Keçmiş keçib gedib. Bu, məntiqi cəhətdən həqiqət olsa da, o qədər
Yüklə 80,57 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 28 94 Mart Keçmiş keçib gedib. Bu, məntiqi cəhətdən həqiqət olsa da, o qədər də sadə həqiqət deyil. Keçib gedən bizim keçmişimizdir, biz o keçmişdən əmələ gəlmişik. Kimliyimizi, mahiyyətimizi o keçmişsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Biz öz keçmişimizə bağlıyıq. Biz keçmişimizin davamıyıq. Bəşəriyyətin keçmişi necə olub? Bu barədə əfsanələr, miflər və tarix söz deyir. Tarix daha dəqiq məlumat verməyə çalışır. Əslində, biz keçmişi tam deyil, tarixin bizə söylədiyi qədər bilirik. Başqa sözlə desək, tarixin məzmunu keçmiş haqqında bildiklərimiz və öyrənib yazdıqlarımızdan ibarətdir. Tarixin məzmunu və tutumu ayrı-ayrı şəxslərin, tarixçilərin yazıb toplaya bildiyi qədərdir. Tarix subyektivdir, nisbidir, tarix yazanların iradəsindən, ideyasından, şəxsiyyətindən, gücündən müəyyən dərəcədə asılıdır. Keçmişin təbiəti və ruhu nədir? Keçmiş necə dərk olunur? Bəlkə keçmiş kəşf olunur? Keçmişin dərkində subyektivlik varsa, keçmişi öy- rənən tarix nədir, elmdir, yoxsa sənət? Tarixi subyektiv edən hansı amillərdir?Tarix gözəldir; bu gözəllik öz heyranlarını yoldan, başdan çıxarmırmı, tarix təhlükə törədə bilərmi? Tarix necə yazılır və ya necə yazılsa yaxşıdır? Bu və buna bənzər suallar tarixin fəlsəfəsinə aiddir. Bu yazı keçmişdə baş verənlərin dərki ilə məşğul olan tarixin mahiyyəti haqqındadır. Elm və sənətin qovşağında yer tutan tarixin fəlsəfəsi, çox güman ki, tək tarixçilərə və filosoflara deyil, bəşəri düşüncələrə dalan hər kəsə maraqlıdır. KEÇMİŞİN FƏLSƏFƏSİ VƏ YA TARİX NECƏ YAZILIR? Hamlet İSAXANLI TƏDQİQAT TƏDQİQAT Əvvəli jurnalın 284-cü (aprel 2010), 286-cı (iyun 2010), 287-ci (iyul 2010), 288 - ci (sentyabr 2010), 289 - cu (oktyabr 2010), 290 - cı (noyabr 2010), 291 - ci (dekabr 2010), 292 -ci (yanvar 2011) və 293 -cü (fevral 2011) nömrələrində millətin rifahı üçün nə vacibdir–mənəviyyat, ya siya- Tarixdə dövlət və hakimiyyət fəlsəfəsi. sət? Qədim dövrə və Şərq mütəfəkkirlərinin fikirləri- Qədim dövr nə xüsusi yer vermək fikrindəyik. İbn Xəldunun tarix fəlsəfəsi, dövlətin yaran-
ması, mahiyyəti və çöküşü barədə qurduğu nəzəriy- yə, həmçinin sivilizasiya və hakimiyyət fəlsəfəsi ilə Qədim Çində Kon- tanış olduq. Bu və digər məsələləri dərindən təhlil
edən, maraqlı nəzəriyyə quran “Müqəddimə”sində Kun-fu-tszı və ya K`ung- İbn Xəldun özündən əvvəlki mütəfəkkirlərin fikirlə- rindən istifadə etsə də, nəinki onlardan və müasirlə-
rindən xeyli qabağa getmiş, həmçinin 18-19-cu əsr- almanca-Konfuzius) mək- lərdə Avropada yaşamış bir çox böyük mütəfəkkirlə- təbi mənəvi-etik prinsipləri rin (Machiavelli, Vico, Hegel, Marks,...) fikir və nə- önə çəkir, humanizmi, insan- zəriyyələrini qabaqlamış, orijinal, müntəzəm və sis- lara sevgini idarəetmənin temli nəticələrə gəlmişdi. əsas prinsipi və nümunəvi İndi dövlət və hakimiyyət fəlsəfəsi ilə bağlı mə- hökmdarın əsas əlaməti he- sələlərə tarix boyu – İbn Xəldundan əvvəl və sonra sab edir, qanun və gücün hansı baxışların mövcud olduğunu, onların təkamü- tətbiqini ifrata varmaq kimi lünü izləməyə çalışacağıq. Mövzumuzu bir sıra sual- şərh edirdi. “Özünə rəva bilmədiyini başqasına et- lara tarix boyu cavab axtarmaq yolu ilə davam etdirə- mə”. O, xalqın mənəvi tərbiyələndirilməsini vacib sa- cəyik. Dövlət niyə yarandı? Dövlət necə olmalıdır? yırdı. Tərbiyələndirmə isə praktik işlərlə, təcrübə ilə, Dövlətin mənafeyi əsasdır, yoxsa insanın? Dövlət və Konfutsi 29 94 Mart musiqi və ədəbiyyat vasitəsilə aparıla bilər. İnsanı Daosizmin digər gör- məcbur etməklə deyil, utandırmaq və vicdan hissini kəmli nümayəndəsi Çjuan- oyatmaqla idarə etmək doğrudur. Qorxu deyil, inam tszı (və ya Zhuangzi, ? [- yaratmaq doğrudur. “Qisas almaqdan öncə iki məzar 369] - [-286]) insanlara azad- qaz”. Adil, dürüst insanları irəli çəkib, ədalətsizləri lıq vermənin, onlara xoş qı- uzaqlaşdıranda xalq tabe olur. Hərə öz işini görməli, lıqla yanaşmanın zəruriliyini öz yerini bilməli, başqasının işinə qarışmamalıdır. qeyd edir, onları idarə etmə- “Adları düzəltmək”, normadan kənara çıxılıbsa, ona mək prinsipini önə çəkirdi. qayıtmaq lazımdır. Böyüklərə, yuxarıda duranlara eh- Bəzən “Çjuan-tszı tarixdə ilk tiram mühümdür. Dünya insanın mənəvi kamilliyə böyük anarxist” kimi tanıdı-
can atması nəticəsində gözəlləşə bilər. “Comərd in- lır. san ədalətə can atır, balaca adam qazanc güdür”. Kon- Mo-tszı (və ya Mozi, futsi məktəb yaratmış, tələbələrinə dərs demiş, təlimi ? [-470] - [-391]) və onun no- və şəxsi təsiri nəticəsində külli miqdarda fəal ardıcıl- minalist-məntiqçi davamçı-
ları əmələ gəlmişdir. ları (Mohizm) isə ölkəni ida- Çin özündən kənarda qalan dünyadan həm rəetmənin peşəkarlıq üzərin- fiziki-coğrafi, həm fikir cərəyanı mənasında nisbətən də qurulmasını doğru sayır- təcrid olunmuş vəziyyətdə olub. Çinə kənardan gələn dılar. Xüsusi maraqlar cə- əsas fəlsəfi-dini-mədəni təsir buddizm olub. Lakin miyyəti sarsıdır, sevgini yox buddizm də Çində yerli düşüncə mədəniyyəti ilə edir. Xeyirxahlıq etmək, fay- vəhdətdə dəyişmiş, Hindistanda olduğundan fərqli da vermək sülhə, rifaha xid- şəkil almışdı. Dövlət, həyat və idarəetmə işində mət edir. “Ümumxalq sevgi- Konfutsinın etik və psixoloji baxışları ardıcıllarının si” fəlsəfəsini ortaya atan bu məktəb eyni zamanda ay- ifasında inkişaf edə-edə Çinin ən uzunömürlü və rı-ayrı fərdlərin deyil, dövlətin qayğısına qalmağı va- əsas, bir növ dövlət sisteminə çevrilsə də, Lao-tszı və cib hesab edirdi, sosial bərabərlik prinsipini irəli sü- ondan sonra gələnlərin Daosizm fəlsəfəsi və buddizm rürdü. İnsanlar vəhşi heyvanlar kimi qayda-qanunsuz də heç vaxt kənara çəkilmədi, gah açıq, gah üstüörtü- yaşayır, bir-biriinə hücum edir, güclü zəifə kömək et- lü şəkildə davam etdi. mirdi. Onlar qayda yaratmaq üçün, özünümüdafiə
məqsədilə birləşdilər, başçı seçdilər və dövlət əmələ ozi), Konfutsinin müasiri ol- gəldi. Dövlət vəzifələrini ancaq istedadlı adamlar tut- duğu və ya ondan bir qədər malıdır. Sadə yaşamaq, təm-təraq və israfçılıqdan sonra yaşadığı güman olu- qaçmaq lazımdır. Konfutsi məktəbindən fərqli olaraq nan və haqqında gerçək mə- Mo-tszı musiqini nəcib iş hesab etmir, onu fayda ver- 4 lumatların olmadığı bu mü- məyən məşğuliyyət sayırdı. təfəkkir (əgər o, həqiqətən Siyasi-etik xarakterli var olmuşsa və ona aid edi- bir əsərdə (-3-cü əsr) hökm- lənlərə əsaslansaq) etik siste- darın ənənələrə kor-koranə min, qaydaların mövcud ol- əməl etməsi, qədim hökm- duğu bir sistemin rahatlığa deyil, tərsinə - qəzəb və qi- darlara bənzəmək istəyi zə- yama gətirəcəyinə əmin idi. Daosizmin banilərindən rərli sayılır, zamanın ruhuna biri, ən böyüyü hesab olunan Lao-tszı`ya görə hiylə uyğun idarəetmə üsulu ya- və savad çox olan yerdə böyük yalan əmələ gələcək, ratmaq fikri təlqin edilirdi. böyük hiylə müdrikliklə eyni zamanda meydana çı- Han Fey-tszı (və ya Han Fei xıb. Sadəlik əsasdır, hadisələr öz axarı ilə, təbii yolla Zi, [-?] - [-233]) insanlara 2 getməlidir. 1 The Chinese Classics: Confucian Analects (in Chinese and English) translated by James Legge. http://www.gutenberg.org/dirs/4/0/9/4094/4094-0.txt ; Древнекитайская философия. Т. 1. Москва, 1972
Way and Its Power: Lao Tzu's Tao Te Ching and Its Place in Chinese Thought. Translated by Arthur Waley. Grove/Atlantic, Inc. 1994); Древнекитайская философия. Т. 1. Москва, 1972
Rothbard, Murray. Concepts of the Role of Intellectuals in Social Change Toward Laissez Faire, The Journal of Libertarian Studies, Vol IX, No. 2, Fall 1990. 2. Zhuangzi. Basic Writings. Translations from Asian Classics. Translated by Burton Watson. Columbia University Press, 2003 Zhuangzi Mozi 4 Mozi. Basic Writings. Translations from Asian Classics. Translated by Burton Watson. Columbia University Press, 2003; Древнекитайская философия. Т. 2. Москва, 1973
30 94 Mart xas olan eqoizmdən onları idarə etmək üçün istifadə və ya ədalətsiz sayılmasından asılı olmayaraq hər kəs, olunmasını vacib prinsip kimi irəli sürür. Bu işdə o cümlədən hökmdar qanunlara tabe olmalıdır cəza vermək və mükafatlandırmaq əsas rol (qanunlar dəyişənə qədər). Onun və ardıcıllarının oynamalıdır. Ləyaqətli, comərd insanı idarə etmək “ədalət naminə şiddət, amansızlıq mümkündür” prin- çox çətindir, ona cəza və mükafatlandırma ilə təsir sipinə əsaslanan leqizmi Konfutsiçiliyin rəsmi höku-
etmək olmur. Cinayətin açılması və insanların mət siyasətinə çevrilməsində rol oynamışdı. dikbaşlıq etməməsi üçün cani ilə bərabər onun yaxınları da cavabdeh hesab edilməlidir. Düzgün
idarəetmənin əsasında üç ünsür dayanır: qanun, sonra hakimiyyət-güc-nüfuz və nəhayət, idarəetmə sənəti. Əsasən ruhi başlanğıc üzərində dayanan Hind Hökmdar öz nüfuzunu qorumalı, heç kimlə
paylaşmamalı, hər kəsi öz yerində oturtmalıdır. bət lə ri məsələlərinə aid geniş nəzəriyyələr Varlıların gəlirini yoxsullara paylamaq fikri ağılsız və yaratmayıb. Buddizmin etik təlimi bərabərlik, ədalət, ədalətsizdir. Qanun xalq üçün, idarəetmə sənəti mərhəmət və şəfqət üzə- hökmdar üçündür. Qanun hamıya açıq, şəffaf, rində qurulmuşdu, Şan- idarəetmə sənəti isə gizlidir. Han Fey-tszı haqqında kara (8-ci əsr) “sevgi qa- Sıma Tsyan “onda amansızlıq son həddində, şəfqət nundan yüksəkdir” deyir- isə heçə endirilib” deyir. Qanunçuluq (leqalizm, di. Hər hansı təlimi yalnız leqizm) cərəyanının ideoloqu sayılan Han Fey-tszı şəxsi təcrübədən keçir- prinsip etibarilə despotik hökmranlıq tərəfdarı idi. məklə, yaşamaqla qəbul Onun hakimiyyət fəlsəfəsi İbn Xəldun və Makiavelli- etmək olar. Yoqa fəlsəfəsi ninkindən daha radikal görünür. Han Fey-tszı tarixi bədən və ruhu tərbiyə et- prosesdə maddi şəraitin və onunla birlikdə idarəetmə- məklə ilahi başlanğıca nin dəyişdiyini söyləyir. Tarixi öyrənmək vacibdir, qovuşmaq, özünə nəza- məhz bu yolla indiki za- rətlə eqoizmi və fərdiy- mana uyğun idarəetmə- yətçiliyi aşmaq yollarına əsaslanır. Siqhizmin banisi nin müəyyən edilməsi və Quru Nanak (1469-1539) bütün insanların bərabər 5 olduğunu, azlığın çoxluğa hökm etməsi cəhdinin kas- tətbiqi mümkün olur. Han Fey-tszı`nın taların yaranmasına gəti- müəllimi olan Syun-tszı rib çıxardığını irəli sürür- (və ya Xun Zi, Hsun dü. Hind materialist Tzu, ? [-310/313] - [-?]) sosial bə ra bər liyi və Çarvaka (Lokayata) fəl- ümum xalq sevgisi ni səfəsi (-6-cı əsrdən başla- nəinki sadəlövh, hətta cə- yaraq) həyatın əsas məq- miyyət üçün təhlükə he- sədinin həzz, ona aparan sab edirdi. O, insanın yolun isə var-dövlət oldu- təbiətcə eqoist və zalım olduğunu, hamının öz ğunu irəli sürürdü. Dini in- mənafeyini güddüyünü, düzlük və sadiqliyin, sanlar yaradıb. Məqsədə mərhəmət və şəfqətin insan təbiətinə zidd olduğunu, çatmaq üçün bütün va- lakin, Konfutsi kimi, insanın tərbiyə vasitəsilə düzələ sitələrdən istifadə etmək biləcəyini söyləyir, xeyirin şüurlu fəaliyyətin nəticəsi olar. Güclü olan haqlıdır. olduğunu iddia edir. Syun-tszı cəmiyyətdə rütbə Çanakya (və ya Kautilya və ya Vişnuqupta, [-4] – [- nizamını, iyerarxiyanı, ictimai əmək bölgüsünü, və- zifə, mükafatlandırma və cəzaların ədalətli paylan- 3]-cü əsrlər) Maurya imperiyasının ([-321]-[-185]) ması və tətbiqini sosial normaların əsası sayırdı. qurulmasında Çandraqupta Maurya ilə birlikdə həll- Rəiyyət hökmdara, oğul ataya, arvad ərə xidmət et- edici rol oynamış, müşavir və baş nazir kimi fəaliyyət məlidir. Dövlət ailədən üstündür. Qanunların ədalətli göstərmiş bu brahman tarixdə həmçinin böyük, hiy- 5 Han Feizi. Basic Writings. Translations from Asian Classics. Translated by Burton Watson. Columbia University Press, 2003;Древнекитайская философия. Т. 2. Москва, 1973
Xunzi. Basic Writings. Translations from Asian Classics. Translated by Burton Watson. Columbia University Press, 2003
31 94 Mart ləgər siyasi xadim və siyasətşünas kimi qalmışdır. elə cə də zənginlərin və ya hərb çi lərin Hökmdarın, onun ətrafındakı məmurların vəzifə hakimiyyətinə əsaslanan dövlət tipləri insanların borcları, şəhər və kəndlərin idarə edilməsi, çuğulçu təbii bərabərsizliklərinə əsaslanmadığı üçün təbii və xəfiyyələrin vacibliyi, sosial müdafiə, ticarət və deyillər. vergi, əkinçilik və sənətkarlıq, hərb və sülh və digər İdeal dövlət üç zümrədən ibarət olmalıdır: məsələlər haqqında məlumat-tövsiyə kitabı yazmış- filosoflar idarə etməli, hərbçilər qorumalı, dı. O, iddia edirdi ki, hər kəsi satın almaq olar, deməli sənətkarlar və əkinçilər maddi nemətlər yaratmalı- hamı potensial düşməndir. Hökmdarın xoşbəxtliyi dırlar. Bu halda hərə öz işi ilə məşğul olub baş-
rəiyyətinin yaxşı yaşaması ilə bağlıdır. qasının işinə qarışmır – bu ədalət deməkdir. Bu döv- lət incəsənət və ədəbiyyatı təftiş etməli, pedaqoji Yunanıstan cəhətdən ziyanlı olanları qadağan etməli, öz incəsənətini yaratmalıdır. Heç bir zümrə üçün özəl
mülkiyyət yoxdur, özəl mülkiyyət həsəd və düş- nundan yüksək tutsa da, mənçilik yaradır. Ailənin təşkili də daxil olmaqla kütlə üçün qanunun hər şey dövlətin əlində olmalıdır. Kişi-qadın əla- zəruri olduğunu deyir. qələri də tənzim olunur - yaxşılar yaxşılarla, zəiflər Qanunlar sünidir, “müd- zəiflərlə. Qadınlar kişilərlə eyni hüquqa malikdir, rik şəxs qanuna tabe ol- uşaqlar ümumidir. Dövlət vətəndaşların tərbiyəsi mamalı, azad yaşamalı- ilə məşğul olmalıdır, uşaqlar xüsusi təhsil-tərbiyə dır”. Demokrit demok- sistemi ilə yetişdirilir, istedadından asılı olaraq ratyanı monarxiyadan uşaq bir zümrədən digərinə (aşağı və yuxarı) çox üs tün tu tur du: keçirilə bilər. Filosoflar ağıllı, dürüst və ədalətli “azadlıq qul olmaqdan olduqları üçün hakimiyyəti onlar idarə etməlidir- nə qədər yaxşıdırsa, de- lər. O, sonra yazdığı “Qanunlar” əsərində bu “mü- mokratiyada kasıblıq da kəmməl dövlət nümunəsini”, ideal dövlət utopiya- monarxiyada xoşbəxt sayılan həyatdan bir o qədər sının mütləqliyini xeyli yumşaltmışdı. Xüsusi mül- yaxşıdır”. O, eyni zamanda dövlət və onun idarə kiyyət və sərbəst ailə siyasəti, siyasi hüquqların olunmasına aid qəti fikir söyləyirdi: “dövlətin ma- zümrə üzrə deyil, əmlakın dəyərinə uyğunlaşdı- raqları hər şeydən üstün tutulmalıdır və çalışmaq la- rılması, əkinçiliyin qul- zımdır ki, o, yaxşı idarə lara aid edilməsi, fərqli- 8 olunsun”. qarışıq siyasi quruluşla-
rın mümkünlüyü qeyd (“Dövlət”) dövlət əmə- və qəbul edilmişdi. yin ictimai bölgüsünə, ix-
tisaslaşmağa ehtiyacdan lət və insan problemini yaranıb. Dövlətə əmlak “Politika” və həmçinin bərabərsizliyi xasdır. De- “Etika” əsərində şərh mok ratiya çoxlu ğun etmişdir. İnsan cəsur, ağılsızlığıdır, ata uşaqla- ağıllı, ədalətli və fəra- rından, müəllim şagird- sətli olmalıdır. Ədalət lərdən, kişilər qadın- ümumi xoşbəxtlik de- lardan qorxurlar. Tək demokratiya deyil, tiraniya, 7 Great Thinkers of the Eastern World: The Major Thinkers and the Philosophical and Religious Classics of China, India, Japan, Korea, and the World of Islam. Editor: Ian P. McGreal. HarperResource, 1995 (Ruscaya tərcüməsi: Великие мыслители Востока. Москва, «КРОН-ПРЕСС», 1999); Восточная философия. Минск, Харвест, 2006. Автор-составитель М.В. Адамчик)
Mатериалисты древней Греции. Москва, 1955 Platon Aristotel 32 94 Mart məkdir, bunu əldə etmək üçün qanunlara əməl et- kiyyətsiz necə mümkün ola bilər?! Platonda ailənin mək və hakimiyyətə tabe olmaq zəruridir. Ünsiy- ümumiləşdirilməsi də Aristoteli əsəbiləşdirir; ha- yətin zəruriliyi insanları növbə ilə ailə, kənd və mıya məxsus olana kim qayğı göstərəcək?! Lakin dövlət qurmağa gətirib çıxarır. İnsan siyasi Aristotel qul məsələsində Platona nisbətən daha məxluqdur. İnsanlar birlikdə ancaq yaxşı dövlətdə radikal mövqe tutur: “aydındır ki, öz təbiətinə görə xoşbəxt ola bilərlər. Siyasi quruluş üç hissədən bəziləri qul, digərləri azaddır”, “bəzilərinə qul, ibarətdir: qanunverici, icraçı və məhkəmə sistemi. digərlərinə ağa olmaq faydalıdır”. Qulları yunan Hakimiyyətin kimin və ya kimlərin - bir adamın, olmayanlar arasından almaq doğrudur. İnqilabların qarşısını almaq üçün üç şeyə azlığın və çoxluğun əlində olmasından asılı olaraq fikir vermək zəruridir: dövlət təbliğatı, qanuna üç “düzgün”, ümumi maraqlara xidmət edən qu- böyük hörmət və ədalət (“hər kəsə ləyaqətinə ruluş - monarxiya, aristokratiya (nəcib insanların görə”).
hakimiyyəti) və politiya (respublika) əmələ gəlir. Platondan sonra ideal dövlət haqqında Bunların hər biri məqbuldur, hərçənd ki, monarxi- çoxsaylı utopik əsərlər yazılmış, proqramlar irəli ya aristokratiyadan, aristokratiya politiyadan yax- sürülmüşdür. Yambulun ([-3] və ya [-2]-ci əsr) şıdır. “Günəş adaları”, bir qədər əvvəl yaşamış “Düzgün olmayan”, xüsusi maraqların əsas Feopompun “Meropida”sı, Cənubi Amerika, Orta götürüldüyü halda isə uyğun olaraq tiraniya, oli- Şərq və Çində mövcud olan sosializмvari hərəkat qarxiya (kasıbları nəzərə almayan zənginlərin və dövlətlər, Məzdək, İbn Tüfeyl (“Həyy ibn hakimiyyəti) və demokratiya (zənginləri nəzərə Yəzqan”), Nizami Gəncəvi (“İskəndərnamə”), almayanların hakimiyyəti) alınır. Aristotelin Thomas More, T. Campanella, Gerrard Winstanley, tiraniyaya münasibəti çox kəskindir - “oğrunu E-G. Morelly, Henri de Saint-Simon, Robert deyil, tiranı öldürənə eşq olsun”! Tiran haki- Owen, Charles Fourier və başqalarının fəaliyyət və miyyətdə qalmaq üçün xüsusi qabiliyyətə malik dövlət utopiyaları haqqında xüsusi söhbət açmaq insanların yüksəlməsinə hər cür (məhv etmək daxil maraqlı görünsə də, ədəbiyyata göndərməklə kifa- olmaqla) mane olmalı (!?), xəfiyyələr saxlamalı,
yətlənirik. insanlar arasına nifaq salmalı, onların ictimai Müxtəlif xalqlara məxsus və müxtəlif dövr- həyatını nəzarətdə saxlamalı, böyük miqyaslı lərdə yaşamış mütəfəkkirlərin etik və siyasi görüş- işlərlə baş qatmalı olur. “Düzgün olmayan” üçlü- ləri, dövlət və idarəetmə modelləri haqqında dü- yün arasında demokratiyaya dözmək olar, bir şərtlə şüncələri bir çox hallarda necə də bir-birinə yaxın, ki, hakimiyyət kütlənin deyil, qanunun əlində bir-birinə oxşar ola bilir! Bu, müxtəlif insanların iç olsun. Demokratiyaya tənqidi münasibəti anlamaq dünyasının və ətraf aləmlə, cəmiyyət və dövlətlə üçün bir cəhəti nəzərdə tutmaq lazımdır: o dövrün münasibətlərinin böyük bənzərliyinin bir yunan demokratiyası əsl seçkiyə deyil, püşkatma- nəticəsidir və bu bənzərliyin əlamətidir. Bu, müx- ya əsaslanırdı. Bu siyasi quruluş növlərinə bir qə- təlif dövrlərdə yaşamış müxtəlif xalqların eyni və dər başqa deyilişdə Platonda da rast gəlinir. ya bir-birinə çox yaxın arzu və istəkləri, qayğı və çə- Platonun dövlət modelində Aristotel birinci tinlikləri, ehtiyat və qorxuları olduğundan xəbər növbədə xüsusi mülkiyyətə qadağanı tənqid edir: verir. Bu, bəşəriyyətin və tarixi prosesin vahidli- “mülkiyyət haqqında adi fikir belə görünməmiş yinə və bütövlüyünə dəlalət edir. həzz verir”. Mülkiyyətin xüsusi olması ilə yanaşı insanları xeyriyyəçilik etməyə çağırmaq olar. İnsa- (davam edəcək) ni sifət olan xeyriyyəçilik və comərdlik xüsusi mül- 9 Игорь Шафаревич. Социализм как явление мировой истории. Москва, “Эксмо», 2003; Утопический социализм. Хрестоматия. Москва, Издательство политической литературы, 1982; İbn Tufeyl və Nizami Gəncəvinin uyğun əsərləri Yüklə 80,57 Kb. Dostları ilə paylaş:
|