Sayalı yurdlar
BƏHRUZƏR RÜSTƏMOV
OĞUZ YURDUNUN TƏBİƏTİNDƏ ƏFSANƏVİ
KOROĞLU İZLƏRİ
“Koroğlu” Tovuzun Əlibәyli vә Yuxarı
Öysüzlü bölgәlәrinin qovuşuğunda әsas hissәsi
Mülkülü kәndinin әrazisindә yerlәşәn unikal
dağ-abidәdir.
Koroğlu tәkcә Azәrbaycanın deyil, bütün türk
xalqlarının ortaq qәhrәmanıdır. Xalqımızın halal
dastanı olan “Koroğlu” boylarında millәtimizin
ruhunu dik saxlayan dәyәrlәr, elә kodlaşdırılmış
enerji var ki, onlar bütövlükdә xalqımızın milli-
mәnәvi dәyәrlәr sisteminin әsasını tәşkil edir.
Qәhrәmanlıq simvolu olan Koroğlu adı vә
toponiminә tarixi Vәtәn torpaqlarımızın çox
yerlәrindә rast gәlmәk olar. Tovuzumuzda belә
ad vә abidәlәrdәn üçünü tanıyıram. Onlardan
biri Mülkülüdәki “Koroğlu”dur. Dәniz sәviyyәsindәn 830 m yüksәklikdә
yerlәşәn bu dağa, qәribәdir ki, yerlilәr heç vaxt dağ demir. Ondan kiçik
yüksәkliklәrә-Dәryәn dağına, Ağdağa, Dolmatlı dağına, Quş dağına,
Ceyran dağına dağ deyir, onusa sadәcә “Koroğlu” adlandırır.
Toponimlәr- milli kimliyimiz
Yeri gәlmişkәn, Mülkülüdәki toponimlәri dә burada verirәm ki, qoy heç
nә itә-bata düşmәsin! Axı, torpağın da, yerin dә, daş-qayanın da yaddaşı var
vә onlar xalqın keçdiyi yolu, gәlmiş-keçmişi gәlәcәyә ötürür. Yer-yurd adları
hәm dә ölmәz-itmәz abidәlәrdir vә milli kimliyimizdir: “Koroğlu”, Uçux,
Uçuğun beli, Alban qәbirstanlığı, Rәhim kalafası, Mağara vә ya Mağaza,
Çınqıllıq, Yarınoux çınqıllığı, Otağın qabağı, Quzuluq, Zağa taxçası, Qüllә
vә ya Qillә, Mal qәbirstanlığı, Xırman yeri, Qıllı tәpә, Kişmişdik, Çürük
dәrә, Ağotlu silvi, Hacallı yolu, Çaylı, Bәzәk dәrәsi, Vesqan dәrәsi, Qardalı
qayası, Dolmatlı, Şәrifli, Şәrifli yurdu, Kalafalar, Böyük düz, Bәşir qayası,
Mağara qayası, Qara bulaq, Qanlı dәrә, Çay, Kәhriz, Kәhrizin üstü, Quyular,
Dәvә damı, Dәryәn dağı, Yasovullu yurdu, Buzxana, Sәfqulu, Sәfqulunun
beli, Daş çıqqıldayan, Əhmәddәr yurdu, Alümbәtdi yurdu, Noylu bulaq vә
ya Hamza bulağı, Uçuğun döşü, Qayvalı bulağı, Novruz bulağı, Tahir bulağı,
Şәrifli bulağı, Rus bulağı vә ya Tat Mәhәmmәd bulağı, İbrahim bulağı,
Harava dәrәsi, Bazar yolu, Qaya Tağı, Uj güney, “Koroğlu”nun dalı, Qaya
34
Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé
2017 ¹ 01
Tağının beli, Hәmdullah ölәn vә ya Tik daş, Göy güney, Orta güney, Orta
kәmәr, Bala Fәrzalı, Böyük Fәrzalı, Ağdağ, Palıddı, Maşaiskәndәr yalı,
Çopurrux, Boalı, Baydalı, Musa çökәyi, Mansır çökәyi, Cülyәlilәr, Dam
qaya, Qarağacdıq, Xaçın ağzı, Qoşanüy, Qını әkәn, Astan günnüyü, Hamza
çökәyi, İmam ehsanına әkilәn, Qamışdıq, Kalafalıq, Tülkü tәlәpәsi, Cәfәr
tәpәsi, Qızılqaya, Qaçaqlar mağarası, Dumru yәhәr, Div qalası, Avdı dum-
rusu, Mәhәr kalafalığı, Dovşan tәpәsi, Kәrim dağdağanlığı, Qızılqayanın
qabağı, Oyuğun beli, Arxac dәrәsi, Camış güneyi, Eminallaın yurd yeri,
Dәrin yol, Dәryәnin dalı, Qarannıq dәrә, Mirzalı qayası, Aşacaq (kәnddә üç
Aşacaq var), Palıddı böyürtikanlığı, Xuman yolu, Qolpun, Vәzir kalafalığı,
Cәlil vurulan...
Aşağı Mülkülüdәki toponimlәri dә, mәqamıdı, burada sadalayıram:
Xunam, Xasadar, Gәdә qobu, Gen qobu, Boz tәpә, Qara quzey, Xanağanın
yataq yeri, Şәmşilinin yataq yeri, Kalvayı Kәrimlinin yataq yeri, Şәriflinin
yataq yeri, Qınıların yataq yeri, Alınçalı, Kalvayı Əsgәrin dәyirman yeri,
Kәrәmin dәyirman yeri, Tat ölәn, Acı vә ya Bağırsaq, Ağdaş, Pul tәpә vә ya
Pullu tәpә, Sәrhәd cığırı, Hacı Şirin düzü, Qışlaq, Kür yaxası, Alagöllәr
(Əlöyüllәr), Torpaqqala, Qara börk, Sümüklü dәrә, Saqqızdı dәrә, Xuman
yolu, Əloyül, Ərtellәr (Artellәr), Kişmişdi tәpә, Sarının yoxuşu, Xәznәlik,
Alümbәt tәpәsi, Babaş tәpәsi...
Qәşәmin tapdığı “Koroğlu”
Qayıdaq mәtlәb üstünә ki, Mülkülüdәki bu hündür dağa niyә elәcә
“Koroğlu” deyirlәr? Bunun açmasını 17-18 il bundan irәli çözmәyi bacaran
bizim Qәşәm Bәhruzәrә hәmişә alxışçıyam. Bir dәfә Xaçın ağzı vә
Qızılqayanın yanı sәmtdәn baxanda Qәşәm dedi ki, bir baxın, indicә tapdım
niyә ona “Koroğlu” deyirlәr. Sonra da әlini uzadıb onu göstәrdi vә
barmaqları ilә dә arxası üstә dirsәklәnib uzanan bahadırın sifәt cizgilәrini
çәkdi ki, odu bax Koroğlu babamızın sinәsi, çәnәsi, dodağı, burnu, eşmә
bığları, gözü, alnı, alın qırışları, qәdim türklәrdә olan sayaq kәkilli hörüklәri,
sifәtinin almacıq sümüyü...
Heyrәtimdәn quruyub qaldım: doğrudan da әsl Koroğlumuz-qoç
Koroğlumuz, azman igidimiz, әrәnimiz, qos-qoca pәhlәvanımızın özüdü-
dirsәklәnib ana torpağın keşiyini çәkir. Tanrı, böyük Yaradan qayanı sanki öz
әli ilә yonub-yonqalayıb nәr Koroğluya döndәrib.
Hәyatda mәnә elә gәlir, heç nә tәsadüfi olmur. Sәhnәdә vә kinoda mәnәvi
atamız Koroğlunun obrazını yaratmaq istәyәndә, ya rәssam onun portretini
işlәyәndә qәhrәmanın ruhu gәlir o rejissorun, o rәssamın qәlbinә hakim
kәsilib surәti gözünә görünür vә obraz kimi, portret kimi yaradır onu
yaradıcı. Böyük Üzeyir bәyin “Koroğlu” operası tamaşaya qoyulanda da
belә oldu: ölmәz Bülbülü elә qrimlәdilәr ki, sanki bizim Mülkülüdәki
35
Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà
2017 ¹ 01
“Koroğlu”muzun Qәşәm tapdığı profil dә, elә bil, onun eynidir. Bunu qoyum
ona gedim, bu tapdığımız (әslindә heç nә tapmamışdıq, elәcә oğlumun
bәsirәt gözü açılıb, damarlarındakı qanın diqtәsi ilә alt şüurumu,
tәhtәlşüurumu, genetik kodla ötürülmüş daşlaşmış yaddaşmı oyanıb abidә
dağımızı-“Koroğlu”nu ona olduğu kimi göstәrmişdi) Koroğlu görünüşünü
yeddi arxa dönәni burada yaşayan, özü dә bu torpaqdan әmәlә gәlәn yerli
sakinlәrә, ziyalılarımıza, araşdırmaçılara göstәrmişdim (hәm yerindә natura-
da, hәm dә “Qarğınsız” vә “Keçmiş gәlәcәk” kitablarımda dәrc olunan foto-
larda), onlar әlini birini bәrkdәn o birinә vuraraq: “Bay sәnin, elә bil ki,
pәhlәvandı”,- deyib mat qalmışdılar vә etiraf edirdilәr ki, bәlkә “Koroğlu”ya
min dәfә baxıblar, ancaq o görünüşü heç vәdә görmәyiblәr. Heç keçәnlәrdәn,
ata-babalarından da bu haqda bir şey eşitmәyiblәr.
Qutsal nümunә
Qәhrәmanlıq simvolu olan “Koroğlu”muzun çox böyük ruhi enerjisi var.
Tanrının yaratdığı bu möcüzәli mәkanın halәsi qeyri-adidir. Minilliklәrdәn
bәri onun başında Novruz tonqalları qalanır. Bizim yerin insanları
“Koroğlu”ya әn qutsal abidә kimi yanaşıb ona tapınırlar. Adamlarımız dilәk
dilәyir, muradına yetәndәn sonra fәsәli bişirib, şiriniyyat gәtirib “Koroğ -
lu”nu ziyarәtә gәlәr, ya әhdinә çatıb sevinәndәn sonra bu möcüzә dağ-
abidәdә tonqallar çatarlar. Atamın yaranışı, bir neçә il öncә anam Sәmayәnin
ulu nәnә kimi pak dilәyinә yetmәsini elә biz özümüz, öz nәsilimiz-
kökümüzdә canlı olaraq sınamışıq .
Babam Qәşәm mәşәdi Rüstәmlә nәnәm Xanxanım Murğuzu Tanrı çox
sınağa çәkir. Neçә il dalbadal yaranan körpәlәrdәn heç biri әllәrindә-
36
Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé
2017 ¹ 01
ovuclarında qalmırmış. Axır-axırda Yasovulluda әslәn Ərdәbil Ocağının
övladlarından olan Sәlmi ciji Xanxanımı da, tәzә doğulmuş körpәni dә
götürüb qalxır “Koroğlu”ya. Çağanı qoyur qayanın üstünә, sonra da
gәtirdiklәri qatdamanı, fәsәlini, pul nәzirini “verirlәr” qayaya. Hündürdәn üç
dәfә tәkrarlayırlar ki, bax ay qaya, pul-paranı verdik-uşağı aldıq. Adını qoy-
duq Qayadan Verib Aldığımız-Qayvalı.
Allah gözünüzә işıq versin, 1929-cı ildә olan o әhvalatdan sonra atam
Qayvalı Qәşәmlә yanaşı babamın daha üç övladı da dünyaya gәlir, Tanrı
sizinkilәri dә pәnahında saxlasın, indi, törәmәlәri, maşallah, bir obadı.
Uşaqkәn o әhvalatı bildiyimә görә maraqlanıb qalxmışam, başına dönә-
dönә dolanmışam “Koroğlu”nun .
Unikal abidә
“Koroğlu”muz uzaqdan sal bir qaya kimi görünür. Əslindә “Koroğlu”
başdan-başa tarixi abidәdir. Qaya-dağ aşağıdan mәrtәbә-mәrtәbә hörülәrәk
böyük istehkamlar sisteminә çevrilib vә yenilmәz qala formasına salınıb.
Qalanın elә yeri var , relyefә görә divarın qalınlığı 3-5 metrdir. Aqıl babalar
elә ustalıqla yaradıblar ki, onların әllәrinin yadigarlarına baxanda günü bu
gün dә heyrәtlәnmәyә bilmirsәn. Unikal arxitekturaya malik bu “Koroğlu”ya
baxanda adamın inanmağı gәlmir ki, bu insan әli ilә әrsәyә yetibdi. Doğru -
dur “Koroğlu” öz başındakı qala vә Koroğlu evi deyilәn (әslindә yerlilәrin
bәzәn otaq adlandırdığı o tikili tapınaq yeridir,öz quruluşuna görә mәbәdә
daha çox oxşayır) tikili olmaqla iki abidә şәklindә tarixi abidә kimi dövlәt
qeydiyyatına alınıb. Hәqiqәtdә isә “Koroğlu” özü başdan-başa misilsiz bir
maddi-mәdәniyyәt nümunәsi, ulu babaların indiki nәslә göndәrdiyi ölmәz-
itmәz ismarıncdır. Orada, arxefaktlar, qala divarları, bürclәr, pillәkәnlәr, daş
mağaralar, yeraltı yollar, dәrin-dәrin quyular, istehkamlar, qalaçalar, qüllәlәr,
qayadan çapılmış gözәtçi sığnaqları, daş hovuzlar vә quyular, sәnәtkar
mәhәllәlәri, mәdәni tәbәqә, saxsı vә keramika nümunәlәri, gil möhürlәr, od
vә tüstü ilә xәbәrlәşmәyә xidmәt edәn qüllәlәr... bir sözlә, dünya binnәt
olandan özündә müxtәlif mәdәniyyәtlәri birlәşdirәn elmi faktlar saysız-
hesabsızdır. Tarixin әbәdi izlәrini yaşadan vә elmi yanaşmalarla heç vaxt
öyrәnilmәyәn bu misilsiz abidәmiz öz yandımcan tәdqiqatçısını gözlәyir.
Bir xatirә
1967-cı il idi. Yay tәtilindә Mülkülüdә dәdә-baba mülkümüzdә idik.
Xәbәr tutduq ki, alimlәr gәlib Dәryәn dağından durbinlә “Koroğlu”nu
“öyrәnir”. Babam onları çağırtdırdı, uşaq vaxtı başına gәlәni danışdı:-Ay
bala-oğul, әvvәla bu “Koroğlu” elә-belә dağ döyül. Bura müqәddәs bir Ocaq
vә adamları muradına çatdıran bir yerdi. Uşaq vaxtı “Koroğlu”nun sinәsindә
37
Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà
2017 ¹ 01
mal otaranda bax onun o Ağdağ sәmtindә iri bir daş vardı, ona әlimdәki
ağacla vuranda elә bil, altı çox böyük bir boşluqmuş, mağaraymış kimi әks-
sәda verir, bir müddәt sonra boğuq sәs gәlirdi. Mәslәhәtdi ki, gedib bir ora
baxasınız... “Alimlәr” fikir vermәdilәr, daha şәr qarışdığına görә maşınla -
rına minib getdilәr.
Yeraltı yollar
“Koroğlu”nun Mülkülü sәmt qabağından baxanda yerlilәrin “mağaza”
dediyi bir mağara var vә bu mağaranın dibi görünmür. Adamlar orada bir
müddәt irәli gedәndәn sonra üşәrgәlәnir, hәm daş uçqunu, hәm nәmişlikdәn
vә hәm dә vahimә basdığından irәlilәyә bilmir. Zaman-zaman ora girәn
çәpiş, toğlu gedir vә bir dә geri qayıtmır. Adamlarımız inanır ki, bu,
“Koroğlu”nun, vaxtilә dağ döşündә mövcud olmuş iri yaşayış yeri vә
şәhәrin, indi ondan nişanә qalan şәhәrgahın, qayanın başındakı qalanın gizli
yollarından biridir. Köhnә kişilәr hәm dә deyirmişlәr ki, qayanın altında yol
haçalanır, biri günbatana (babam deyәn), biri isә Kürә doğru istiqamәtlәnir.
Doğrudan da elin-elatın sığınıb istilaçılarla mübarizә apardığı “Koroğ -
lu”dakı qala, iç qala, sarp qaya daşlarından çapılaraq düzәldilmiş sәdd vә
baryer-istehkamların müdafiәçilәri üçün belә yeraltı yolların olması hәyatı
әhәmiyyәtә malik idi. Bәllidir ki, qalaların yeraltı yolları üç mәqsәd daşıyır -
dı: mühasirә zamanı su tәchizatı, silah-sursat vә azuqә çatdırılmasında;
müda
fiәçilәrә әlavә kömәk yetişdirmәkdә; qala Allah elәmәmiş, süqut
edәrsә gecә ikәn onu tәrk etmәk üçün (әtraflı bax www.youtube/behruzerle
38
Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé
2017 ¹ 01
kecmisgelecek №-1 Koroğlu).
Hüsnü cәlalә, sfinks vә boz qurd
Vüqar-әzәmәt simvolu olan “Koroğlu”muz dörd bir yandan baxanda
tamam ayrı-ayrı profil vә görkәmlәrdә boy verir. Dedik ki, Mülkülüdәki
Qızılqaya sәmtindәn o, qoç Koroğlunun qayada çapılmış heykәlidir. Tovuz
şәhәrindәn çıxıb üzü Öysüzlü, Mülkülü vә Əlibәyliyә tәrәf irәlilәyәndә isә
“Koroğlu”nun adamı mat-mәәttәl qoyan görünüşü açılır: torpağın әbәdi
qoruyucusu olan şir sfinksi! Pәncәlәri üstә qısılıb daşlaşmış-heykәllәşmiş
şir! 30 ildәn yuxarıdır, bunu insanlara göstәrirәm; tәәccüblәnirlәr ki, yalan
olmasın, min-on min dәfә yanından keçmişik, ya ona biz dә baxmışıq, bә
niyә görmәmişik?! Ariflәr isә qayıdıb söylәyir ki, Vәtәnin daşı-qayasına da
әmәlli-başlı baxmaq lazımdı, başımızı yerdәn qaldırıb bir ucaları da ürәklә
seyr edib gәrәk hәr şeydә mәna axtarasan.
Mülkülüyә çatmamış Yuxarı Öysüzlü dә Çürük dәrә qıyısından baxanda
isә “Koroğlu”nun qayasının yarıqlarında Allah TәbәrrüküTәalanın mübarәk
adının әrәb hürufatı ilә yazıldığını-başqa sözlә “hüsnü cәlalәni” görmәk olar.
Hәmin o yazının hәkk olunduğu sütun qayaların sinәsindә dә çoxlu sirli-
sehirli yazılar vә işarәlәr! Oxuyub dәrk edib yayanlara alqışlar olsun!
Əlibәylidә “Dağdağanın dibi”ndәn baxanda “Koroğlu”nun görünüşü
ağzını göyә tutub ulayan boz qurdu andırır.
Tarixin hekayәti vә xalqın hikmәti
Bәnzәrsiz “Koroğlu”muz Tanrının yonduğu qayalarıynan, taxçalarınnan,
tәbii-corğafı şәraitinnәn, daha sonra babalarımızın, insan oğlunun yaratdığı
bürclәr, qalalar vә istehkamlarla çox qeyri-adi vә unikaldır. Burada bir bala-
ca lazımi hazırlığı olsa bir uşaq belә bu qala-tapınaqda bir qoşunun qabağını
saxlayasıdı. Elә bu hündürlükdәn, mәtәrislәndiyi o qayaların dalından
düşmәnin üstünә daş hellәtsә, qatran töksә, od-alov yağdırsa mәnәm deyәn
qoşunlar pәrәn-pәrәn olasıdı.
Buradakı silinmәz izlәr, ölmәz-itmәz yadigarlar göstәrir ki, bu, elә belәcә
dә olub. Zaman-zaman bu hәndәvәrlәrdәn qırılmış qılınc, nizә parçaları,
indiki insan sümüklәrindәn az qala üç-dörd dәfә iri olan kәllә, sklet, çoxlu
döyüş lәvazimatlarının qalıqları, qalanın içindәn vә “Koroğlu”nun
döşündәki şәhәrgahdan türkdilli alban tayfalarına aid svastika, günәş, ay vә
müxtәlif sәma cisimlәrini özündә әks etdirәn gil möhürlәr, üstündә hәndәsi
vә nәbati fiqurları, onlardan da daha çox ağacın yarpaq ayası hәkk edilmiş
sinә daşları tapılıbdı. Bәzәn hәvәskarların, çox vaxt da qızılaxtaranların vә
qara arxeoloqların apardıqları qazıntılar zamanı çoxlu maddi-mәdәniyyәt
nümunәlәri üzә çıxıb. Maraqlıdır ki, buradakı çox qәdim qәbirstanlıqdan
39
Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà
2017 ¹ 01
sinә vә baş daşı qoyularaq tam şәkildә hazırlanmış qәbir kameralarının
bәzisindә heç bir skletә rast gәlinmәmişdir. Bәzisindә isә İslama qәdәrki
dәfn adәtlәrinә aid vә tarixi çox qәdim olan küp qәbir mәdәniyyәti nümunә -
lәri ilә qarşılaşmışlar.
...Adamın burada sinәsi qabarır, duyğulanır. Şükranlıqla ürәkdәn
deyirsәn:-Allah sizә rәhmәt elәsin torpaq qoyub-yadigar qoyub gedәnlәr!
Bizә necә gözәl torpaqlar, necә gözәl yurdlar әmanәt qoyubsunuz! Bizimsә
borcumuz bu әmanәtlәri necә var elәcә saxlamaq, ayağımızı yerә bәrk
dirәyib babalarımızdan әmanәt qalan yadigarları qoruyub saxlamaqdır. Onda
onların ruhu da bizim alxışçımız olar vә bizi yaşadar- biz dә, nәsillәrimiz dә
çörәk taparıq, hәyat taparıq-yaşayarıq. Qoy onların daim başımız üstündә
olan alxışçı ruhları-“Koroğlu” kimi yadigarlarını vaxtaşırı ziyarәt etdiyimiz
ruhlar daim bizlәrә, övladlarımıza, Vәtәnimizә vә millәtimizә yar olsun!
...“Koroğlu”nun gizlinlәri demәklә başa gәlәn deyil. Mülkülü Qızılqa -
yasının qabağından “Koroğlu”ya baxanda azman, әsl Koroğludu ki durub:
arxası üstә dirsәklәnib Vәtәn keşikçisidir. Bundan da etibarlı keşikçi ola
bilmәz. “Koroğlu”muz nәr kimi, qoç kimi Vәtәn keşiyindә dayanır. Bu tor-
paq müqәddәs vә qeyri-adi torpaqdır! Möcüzә torpağımızın “Koroğlu”su
qoy hәyat neçә ki var, o da var olsun! Ondan da sәdaqәtli vә sadiq Vәtәnә,
tor pağa, millәtә ikinci bir övlad ola bilmәz! Qoy var olsun “Koroğlu”muz.
Yaşa, Koroğlum, Yaşa! Yaşa, qoç Koroğlu, yaşa! Yaşa-yaşa bizi dә yaşat,
millәti dә yaşat! Sәnin ruhun, elә bir enerjin var ki, mәdәni-ruhi cәhәtdәn da -
şıdığın mәna min illәr indәn sonra da bu millәti dimdik ayaqda saxlayasıdır.
Dәyәrli oxucu, gәrәk bağışlayasan ki, “Koroğlu”ya müraciәtlә mәn özü -
mü saxlayammayıb daha çox alqışlarımı söylәdim. Axı, “Koroğlu”nun mә -
nә vi-ruhi qavrayışı elәdir ki, bu, elә-belә dә olmalıdır! Eyni zamanda bu
dağ lar vә babalarımızın yaratdığı möhtәşәm qalalar (“türmә” yox ha, hәyat -
da әbәdi var olub qalmaq mәnasını verәn qala!) tәkcә müdafiә istehkamı rol-
unu oynamayıb, o, hәm dә keçmişdәn bu günә gәlib çatan maddi-mәdә niy -
yәt nümunәlәri, babaların, ötәnlәrimizin-әrәnlәrimizin bizlәrә isma rıcıdır.
SUMMARY
Legend in Oghuz Land’s Nature
The presented article is about toponyms related with our hero “Koroghlu”
and its traces in one of the legendary land of Azerbaijan – Tovuz and its vil-
lages. The author gives several examples and explains their meanings and
ethymology. He emphasizes that these mountains and towers are not only
defence fortification, but also inheritance of our ancestors.
40
Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé
2017 ¹ 01
Dostları ilə paylaş: |