) sonra Tanrıya (İlahiyə) tam

qovuşub birləşməsi (Allaha qovuşub onda həll olması) müddəasını qəbul edirdilər. Ancaq bu vəziyyət aralıq hal

hesab olunur. Çünki mistik (sufi), bu təlimin təsəvvürlərinə görə, daha irəli - «ayıqlıq» halına doğru getməlidir ki,

Tanrını mənən dərk etməsi onu daha kamil insan vəziyyətinə keçirə bilsin Bu məktəb «ayıqlıq» məktəbi, yəni öz

emosiyalarına (hiss-həyəcanına) ayıq, tənqidi münasibətə və onları tam nəzarətdə saxlamağa əsaslanan məktəb adı

almışdır.

Həqiqətən də, ilkin asketik qruplar demək olar ki, sırf ləyaqət məsələləri ilə məşğul olur və spekulyativ

təfəkkürə maraq göstərmişdilər. Bu qruplardan olan kişi və qadınlar böyüyən həyat dəbdəbəsinə qarşı bütün

dünyavi şeylərdən əl çəkməyi təbliğ edirdilər. Onlar «daim ağlayan» (əl-bakkaun) ləqəbi almışdılar. Bu, dünyanın

acınacaqlı vəziyyətinə cavab reaksiyasıdır. Oz qeyri-kamilliyi haqda düşüncələr onları ilahi kömək və bağışlanma

ümidiylə çırpınmağa məcbur edirdi. Sufizm başqa islam cərəyanlarıyla müqayisədə qadın fəallığının inkişafına

daha çox meyllidir. İslam ənənəsində qadınlarla bağlı bəzi deyimlər elə də xoş olmasa da, müsəlmanlar «qadın

başlanğıcını» günahlandıran orta əsr xristian müəlliflərinin nifrət həddini aşırlar (islamda heç vaxt Həvvanı Adəmi

günaha batırmaqda suçlamayıblar. Xristianlar isə belə bir mülahizəni tez-tez təkrarlayırlar ki, «İslama görə qadının

ruhu yoxdur». Bu fikrin nə Quranda, nə də klassik ənənələrdə əsası yoxdur).

Sufilər «qadın başlanğıcının» pozitiv aspektlərini yaxşı dərk edirdilər. Bəzi Quran qissələri qadının dini

həyatda rolunun gözəl illüstrasiyasını verməyə kömək edir.

Sufizm qatı ənənəvi təlimlərdən fərqli olaraq, qadınlara da sosial həyatda fəal iştirak üçün müəyyən

imkanlar yaradır. Orta əsr tarixçilərinin verdiyi məlumata görə, qadınların mistik yol axtarışı, ümumiyyətlə dini

ayinləri icra etmək üçün toplandıqları xüsusi yerlər olmuşdur.

Bəzən qadınlar sufi cəmiyyətlərinin mərasimlərində də iştirak ediblər. Bəzi təriqətlər onlara məscidlərə

girməyə icazə verməsələr də, sufi qadınların sevgi və entuziazmı adətən çox dərin, güclü olub.

Qadınları ən çox hüquqi tanıyan təriqət osmanlı Türkiyəsində bəktaşilər olub. Bu təriqətdə onlar kişilərlə

tam bərabərhüquqlu sayılmışlar.

Müsəlman icmasının formalaşmasında müsəlman qadınların böyük və sonsuz inamı vacib rol oynayıb, indi

də oynayır. Quranda - «Müslimun - müminat», «müminun və müminat» - «müsəlman kişi və qadınlar», «həqiqi

mömin kişi və qadınlar» ifadələri tez-tez işlənir. Dini ehkamlar hər iki cins üçün eyni dərəcədə məcburidir

.

Çox vaxt belə hesab edilir ki, sufi qadın Rəbiyə ilkin asketlərin qatı təliminə fədakar məhəbbət elementi

gətirib və sufizmə həqiqi mistisizm çaları verib. Rəbiyyətin Allaha sevgisi qeyri-şərtsiz, mütləqdir və başqa heç

nəyə, yəni ayrı məhəbbətə yer yoxdur. Müsəlmanların Rəbiyyəyə verdiyi dəyər keçmişdə və hal-hazırda da ləyaqətli

qadını «ikinci Rəbiyyə» deyə çağırmalarından məlumdur.

Rəbiyyə VIII əsrdə yaşamış yeganə sufi qadın deyil. Ondan başqa mistisizmə yaxın olan bəzi başqa

qadınların da adını çəkmək olar. Bu qadınlar da gözlə görmək mümkün olmayan göydəki Sevgili üçün çırpınır, onu

öz qəlblərində tapırdılar. Rəbiyyənin hisslərinin səmimiliyi, gərginliyi onu təmənnasız məhəbbətin simvoluna

çevirmişdi. Hətta qadınlara ikrahla yanaşanlar da onu qəbul edirlər. Çünki Allahla qovuşmada onu sevənlər ayrıca

mövcud deyillər və kişi-qadın arasında fərqləndirmə burda yox olur.

IX-X əsrlərdə yaşamış və İslam mistisizmində müəyyən nailiyyətlər əldə etmiş qadınların adına ərəb və fars

mənbələrində rast gəlmək olur.

Təsəvvüf qadının özünü göstərə bildiyi yeganə dini sahə idi. Bir çox sufi qadınlar olmuşdur ki, onların

arasında Rəbiə əl-Ədəviyyə (801-ci ildə ölmüşdür)

daha çox tanınmışdır. «Sufi ədəbiyyatı» tədqiqatının müəllifi

A.Şimmel qeyd edir ki, saf ilahi məhəbbət ünsürünü fəlsəfi sistemə məhz adı məhəbbət rəmzinə çevrilmiş bəsrəli

kölə qız, Rəbiə əl-Ədəviyyə daxil etmişdir. Onun dediyinə görə, bu qız sübut etmişdir ki, qadın «bütünlüklə Allahın

yanına yüksələrsə, о da kişinin çatdığı mənəvi yüksəkliklərə ucala bilər».

О zaman qadın sufi dərgahlarının olduğu

haqqında məlumatlar var. Əl-İrbili kişi dərgahlarını «xanəgah» termini ilə, qadın dərgahlarını isə «ribat» termini ilə

adlandırır.**



Sufilik, daha çox sərgərdanlıq edən (dünyanı gəzib-dolaşan) fars və türk dərvişlərin sayəsində inkişaf etdi.

Sonra monqol istilası dövrü başlandı, bunun nəticəsində islam dövlət dini olmaq statusunu itirdi. Yalnız Qazan

xanın (1295-1304) hakimiyyətə gəlməsi ilə islam rəsmi olaraq dövlət dini kimi tanındı. Bundan sonra sufilər

ruhaniyyətin nüfuzlu nümayəndələri oldular.

Səlcuqların hakimiyyəti zamanı və ilk osmanlı dövründə sufilik xüsusən

Anadolunun şərq və cənub hissələrində yayılırdı. Sərgərdan sufi təbliğatçılardan (baba dərvişlərdən) çoxu

şiə qızılbaşlar, yaxud hürufilər, başqaları qələndərilər və abdallar idilər.

Yavaş-yavaş Osmanlı dövləti dünyavi dövlətə çevrilirdi. Bu zaman bir sufi qardaşlığı (ordeni) ərəblər İranı

fəth etdikdən sonra ilk dəfə bu ölkəyə dövlət dini şiəlik olan sülalə bəxş etdi. C.S. Trimingemin qeyd etdiyi kimi:

«Təqdirəlayiqdir ki, bu hərəkatın ilk dəfə meydana gəldiyi ərazi - Azərbaycan və Gilan İslamın bütün növlərindən

olan sərgərdan türk moizəçilərini (baba) meydana gətirdi (onlar öz istiqamətlərinə görə cəmiyyətin farslaşmış

hissəsi arasında böyük təsirə malik olan mövləvilik təriqətini təşkil edən İran sufilərindən kəskin fərqlənirdilər). Bu

«baba dərviş»lər kiçik Asiyada böyük şiə Səfəvilər hərəkatının hərəkətverici qüvvəsinə və insan ehtiyatlarına

çevrildilər.

Hərəkatın bütünlüklə sırf hərbi hərəkata çevrilməsindən xeyli müddət sonra da Səfəvilər Kiçik Asiyanın

əhalisi türk olan əyalətlərində böyük dayağı olan nəhəng türk qardaşlığı kimi qalmaqda idi».

Xəlvətiyyə təriqətinin müəyyən ba nisi olmayıb. Ola bilsin, bu sufi məktəbi elə Ərdəbil vilayətindəki

tərki-dünya həyat keçirməklə şöhrət tapmış ayrı-ayrı sufilər, yaxud onların bir qrupu yaratmışdır. Bu məktəbin

təlimində başlıca olaraq fərdi tərki-dünyalığa (zöhdə) və tənhalığa (xəlvətə çəkilməyə) diqqət verilirdi. O, artıq

formalaşmış şəkildə Şirvanda, qaraqoyunlular arasında geniş yayılmışdı.

Sufiliyin bəzi ünsürlərini ənənəvi sistemə ilahiyyatçı filosof əl-Qəzali daxil etmişdir. O, mistik teizm (sufi,

təsəvvüf ilahiyyatı) adı almış özünəməxsus bir təlim yaratmışdı. Onun təlimində mistik intuisiyadan (sezgidən,

duyumdan) ibarət sufi prinsipi «Allahı dərk etmək vasitəsi» kimi qəbul olunurdu. Ağlın isə bu məsələdə gücsüz

olduğu bildirildi. Əl-Qəzaliyə görə, mistik seyr yalnız insan ruhunun işıqlandırılması (nurlandırılması) nəticəsində





Təkcə Hələbdə (Suriya) 1150-1250-ci illər arasında əsası qoyulmuş yeddi qadın monastrı vardı. Bağdadda (Iraq) da bir neçə belə

monastr vardı ki, onlardan ən məşhuru Fatimə Raziyə (521-ci ildə ölmüşdür) monastrı idi. Qahirədə (Misir) əl-Məlik əz-Zahir təxəllüslü sultan I

Baybarsın (1223-1277) qızının hicri 684-cü il (m. 1285) ildə Bint əl-Bağdadiyyə kimi tanınan Zeynəb bint əl-Bərəkə (Bərəkənin qızı Zeynəb) və

onun ardıclıları üçün tikdirdiyi monastr vardı. Bu monastr (ribat) indi əd-Dərb əl-Əsfər adlanan yerdə qalmaqdadır.

Allahın idrakına aparıb çıxara bilər. Əl-Qəzali sufilərin panteist ideyalarını rədd edir, müsəlman ayinlərinin

(ibadətlərinin) yerinə yetirilməsini isə zəruri sayırdı.

MÖTƏZİLİLƏR VƏ MÜTƏKƏLLİMLƏR

Ənənəvi İslamın bütün ictimai şüur sahəsində inhisarını aradan qaldırmaq cəhdi onun mötədil (yumşaq)

rasionalist tənqidçiləri olan mötəzililərin (ayrılmışların) və mütəkəllimlərin (kəlamçıların; kəlam - söz, nitq,

danışıq) təlimlərində özünü göstərirdi.

Mötəzililik VIII əsrdə yaranmışdı. Bu təlimə görə, Allahın antropomorf (insanabənzər) cizgiləri (əlamətləri)

yoxdur, ona hər hansı atributun aid edilməsi isə tövhidin ciddiliyini pozur. Mötəzililər Quranın yaradılmış (məxluq,

xəlq edilmiş) olduğunu qəbul edir və deyirdilər ki, onun məzmunu mütləq həqiqət ola bilməz. Elə onlar da insan

azadlığının məhdud olmadığı prinsipini irəli sürmüşlər: «Xeyrin və sarin yaradıcısı insan özüdür, bunun Allaha

dəxli yoxdur»

Mötəzililik ağlı dinə qarşı qoyurdu, о özünün elmlərə və yunan fəlsəfəsinə meyl etməsi ilə tanınmışdı. Bu

təlim di ni ehkamların müzakirəsini mümkün sayır, bəzi Quran müddəalarının əksinə çıxış edirdi; Allahın

atributlarının (sifətlərinin) çoxluğunu rədd edir, «Allah vardır (mövcuddur)» etirafı ilə kifayətlənirdi.

Bu təlim mahiyyətcə dini azadfikirlilik idi, özü də Azərbaycanda geniş yayılmışdı. Z.C. Məmmədovun

tədqiqatında Azərbaycan mötəzililəri haqqında çoxlu misallar və məlumatlar var

. Onlardan çox tanınmış

ilahiyyatçı alimlərdən olan Cəfər Həmədani Mötəzili Bağdadini, Əbu Bəkr Məhəmməd ibn Abdulla Bərdəini (X

əsr), Əbu Səid Əhməd Bərdəini (929-cu ildə ölmüşdür) göstərmək olar.

Xilafətdə mötəzililər haqqında danışanda deyirdilər ki, onlar «ədalət və tövhid tərəfdarları»dır (ərəb dilində

əhl ul-ədl vət-tövhid). Onlar Quranı çox vaxt alleqorik təfsir edir (təvil edir, istədikləri kimi yozur), rəqibləri olan

sünni ilahiyyatçıları ikiallahlı adlandırırdılar. Onların baxışlarını xristianların İsa Məsih və onun Allahla

«həmmahiyyət» olması haqqında təlimi ilə müqayisə edirdilər. Mötəzili ilahiyyatçıların dəlillərinə görə, bu İslamın

«əsl ət-tövhid» - «Allahın təkliyini qəbul etməyin kökü» prinsipini pozmaq deməkdir.

X əsrdə meydana gəlib İslamın ənənəvi doktrinasına (nəzəriyyəsinə) çevrilmiş digər təlimin - kəlamın

əsasını Əbülhəsən əl-Əşəri (941-ci ildə ölmüşdür) qoydu. Bu təlim öz mahiyyətinə görə iki barışmaz ehkamçı təlim

olan mütəkəllimlərin və mötəzililərin təlimləri arasında aralıq istiqamət (cərəyan) idi. O, məntiqdən və qədim yu

nan fəlsəfəsindən İslamın «qədər» haqqında ehkamlarını sübut etmək üçün rasionalistcəsinə istifadə etməyə

çağırırdı. Bu təlim sanki İslamın eh-kamlarına müxtəlif yollarla haqq qazandırmağa çalışırdı. Mötəzililik və onun

təliminə qarşı çıxan əl-Əşəri, hər halda müsəlman ilahiyyatında yeniliklər etməyi mümkün sayırdı. Mütəkəllimlər

qədim filosofların atomla bağlı təlimini qəbul edib onu idealist ruhda şərh edirdilər. Kəlam təliminə görə, Al lah Öz

mütləq iradəsi ilə, atomları fasiləsiz (ara vermədən) yaradır və hərəkətə gətirir. İnsan isə, öz hərəkətlərinə görə

cavabdeh olsa da, iradə azadlığına malik deyil. Əşəriyə görə Quran yaradılmamışdır, ancaq o, əbədidir. Yalnız

Quranın hərfləri, mürəkkəbi və kağızı yaradılmışdır.

Yuxarıda göstərildiyi kimi, ənənəvi İslamda dörd məzhəb formalaşmışdı. Bu məzhəblərin tərəfdarları əqidə

məsələsində, demək olar ki, fərqlənməsələr də, idrak və bəzi şəriət məsələlərindəki müəyyən fərqləri ilə həm də

müstəqil hüquq məktəbləri kimi çıxış edirdilər. Belə ki, hənəfilik bu məsələlərdə ağıla (rəyə) üstünlük verir,

malikilik rəvayətə əsaslanır, şafiilik hənəfiliklə malikilik arasında aralıq mövqe tutur, hənbəlilik ortodoksal sünnilik

olub, ehkamlardan bir qədər olsun belə uzaqlaşmağa qarşı çıxırdı.

Artıq VIII əsrdən başlayaraq ənənəvi sünnilikdə xüsusi istiqamət - hədis toplayanlar hərəkatı meydana gəlir.

Azərbaycanda da onların ardıcıllarından olmuşdur. Onlardan biri olan Əbu Bəkr Əhməd ibn Harun Bərdəi Bərdici

haqqında Z.C. Məmmədov öz yazısında qısa məlumat vermişdir

Azərbaycanda İslamın yuxarıda göstərilən şaxələrindən hamısının nümayəndələri (ardıcılları) olmamışdır.

Belə ki, məsələn, VIII əsrin ortalarında ali hakimiyyət uğrunda xalq arasında öz etibarmı və nüfuzunu itirmiş

Əməvilərlə Abbasilər arasında sülalələrarası mübarizənin güclənməsi ilə eyni vaxtda Azərbaycanda çoxlu

tərəfdarları olan xaricilər hərəkatı da güclənir.

Bu hərəkatın məqsədi İslamı ilkin şəklinə qaytarmaq idi. Onlar xəlifə hakimiyyətinin irslə keçməsini

hakimiyyətin qəsb olunması kimi qəbul edirdilər. Xaricilər bu müddəadan çıxış edərək dövlət başçısını ümumxalq

seçkisi yolu ilə bütün müsəlmanların seçməsini tələb edirdilər. Onlar, yuxarıda göstərildiyi kimi, bütün

müsəlmanların bərabərliyi, müsəlmanlar arasında qardaşlıq, bütün torpaqların müsəlman kəndli icmasının ixtiyarına

(birgə istifadəsinə) verilməsi uğrunda mübarizə aparırdılar. Xaricilər belə hesab edirdilər ki, Quranın Zeydlə

Osmanın tərtib etdikləri nüsxəsində (variantında) bir sıra qəsdən edilmiş təhriflər var.

14

XURRƏMILIK

IX əsrin başlanğıcında Abbasilər hakimiyyətinin ilk dövründə ərəb idarə üsulundan narazı xalqın arası

kəsilməyən həyəcanı çoxalaraq «xürrəmilik»



*** adlanan xalq hərəkatına çevrildi. Azərbaycanda geniş yayılmış,

daha sonra Orta Asiya və Irana keçmiş bu hərəkatın əsas prinsiplərinə məzdəkilik ideyaları daxil olmuşdu.



***«Xürrəm» - «şad», «sevincək» deməkdir.

Xürrəmilər hərəkatı İslama müxalif mövqedə dayanırdı. Xürrəmilər Abbasilərin siyasətində

qanuniləşdirilmiş və Allahın göndərdiyi nizamnamə səviyyəsinə qaldırılmış zülm və qarətçilik görürdülər. Onlar,

İslamın əleyhinə ola raq, Azərbaycanın yerli dinlərinə üstünlük verirdilər. Vahid Allahın qüdrətini rədd edən

xürrəmilər dünyanı iki başlanğıc - Xeyir (İlahi) və Şər (İblis) arasında sonsuz (bitmək bilməyən) mübarizədə

görürdülər. Onların təsəvvürünə görə, dünya və insanların ruhları əbədi mövcud olmuşdur, tanrılar ara vermədən

(ardıcıl olaraq) insanlar-da təcəssüm edirlər. Elə buna görə də xürrəmilər öz icmalarında «peyğəmbərlər» seçirdilər.

Bu «peyğəmbərlər» tanrıların onlarda təcəssüm etdikləri insanlar hesab olunurdular. İslamda və bu dinə etiqad

bəsləyənlərdə şər görürdülər. Buna görə də İslama və sosial ədalətsizliyə qarşı mübarizə bu hərəkatın əsas şüarı elan

olunmuşdu.

Xürrəmilərin təsəvvürlərinə görə, ruh azad olaraq bir bədəndən başqa bədənə keçə bilər, insan iradəsi

hüdudsuzdur, о hətta ölümü nizamlaya (idarə edə) bilər.

Bu təlim öz mahiyyətinə görə sehr-karların, eləcə də xristianpərəst məzhəbçi təlimlərin ünsürləri ilə sıx

bağlı idi. O, islamaqədərki dini inancları is lama qarşı olan cərəyanların prinsipləri ilə uyğunlaşdırmağa çalışması

ilə fərqlənirdi.

Yeni təlim xalqın məruz qaldığı bütün bədbəxtlik və məhrumiyyətlərin, ədalətsizliyin və sosial

bərabərsizliyin səbəblərini torpaq üzərində qara, iblisanə başlanğıcdan törəyən xüsusi mülkiyyətdə görürdü. Buna

görə də bu hərəkatın əsas tələbi, öz inkişaf yolunda başı üstündə gəzdirdiyi şüarı torpaq üzərində azad kəndli

icmaları şəklində xüsusi mülkiyyət ideyası idi. Onlar habelə kəndlilərin feodallardan asılılığına son qoyulmasını,

dövlət vergilərinin və mükəlləfiyyətlərinin ləğv olunmasını, «ümumi (hamılıqla, elliklə) qardaşlıq» prinsipinin

tətbiq edilməsini tələb edirdilər. Xürrəmilər hərəkatının rəhbəri Cavidan idi. О öldürüldükdən sonra hərəkatın

başına Babək



**** keçdi. Məsudi artıq IX əsrin 20-ci illərinin sonu, 30-cu illərinin başlanğıcında daha çox inkişaf

etmiş bu hərəkatı səciyyələndirərkən yazırdı ki, «Babək hərəkatı möhtəşəm bir hərəkata çevrilmiş, onun təsiri

(nüfuzu) olduqca böyümüş, ordularının sayı о qədər çoxalmışdı ki, az qala Abbasilər xanədanını məhv etmişdi»

.

XI əsr ərəb müəllifi Əbu Mənsurun sözlərinə görə isə Azərbaycanın cənub hissəsində Babəkin tərəfdarlarının sayı

300 min nəfəri ötürdü. Akademik Ziya Bünyadov Məhəmməd ibn Əbdülkərim əş-Şəhristaniyə (548/1153-cü ildə

ölmüşdür) istinadla Babəkin fəaliyyətini belə təsvir etmişdir: «...Mənbələr təsdiq edir ki, Babək ərəblərə və onların

dininə nifrət bəsləyirdi, bütün ömrü boyu Xilafətə qarşı mübarizə edirdi və Azərbaycanda islamdan əvvəl mövcud

olan qayda-qanunları bərpa etməyə çalışırdı. Birincisi, о özünün müsəlman olmayan Babək (Papak) adını bərpa

etdi, ikincisi, Allahın insan surətində görünməsi (hülul) nəzəriyyəsini elan etdi, üçüncüsü, ruhun bir cisimdən başqa

bir cismə köçdüyünə (tənasüx əl-ərvah) inanırdı və dördüncüsü, bu əqidədə idi ki, imamın qeyb olan ruhu çox

sonralar qayıdacaqdır (ricət)»

Babək haqqında İbn Əsəm əl-Kufi də çoxlu məlumat qoyub getmişdir. Elə o, istilaçılardan birinin əsir alıb

özünə kəniz etmək istədiyi, ancaq ölümü namussuzluqdan üstün tutmuş sadə qadının orijinal təsirli obrazını təsvir

etmişdir. Bu, ərəblər Xəzər dənizinin şimal sahilindəki Xamzin qalasını alandan sonra olmuşdur. Gözəl kəniz bıçağı

qamarlayıb bir anda döyüşçünün başını bədənindən üzmüş, sonra özünü uçurumdan aşağı atmışdır. O, daşlara dəyib

parçalanaraq ölmüşdür

ƏXİLƏR

Azərbaycan şəhərlərində XII əsrdə sənətkarların (xırda peşə sahiblərinin) bir təşkilatı da vardı ki, onun

üzvləri bir-birinə «əxi» («qardaşım») deyə müraciət etdikləri üçün onlara «əxilər» deyirdilər. Onların fəaliyyəti dini

çalarda idi. Ərəb coğrafiyaşünas-səyyahı İbn Bəttutə (1304-1377) onların haqqında yazırdı: «Bütün dünyada tək və

yiyəsiz adamların qayğısına bu qədər qalan, acları yedirən, zorakılıq əleyhinə çıxış edən, amansız hökmdarları və

onların xidmətçilərini öldürməyə hazır olan adamlar tapmaq mümkün deyil».

«Əxilər» təşkilatının fəaliyyətinin bu

təsviri onları özlərinin təşkilatının ehtiyacı olan üzvlərinə və başqa şəhərlərdəki tərəfdarlarına və həmfikirlərinə

kömək edən xeyirxah insanlar kimi səciyyələndirir.

HÜRUFİLİK

XIV əsrin sonunda Azərbaycanda İslam ehkamlarına və teymurilərin ağalığına qarşı yönəlmiş dini-siyasi

hərəkat olan hürufilik

yayıldı. Bu təlimin banisi əslən Təbrizdən olan azərbaycanlı ədib və mütəfəkkir Nəimi

Şəhabəddin Fəzlullah Təbrizi Astrabadi idi. Nəimi öz təliminin əsas müddəalarını «Cavidannamə» («Əbədiyyət

kitabı»), « Məhəbbətnamə», «İskəndərnamə» və b. əsərlərində yazıb göstərmişdir. Bu təlimin ən böyük

nümayəndələri, yuxarıda da göstərildiyi kimi, İmadəddin Nəsimi, Əbülhəsən Əliyyül-Əla və b. idi. Bu təlimin

tərəfdarları Azərbaycanı «Оуаnmа məkanı (yeri)» («Sərzəmini-rastaxiz») adlandırırdı.

Hürufilər Allahı ətraf aləmlə əlaqələndirirdilər. Onlar belə hesab edirdilər ki, dünya dörd maddi ünsürdən

ibarətdir: insan, onun nitqi (danışığı), ərəb və fars əlifbalarının hərflərinin sayı (28:32). Hürufilərin təsəvvürünə

görə dünya əbədidir. Dünyada baş verən bütün hadisələr və proseslər qarşılıqlı əlaqədədir, daim inkişaf edir və



**** Babək (əsl adı Həsəndir) VIII əsrin sonunda Azərbaycanın cənubundakı Bilalabad adlı yerdə yağ alveri ilə məşğul olan xırda

ticarətçi ailəsində anadan olmuş, 18 yaşında xürrəmilər hərəkatına qoşulmuşdur.

dəyişilir. İnkişaf isə, hürufiliyə görə, öz növbəsində bir-birini təkrar etməyən dövretmə qaydasında baş verir.

Onlara görə, dünya, əbədi olması ilə yanaşı, dərkolunandır. Hürufilərin çağırışlarından biri də dünyanı dərk

etməyə çağırış olub, bu zaman ağlın və nitqin rolu xüsusi qeyd olunur.

Bu təlimin nümayəndələrinin cənnət və cəhənnəmlə bağlı təsəvvürləri də özünəməxsusdur. Belə ki, onlara

görə, cənnət - bilik və əxlaqi (mənəvi) kamilləşmə, cəhənnəm - cahillik (cəhalət) və əxlaqi (mənəvi) alçalmadır.

Hürufilər tez-tez İslama, Quranın ayrı-ayrı surələrinə istinad edirdilər. Ancaq əsas müddəalarında bu

mənbələrlə kəskin ziddiyyətdə olduqları müşahidə olunur. Belə ki, bu təlimə görə, Allah insanla və təbiətlə, iman

isə biliklə eyniləşdirilir. О dünya, asiliyə (günah işləməyə) görə cəza, xidmətə (savab işləməyə) görə mükafat

verilməsi haqqında təlimləri isə tamamilə başqa - İslamı və Quranı bütünlüklə qəbul etməyən anlayış və

təsəvvürlərdən ibarətdir.

Hürufilik cərəyanının nümayəndələrinin baxışları nisbətən ardıcıl, bəzi məsələlərin həllində materializmə

meyl edən panteizm səciyyəlidir.

Hürufiliklə bir zamanda və onun əsasında Azərbaycanda nöqtəvilik (nöqtəviyyə) yayılırdı. Azərbaycanda

onun nümayəndələri Budaq bay Din oğlu Ustaclı, həkim Süleyman Səvaci və b. olmuşlar. Təlimin banisi Fəzlullah

Nəiminin ən yaxın şagirdlərindən və ardıcıllarından biri, sonralar baxışları ustadının baxışlarından fərqlənən

Mahmud Pasihani idi.

Bu təlim də dünyanı (aləmi) əzəli olaraq mövcud sayır, dünyada olan bütün varlıqları sonda nöqtəyə

çevrilən birlikdə (vəhdətdə) görürdü. Bu nöqtə də öz növbəsində yerlə eyniləşdirilir.

Nöqtəvilik təlimində Mehdinin - insanları dünyanın şərindən və zorakılıqdan qurtaracaq xilaskarın

gələcəyinə inam böyük yer tutur; insan ilahiləşdirilir, ona öz taleyini və dünyanın taleyini həll etmək qabiliyyəti aid

edilir. Təlimin tərəfdarları da bütün başqa dinləri təkzib etdikləri kimi, İslam dinini də təkzib edirdilər.

Özünəməxsus ideya-fəlsəfi cərəyan olan sufiliyin qızılbaşlıq qolunun (XII-XVI əsrlər) də vətəni

Azərbaycan idi. Bu ideologiya özündə hürufiliyin, nöqtəviliyin, bəktaşiliyin ünsürlərini, əliallahiliyin təlimini,

əxilərin ideologiyasını birləşdirirdi. Cərəyanın banisi olaraq Səfəvilər nəslinin ulu babası Səfiyyəddin İshaq

Ərdəbili idi. Onun ideologiyasında xüsusi yeri özünükamilləşdirmə təlimi, cəmiyyətin təkcə sosial qüsurlarına

deyil, eləcə də əxlaqi qüsurlarına tənqidi münasibət tuturdu; rəhbərə - «mürşid»ə mənəvi (ruhani) itaət geniş təbliğ

olunurdu.

ƏDƏBİYYAT

1.  E.A.  Беляев.  Арабы,  ислам  и  арабский  халифат  в  раннее  средневеков ье.  2-е  издание.  М.,  Наука,

1966, с. 162.

2. S.H. Əhməd. İslamda Cəfəri məzhəbi və imam CəfərSadiqin buyruqları. Bakı, «Gənclik», 1991.

3. İslam Ansiklopedisi. İslam aləmi. Tarix, Coğrafiya, Etnoqrafiya və Bioqrafiya lüğəti. İstanbul, 1982, s.

262-269.

4.  Суфизм  в  контексте  мусульманской  культуры.  М.,  Наука,  1989;  З.А.  Кули-заде.  Из  истории

Азербайджанской философии VI-XVI в.в. Баку, «Азернешр», 1992.

5. Z.C. Məmmədov. VI 1-Х əsr Azərbaycan fəlsəfəsi və ictimai fikir tarixinə dair məlumat. Azərb. SSR EA

Xəbərləri, Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası. Bakı, «Elm», 1969, № 4, s. 73-82.

6.  С.Дж.  Рзакулизаде.  Мировоззрение  Баба  Кухи  Бакуви.  Анализ  фило софских  воззрений.  Баку,

«Элм», 1978.

7. А. Шиммель. Мир исламского мистицизма. М., Алетея, «Эпигма», 1999, с. 333.

8. Дж. С. Тримингэм. Суфийские ордены в исламе. М., «Наука», 1989. с. 28.

9.  А.  Шиммель.  Суфийская  литература.  РСИЛ,  серия  философия  и  исскуствоведения.  Баку,  1980,

№12, с. 6.

10. Dc. S. Triminqem. Göstərilən əsər. s. 28.

11. История и теория атеизма. Издание 3, доработанное. М., «Мысль», 1987, с. 150.

12. Z.C. Məmmədov. VI 1-Х əsr Azərbaycan fəlsəfəsi və ictimai fikir tarixinə dair məlumat. Azərb. SSR EA

Xəbərləri, Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası. Bakı, «Elm», 1969, №4, s. 73-82; Z.C. Məmmədov. Orta əsr Azərbaycan

filosofları və mütəfəkkirləri. Bakı, «Azərnəşr», 1986, s. 8.

13. Z.C. Məmmədov. Orta əsr Azərbaycan filosofları və mütəfəkkirləri. Bakı, «Azərnəşr», 1986, s. 6-7.

14.  Şiə  ilahiyyatçılara  görə,  xəlifə  Osman  siyasi  məqsədlər  güdərək  Qurana  Məhəmməd  peyğəmbərlə

Əlinin də mədh olunduğu «İki nur» surəsini daxil etməmişdir.

15. З.А. Кули-заде. Из истории Азербайджанской философши VII-XVI в.в. Баку, «Азернешр», 1992, с.

80-87.

16. Z. Bünyadov. Göstərilən əsər, s. 228.

17. L.İ. Klimoviç. Göstərilən əsər, s. 55-56.

18. Azərbaycan tarixi. I cild. s. 169; Л.В. Строева. Государство исмаилитов в Иране в XI-XIII в. в. М.,

Наука, 1978; М. X. Гейдаров. К истории религиоз ных взаимоотношений ремесленных организаций с  ахи в

странах Ближ него Востока. Известия. АН Азерб. ССР, серия истории, философии и права. Баку, 1985, №

1, с. 53.

19. З.А. Кули-заде. Хуруфизм и его представители в Азербайджане. Ба ку, «Элм», 1970.

РЕЗЮМЕ

Некоторые основные учения и направления в Исламе

В  статье  даётся  анализ  некоторых  отдельных  учений,  ересей  и  инакомыслия  в  исламе,

отличающиеся своей оригинальностью. Они яв ляли собой форму протеста против существующего строя.

При этом эти учения зачастую избирали аскетизм, который в средние века, при господстве Ислама, был

несвойственен духу Корана, да и вообще, ис ламской религии в целом.

Рассматривая  и  анализируя  учения,  направления  и  секты  в  исламе,  автором  был  сделан  экскурс  в

историю с целью подбора фактов актив ного участия и выявления места и роли женщины в них.

SUMMARY Main teachings and tendencies in Islam

This  article  includes  analysis  of  some  separate,  independent  doctrines,  he resy  and  heterodoxy  in  Islam

that are different due to their originality. They we re considered as a form of protest against the existing system.

For  all  this  the  doctrines  often  have  chosen  assetisism  that  in  the  Middle  Ages,  when  the  Islam  prevailed,  was

unusual for the spirit of Koran in general and to Islam religion as a whole.

The  author  has  considered  the  doctrines,  tendencies  and  sects  in  Islam  and  made  an  excursus  into  the

history  to  select  the  facts  on  active  participation  of  women  in  the  above  mentioned  and  eliciting  their  place  and

role in them.

Yüklə 333,17 Kb.

Dostları ilə paylaş: