Keçmiş keçib gedib. Bu, məntiqi cəhətdən həqiqət olsa da, o
Yüklə 104,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 22 302 Dekabr Keçmiş keçib gedib. Bu, məntiqi cəhətdən həqiqət olsa da, o qədər də sadə həqiqət deyil. Keçib gedən bizim keçmişimizdir, biz o keçmişdən əmələ gəlmişik. Kimliyimizi, mahiyyətimizi o keçmişsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Biz öz keçmişimizə bağlıyıq. Biz keçmişimizin davamıyıq. Bəşəriyyətin keçmişi necə olub? Bu barədə əfsanələr, miflər və tarix söz deyir. Tarix daha dəqiq məlumat verməyə çalışır. Əslində, biz keçmişi tam deyil, tarixin bizə söylədiyi qədər bilirik. Başqa sözlə desək, tarixin məzmunu keçmiş haqqında bildiklərimiz və öyrənib yazdıqlarımızdan ibarətdir. Tarixin məzmunu və tutumu ayrı-ayrı şəxslərin, tarixçilərin yazıb toplaya bildiyi qədərdir. Tarix subyektivdir, nisbidir, tarix yazanların iradəsindən, ideyasından, şəxsiyyətindən, gücündən müəyyən dərəcədə asılıdır. Keçmişin təbiəti və ruhu nədir? Keçmiş necə dərk olunur? Bəlkə keçmiş kəşf olunur? Keçmişin dərkində subyektivlik varsa, keçmişi öyrənən tarix nədir, elmdir, yoxsa sənət? Tarixi subyektiv edən hansı amillərdir?Tarix gözəldir; bu gözəllik öz heyranlarını yoldan, başdan çıxarmırmı, tarix təhlükə törədə bilərmi? Tarix necə yazılır və ya necə yazılsa yaxşıdır? Bu və buna bənzər suallar tarixin fəlsəfəsinə aiddir. Bu yazı keçmişdə baş verənlərin dərki ilə məşğul olan tarixin mahiyyəti haqqındadır. Elm və sənətin qovşağında yer tutan tarixin fəlsəfəsi, çox güman ki, tək tarixçilərə və filosoflara deyil, bəşəri düşüncələrə dalan hər kəsə maraqlıdır. KEÇMİŞİN FƏLSƏFƏSİ VƏ YA TARİX NECƏ YAZILIR? Hamlet İSAXANLI TƏDQİQAT TƏDQİQAT Əvvəli jurnalın 284-cü (aprel 2010), 286-287-ci (iyun 2010 - 288 - 298 - ci (sentyabr 2010 - dekabr 2011) nömrələrində iyul 2010), fəlsəfə, antropologiya, psixologiya kimi elmlər də bu Mürəkkəb sistemlər və tarix işə müdaxilə etməyə çalışırlar. İnsan cəmiyyəti mürəkkəb bir sistemdir. Tarixi hadisələrin, əvvəlcədən baxıldıqda, Sistem - idarəetmə elmlərində, fiziki, kimyəvi və baş verib-verməmə ehtimalı olur, bu ehtimallardan bioloji proseslərdə tez-tez işlənən və arxasında biri gerçəkləşir, di-gərlərini sonralar nəzəri mümkün müəyyən nəzəriyyələr dayanan bir anlayışdır. Sistem hallar və ya həyata keçməmiş ssenarilər kimi yada nəzəriyyələrinin anlayış və metodları insan cəmiyyə- salırlar. Tarixi hadisələr müəyyən tarixi dövrdə tinin öyrənilməsi və araşdırılması üçün nəsə bir ideya yaşayan, bəzən də lider kimi ortaya çıxan şəxslərin o verə bilərmi? Bu suala cavab axtarmaq üçün sistem mühitlə, yaranmış vəziyyətlə əlaqəli fəaliyyəti, hərə- nəzəriyyələrinin bəzi təsəvvür və müddəalarını yada kəti nəticəsində baş verib gerçəkliyə çevrilir. Tarix in- salaq. san və cəmiyyətin, bu qoşalığın, birgəliyin, yəni, in- Açıq sistem öz ətrafı ilə daim təmasda olan san iradəsi və cəmiyyətin istəkləri küllisinin əsəridir. sistemdir. Ətrafla təmas onu adi, həmişə var olduğu İnsan iradəsinin qanunlarını kəşf etmək cəhdi az olub. Sigmund Freud öz psixoanalizi, xüsusilə bilinc- vəziyyətdən çıxara bilərmi, onun sabitliyi, dayanıqlı- altının sirləri və onun insan həyatında rolu ideyaları ğı, tarazlığı pozula bilərmi, böhran yarana bilərmi? ilə bu möhtərəm azlıq içindədir. Cəmiyyətin qanunla- Bu, həm təbiətşünaslıqda, həm də zənnimcə, tarixdə rını axtaranlar və onları tapmış zənn edənlər isə daha cavabı axtarılan suallar içindədir. Həyatda ətrafı ilə çox olub. Bu “qanunlar” sanki yaşanan cəmiyyət təmasda olmayan tam, mütləq təcrid olunmuş sistem üçün deyil, gələcək üçün arzu olunan modeli əldə et- yoxdur (riyazi model, yəni idealizə olunmuş nəzəri mək üsullarından ibarət olur. Tarix deyil, utopiya or- model kimi tam təcrid olunmuş sistemlər barədə da- taya çıxır. Bu və digər məsələləri öyrənən cəmiyyət- nışmaq mümkündür). Lakin təcrid olunmuşa bənzə- şünas elmlər siyahısında ilk əvvəl sosiologiya gəlir, yən, xeyli dərəcədə təcrid olunmuş sistemlər haq- 23 302 Dekabr qında gerçək söhbət açmaq mümükündür. Məsələn, altsistemlərdən təşkil olunmuş ola bilər. Məsələn, bizim daxil olduğumuz Günəş sistemi müəyyən mürəkkəb sistem olan iqtisadiyyat təşkilatlardan, dərəcədə təcrid olunmuş sayıla bilər; Günəş və onun təşkilatlar insanlardan, insanlar hüceyrələrdən ibarət ətrafında dövr edən planetlərin digər ulduzlardan olan kimi. Cəmiyyətdə ünsiyyət də, analoji olaraq, məsafəsi Günəş sisteminin öz ölçülərindən (Günəş matryojka tipli kompleks sistemdir. sistemindəki məsafələrdən) müqayisəyəgəlməz Sinerqetika mürəkkəb açıq sistemlərin özü- dərəcədə böyükdür. nütəşkili haqqında elmdir. Sinergeia-yunanca birgə Təbii ki, açıq olmayan sistemə qapalı sistem hərəkət deməkdir. Sinerqetika tarazlıqdan uzaq olan deyilir. Bəzən ətrafla enerji mübadiləsi olan, lakin mürəkkəb açıq sistemlərin strukturlarının əmələ gəl- maddə mübadiləsi olmayan sistem də qapalı sistem məsi, özünütəşkili, dayanıqlığı və nəhayət, məhvini adlandırılır. öyrənir. Mürəkkəb özünütəşkil sistemlərin xaosdan nizama və tərsinə, nizamdan xaosa keçid - təkamül qa- Özünütəşkil - sistemi nizamlayan mərkəzi nunları (əsasən stoxastik səciyyə daşıyan qanunlar) qüvvənin yoxluğudur (və ya çox zəifliyidir), xarici sosial elmlərə bir ideya verə bilərmi? Təbiət elmləri- təsir olmadan sistemin öz-özünü nizamlamasıdır. nə aid qanunların sosial elmlərə tətbiqi gözəl iş Özünütəşkil kənar müdaxiləsiz və fövqəlgüc olma- sayılmır, bu yolda ifrata varanlar olub, Sosial həyatla dan baş verir! Məsələn, sərbəst, özbaşına buraxılmış fiziki həyatı və ya sosial həyatla bioloji həyatı az qala bazar iqtisadiyyatı Adam Smithin “gözəgörünməz eyniləşdirmək cəhdləri olub. Lakin, hazırda söhbət əl” konsepsiyasına görə özünütəşkil sistemidir, özü tətbiqdən deyil, anlayış və ideyalardan, o cümlədən özünü təşkil etməyi bacaran sistemdir. Əlbəttə ki, dildən gedir. praktikada, sərbəst iqtisadiyyatlı istənilən dövlətdə hökumətin iqtisadiyyata müəyyən müdaxiləsi, höku- Cəmiyyətdəki, ictimai şüurdakı səbəb-nəticə mətin iqtisadi siyasəti mövcuddur və bu müdaxilənin asılılıqları, onların mənşəi və təkamülünü, çoxssena- d ə r ə c ə s i m ü z a k i r ə rili hadisələr gedişini hansı şəkildəsə izləmək müm- o b y e k t i o l a r a q kündürmü? Sinergetika çağdaş tarixçilərin qəbul et- qalmaqdadır. Mor fo- mədiyi ictimai qanunlar və determinizm əvəzinə sto- genez, yəni canlı sistemin xastik determinizmin mümkünlüyünü müzakirəyə çı- inkişafı və böyüməsi xarmağa cürət göstərsə, bu müzakirəyə təkan versə, (embriologiya) özünütəş- nə etməli? Hər halda, tarixin bütün döngələrində, kəs- kil sayıla bilər. Cəmiyyət- kin dəyişmələr dövründə hadisələrin axarı təkistiqa- də ünsiyyətə, kommuni- mətli olmayıb, adətən bir neçə yol, bir neçə inkişaf is- kasiyaya da özünütəşkil tiqaməti olub. Bu müxtəlif yolların baş tutma ehti- kimi baxmaq olar. Alman malları fərqli olub. Təsadüflər də rol oynayıb. Bəs son sosioloqu Niklas Luh- nəticə nədən asılıdır? Bəlkə, nə mənadasa, ən daya-
nıqlı olan hal gerçəkləşir?!. munikasiyanı cəmiyyət- Böhran zamanı sistemin içində mövcud olan də əsas sosial əməliyyat və ya “yaşayan” altsistemlər titrəmədə olur, “bərk hesab edir; kiçik qrup kommunikasiyaları birləşib həyəcanlanır”, “müvazinətini itirməyə başlayır”, orta şəbəkə əmələ gətirir, nəticədə dünya kommuni- vəziyyətdən kənara çıxa bilir. Bu halda, sistemdə 1 “fluktuasiya baş verir” deyirlər; fluctuatio-latınca kasiyası yaranır . titrəmə deməkdir. Titrəmələr, yəni fluktuasiyalar Əsas xassələri öz tərkib hissələrinin xassələ- birləşib həddini aşanda, yəni tarazlıq ciddi surətdə rindən alınmayan (və ya anlaşılan şəkildə alınma- pozulanda “sistem bifurkasiya (bifurcatio-latınca yan?!) sistemə mürəkkəb (kompleks) sistem deyi- haçalanma, aralanma) vəziyyətinə düşdü” deyirlər. lir. İqlim, iqtisadiyyat, sinir sistemi, hüceyrə mürək- Bu dövrdə, yəni bərk titrəmədə ikən sistem müxtəlif kəb sistemlərdir. Kompleks sistemlər dinamikdir, alternativ dəyişmə qüvvələrinə nəzərən dayanıqlı zamanla dəyişir, üstəlik hər əvvəlki hal sonrakı hala olmur, bir nöqtənin (adamın! kiçik qrupun) ciddi təsir edir, indiki hal keçmişdəki halların təsirindən hərəkəti hadisələrə yeni cığır aça bilir, yeni yol seçilə meydana gəlib. Yəni, kompleks sistemin yaddaşı var. bilir, vəziyyət güclü dəyişə bilir, hətta sistem tam Kompleks sistemin quruluşu rus matryoşkasına dağıla bilir. “Sosial hadisələrlə və hətta tarixlə istər- bənzəyə bilər, yəni bir-birinə daxil olan kompleks
David Seidl and Kai Helge Becker. Niklas Luhmann and Organization Studies. Copenhagen Business School Press, Copenhagen, 2005
2 “Kitab əl-Mənazir” (Optika istəməz bənzərlik ortaya çıxır” . Bu, Leibnisin “təbiət kitabı) əsəri ilə, təcrübə və heç vaxt sıçrayışlarla hərəkət etmir” fikrini və bu fik- riyazi üsulları birgə tətbiq rin sonrakı müdafiəçilərini də təkzib edən kimidir. Be- etməklə çağdaş optikanın ləliklə, tarazlıqdan çıxmış sosial sistemdə, məsələn in- əsasını qoymuşdur. Lakin, qilab dövründə, bir kiçik qrupun, hətta tək bir liderin ümumiyyətlə elmi metoddan (Leninin, Atatürkün!..) iradəsi hadisələrin məcrasını söhbət açarkən çox-çox əv- müəyyən edə bilir. vəl yaşamış Epikurus`u Sosial sistemlərin açıq və mürəkkəb olduğu unutmaq olmaz; o, müşahidə aydındır. Tarixə baxdıqda, şəxsin iradəsi ilə bağlı bir edilməmiş və məntiqi yolla ideyanın parlaması və o istiqamətdə atılan güclü ad- sübuta yetirilməmiş heç nəyə dımlar nəticəsində mümkün ola bilən ehtimalların ara- inanmayın,-deyirdi. Atomçu sından biri, sanki təsadüfi olan biri, ortaya çıxır və kimi Demokritos`in tərəf- sanki ortadakı enerjini özünə çəkir və həyata keçir, darı olan Epikurusa görə gerçəkliyə çevrilir. Kiçik dəyişmənin böyük effekt ya- atomların hərəkətində plan rada bilməsi kompleks sistemin qeyri-xətti təkamü- yoxdur, atomların hərəkəti lündən xəbər verir. Beləlikdə, titrəmə sistemlərində düzxətli olmaya bilər (De- hadisələrin müxtəlif istiqamətdə hərəkətlənməsi im- mokritos bu hərəkəti düzxətli kanı yaranır və sanki “qanunauyğunluqlar küllisi” ad- hesab edirdi). Deməli, hər landırıla biləcək bu alternativ istiqamətlər az və ya cür, hər istiqamətdə dəyişən çox ehtimallı olur. Mürəkkəb müxanizmlərin sadə mikrodünya və yəqin ki, ümu- münasibətlər silsiləsi ilə yarana biləcəyi faktı da ma- miyyətlə, dünya təsadüflərlə raqlıdır. idarə olunur, determinizm Bütün bunlarla yanaşı, yuxarıda deyildiyi yoxdur, azad iradə əsasdır. kimi, təbiət elmlərinə xas olan üsulları sosial elmlərə Xətti sistemlərdə dəyişənin az dəyişməsi birbaşa, mexaniki surətdə tətbiq etmək çox vaxt yaxşı funksiyanın da az (mütənasib) dəyişməsinə səbəb nəticə vermir və əsaslı tənqidlərə məruz qalır. Bura- olur, məsələn, y=2x xətti funksiyasında x=2 isə, y=4; da, yəqin ki, ən düzgün olanı bənzərlikdən (bu halda, x=3 isə y=6; x=4 isə y=8 olur, yəni y hər zaman x-in 2 qeyri-xətti mürəkkəb fiziki-kimyəvi-bioloji sistem- mislinə bərabərdir. Xətti sistemlərdə nəticə arqu- lərlə bənzərlikdən) yarana bilən ideya varsa, onun mentə, yəni səbəbə uyğundur, onunla düz mütənasib- sosial sistemlərə nə verə dir. Zamanla dəyişən, zamandan asılı olan mürəkkəb biləcəyini araşdırmaqdır. sistem, yəni dinamik sistem mürəkkəb quruluşa ma- Mürəkkəb sis- likdir, qeyri-xəttidir və xətti sistemlərdən fərqli ola- tem lərdən danışarkən raq ən kiçik dəyişiklik böyük, gözlənilməz nəticələrə Epikurus`u yada salmaq gətirib çıxara bilər. Çırtdandan nəhəng, nəhəngdən yerinə düşərdi (biz adları cırtdan törəyə bilər. Nə olacağını, nə baş verəcəyini orijinal dildə olduğu kimi öncədən görmək olmur. “Bu xaosdur” demək olar. yazmağa meylliyik). El- Xaos yeni ideyaların qaynadığı, aşıb-daşan qaynar qa- mi metodun kəşfini və ya zandır. Xaos və nizamın bir-birini əvəz etməsi prose- əsas prinsiplərinin ifadə- sində, sosial baxımdan qüvvələr nisbəti dəyişən vaxt sini adətən Francis Becon müxtəlif qüvvələr arasında mübarizə gedir, eyni (1561-1626) və onun ar- zamanda onlar əməkdaşlıq edir, yəni qruplaşmalar xasında Rene Descur- baş verir. Sanki fərdlərin azadlıq dərəcəsi artdıqca, tes`ə aid edirlər. Lakin, hal-hazırda İslamın Qızıl Ça- xaos da artır. Xaos və nizamın bir növ sintezi baş verir ğında yaşamış böyük çoxbilgin (fizik, astronom, və sistem dayanıqlı (ən dayanıqlı?!) vəziyyətə doğru riyaziyyatçı, filosof, ...) İbn əl Haytam (965-1039) hərəkət edilir. Mürəkkəb xaotik sistemin bu “davranı- çağdaş elmi metodun atası hesab edilir; Avropada onu şı”nı böyük fransız riyaziyyatçısı, fizik və filosofu latınlaşdırılmış Alhazen adı ilə tanıyırdılar. O, elmi Henri Poincaré (1854-1912) üç cisim məsələsini k ə ş f l ə r d ə m ü ş a h i d ə , t ə c r ü b ə v ə r a s i o n a l (three-body problem) tədqiq edərkən (1890) kəşf mülahizələrin rolunu göstərmiş, özünün məşhur 24
2 И. Пригожин. Конец определенности. Время, хаос и ... законы природы. Ижевск, 1999 Epikurus İbn əl Haytam Demokritos 25 302 Dekabr etmişdi. O, misal olaraq, meteorologiyada da belə vasitəsilə əldə edilə bilər. effektin ola biləcəyini qeyd etmişdi. Zəlzələ, maliyyə Mürəkkəb sistemlər bazarı, turbulentlik, həm çi nin ekologiyada öz elementləri ara sın da populyasiyanın artması xaotik səciyyəlidir. Hətta barışıq şəraiti yaratmaqla savaşların yaranmasının da xaotik sistemlərə aid tarazlıq əldə etməyi məqsəd olduğunu irəli sürənlər var. sayır, “yolunu azanlar”ı “düz Görkəmli fizik və yol”a dəvət edir və nəticədə kimyaçı, Nobel mükafatçısı özünü qorumağa çalışır.
tarazlıqda olmayan termodi- 1947) iki növ kollektiv dü- namik sistemlər haqqında də- şüncə sistemi olduğunu de- rin araşdırmalar aparmış, mü- yirdi: hakimiyyətə xas olan əyyən şərtlər daxilində ətraf sosial qrupların təfəkkürü, mühitdən maddə və energi yəni ideologiya və digər sistem - hakimiyyətdən na- (və informasiya?!) almaqla razı olanlara xas olan təfəkkür, yəni utopiya. İdeolo- mürəkkəbliyə doğru sıçrayış giya tərifləyir, saxlamağa, qorumağa çalışır, utopiya
edən bu cür sistemlərin möv- kəskin tənqid edir, dağıtmağa can atır . cudluğunu aşkar etmişdi (rus Bioloji sistemlərdə əsilli alimin adı rusca belə yazılır: Илья Пригожин). sistemin daxili vəziyyətini Bu sıçrayış effektini klassik statistika üsulları ilə sabit saxlamaq xassəsi ho- öncədən görmək mümkün olmur. Sıçrayış zamanında meostaz termini ilə ifadə olu- və halında olan sistem kaskad, sıçrayışdan kənarda, nur; mənaca eyni və ya oxşar tədrici dəyişmə halında olan sistem isə axın adlanır. vəziyyət, duracaq deməkdir Sistemin dayanıqlığı, stabilliyi onun tarazlıq (ingiliscə - homeostasis; vəziyyətində qalma xassəsidir. Cüzi dəyişmələr Amerikan fizioloqu Walter sistemin strukturuna təsir etmirsə (heç və ya B. Cannon tərəfindən daxil gözəçarpan dərəcədə), ona sistemin kobudluğu edilmişdir). Homeostaz sis-
deyilir . temin sağ qalmaq qabiliyyə-
ti, itirilməkdə olan və ya iti- dikcə yaxınlaşdığı hallar çoxluğudur, limit vəziyyət- rilmiş tarazlığı bərpa etmək qabiliyyəti, həmçinin ət- dir. Məsələn, yellənən (titrəyən, rəqs edən) rəqqasın raf mühitin dəyişməsinə uyğunlaşmaq və inkişaf et- attraktor nöqtəsi onun sakitləşdiyi nöqtə, yəni mək xüsusiyyətidir. Hətta müəyyən stress vəziyyətin- trayektoriyasının orta nöqtəsidir. Attraktor nəticə- də qalmağa çalışmaq da fərd və populyasiyalarda rast çoxluqdur, bu, sosial sistemlərdə böhran vəziyyətin- gəlinən haldır, buna stress homeostazı deyilir. dən çıxış yolları çoxluğu kimi şərh oluna bilər. Sıçrayış zamanı və ya tarazlığın ciddi surətdə Riyaziyyat və onun pozulduğu böhran halında homeostazı əldə etmək geniş sahələrdə tətbiqi üzrə üçün müxtəlif istiqamətli iki cür əks əlaqə, təsirə böyük uğurlar qazanmış J. cavabvermə və ya cavab reaksiyası (feedback) ola bi- von Newman`a görə qeyri- lər: istiqaməti tərsinə döndərməyə çalışmaq (formal stabil elementlərdən ibarət deyilişdə “mənfi” cavab) və yeni sistemə keçidi sü- olan mürəkkəb sistemlərin rətləndirmək (“müsbət cavab”). Burada, Arnold Toynbee`nin tarixin stabilliyi (funksional) ele- hərəkətverici qüvvəsi hesab etdiyi çağırış (meydan mentlərin sayının artması və oxuma) və ona cavab cütlüyü ilə indi müzakirə (bu səbəbdən) o elementlər etdiyimiz tarazlığın pozulması və təsirə cavabvermə, arasındakı əlaqələrin artması Ilya Prigogine 3 1. G. Nicolis, Ilya Prigogine. Self-Organization in Non-Equilibrium Systems: From Dissipative Structures to Order through Fluctuations. John Wiley & Sons, 1977 2. Ilya Prigogine, Isabelle Stengers. Order out of Chaos: Man's new dialogue with nature. Bantam Books,1984 J. von Newman Karl Mannheim 4 Karl Mannheim. Ideology and Utopia. London, Routledge,1936 Walter B. Cannon yəni əks əlaqə cütlüyü arasında sanki bir bənzərlik altında əzilibmiş! Amerikalı paleon-
Atmosferdə ən cüzi toloqlar Stephen Jay Gould dəyişmənin çox böyük və (həmçinin təkamül bioloqu gözlənilməz nəticəyə gətir- və elm tarixçisi) və Niles diyini kəşf edən Amerika ri- Eldredge daşlaşmış heyvan yaziyyatçısı və meteoroloqu və ya bitki qalıqlarının öyrə-
nilməsi zamanı arasıkəsilən, (1917-2008) 1963-cü ildə bir qırılan, pozulan tarazlıq qağayının bir yerdə qanad (Punctuated equilibrium) nə- çalmasının başqa çox uzaq zəriyyəsini irəli sürmüş, tə- bir yerdə və başqa bir vaxtda kamüldə sanki morfoloji bir böyük fırtınaya səbəb ola kəsintinin (zamanın) olması bildiyini söyləmişdi. Sonra- fikrinə gəlmişdilər. Yəni ta- lar 1972-ci ildə “the American Association for the Ad- razlıq, tədricilik birdən-birə vancement of Science” cəmiyyətinin Washington şə- radikal dəyişmə-sıçrayışla hərindəki görüşündə “Predictability: Does the Flap əvəz olunub, sonra yenidən of a Butterfly's Wings in Brazil Set Off a Tornado in tarazlıq baş verib və tədrici- Texas?” adlı məruzəsində o, qağayını kəpənəklə əvəz lik öz yerini tutub. Bu fikri etdi (yəqin ki, kəpənək daha şairanə səslənir və bu tənqid edənlər zarafatla halda hadisə daha parlaq təsvir alır) və beləliklə, “diksinmə” və ya “səksən- xaotik sistemləri səciyyələndirən “kəpənək effekti” mə” təkamülü sözlərini daxil etdilər, Stephen Jay adı meydana çıxdı. Braziliyada bir kəpənəyin qanad Gould isə eyni tərzdə cavab olaraq daimi tədriciliyi 5 çalması Texasda fırtına (tornado) yarada bilər “sürünmə” təkamülü adlandırdı . (sonralar kəpənəyin qanad çalmasını və onun göz- Böyük I. Newtonun qanunları təbiətşünaslı- ğın əsasını qoydu. Elmi-texniqi tərəqqi, sənayeləşmə lənilməz nəticəsini çox müxtəlif yerlərə aid etdilər, Newtonçuluq sayəsində mümkün oldu; bu, gərək ki, Çin-California və s). Burada “bir söz aləmi qarışdır- mübahisə doğurmur. Lakin təbiət çox mürəkkəbdir, dı” və “dəli quyuya daş atdı, yüz ağıllı onu çıxara bil- hər hansı dərin nəzəriyyənin (klassik elmin) izah edə mədi” ifadələri də yada düşür. Bir kiçik qar topasının bilməyəcəyi hadisə və paradokslarla doludur. qarlı dağla aşağı yuvarlanarkən böyük uçqun yarada Onların həlli yollarının aranması elmin və texnologi- biləcəyi də başqa, bənzər bir xaotik sistemin həssaslı- yanın yeni sahələrinin yaranmasına səbəb olur. Elek- ğı deməkdir (qar topası effekti). Xaotik sistemlərin də- trik və elektromaqnetizmin, nisbilik nəzəriyyəsinin, yişməsi, hal-əhvalı, davranışı sanki təsadüfi xarakter kvant mexanikasının, formal məntiqin natamamlı- ğının kəşfi təbiətdə qarmaqarışıqlığın mövcudluğun- daşıyır, heç bir determinizm yoxdur. dan, öngörmənin bir çox hallarda mümkün olmadı- Mümkündür ki, qağayının kəpənəklə əvəz ğından, müəyyənliklə qeyri-müəyyənliyin bir-birinə olunmasında Ray Bradbury`nin fantastik “İldırım qovuşmasından xəbər verdi. Təbiətin insani sifətə ma- səsi” (“A Sound of Thunder”, 1952) əsəri rol oynayıb lik olduğu, insana bənzədiyi, irrasionallığı, tərəddüd (?!). Keçmişə səyahət edən etmə xasiyyəti, qızdırma içində ola bilməsi, titrə- bir qrup insan gələcəyi də- məsi, nə edəcəyinin məlum olmaması məlum oldu. yişməmək üçün yalnız bir cı- Canlı və cansız təbiətdə, eləcə də insan cəmiyyətində ğırla getməli idi. Geri qayı- mütləq bilik və mütləq nəzarət yoxdur və bu, müm-
danda dünyanı çox dəyişmiş kün deyil . vəziyyətdə görən bu qrup Elmlərin şahı, məntiqin təntənəsi sayılan ri- yaziyyat da təbiətşünaslıqdakı titrəmə və böhranlar- üzvləri məsələnin səbəbini dan, dəyərlərin pozulmasından kənarda qalmadı. indi başa düşürlər; sən demə Evklidin 5-ci, yəni paralellik postulatının yaratdığı qrupdakı adamlardan biri cı- paradiqm (Tomas Kunn`un deyimincə), yəni ğırdan çıxmış və bu zaman paralellik postulatının mütləqliyinin şübhə altına bir kəpənək onun ayağı 26
Edward Norton Lorenz 5 The Richness of Life: The Essential Stephen Jay Could. Editor: Steven Rose. W.W. Norton & Company, 2007 6 Ilya Prigogine. The Philosophy of Instability. “Futures”, 1989; p. 396-400 Ray Bradbury Stephen Jay Gould Niles Eldredge 27 302 Dekabr alınması yeni riyazi sahənin, yəni məntiqi cəhətdən suludur” tezisini əsaslandır- ziddiyyətsiz Qeyri-Evklid həndəsəsinin yaranmasına mağı özünə məqsəd qoymuş- səbəb oldu. Bir postulatın dəyişdirilməsi nəticəsində du. “Təkamülün kökündə alternativ nəzəriyyələrin, həndəsələrin mövcudluğu təmiz, tam təsadüf, mütləq,
ortaya çıxdı (C.F. Gauss, N.İ. Lobaçevskiy, János Bol- amma kor azadlıq durur !. yai). Riyaziyyatdakı bu yeniliyi Kopernik-Qaliley- Təbiətin əsas postulatı “heç Kepler inqilabı və onun antropoloji nəticələri ilə (in- bir plan, niyyət yoxdur” san kainatın mərkəzində deyil, heç Günəş sisteminin müddəasından ibarətdir. O, də mərkəzində deyil) müqayisə etmək olar. Bu, nisbi- Demokritosun fikrinə istinad lik nəzəriyyəsinin kəşfi ilə təbiətdə mövcud olan (an- edir: “Kainatda mövcud olan caq insan zəkasının, mücərrəd təfəkkürün məhsulu ol- hər şey təsadüf və zəruriyyə- maqla qalmayan) həndəsəyə çevrildi. Darvin və tin məhsuludur”. J. Monod Freud`un kəşfləri insanı bir daha dünyanın mərkəzi azad iradənin, seçimin üstün rolunu, üstün dəyərini deyil, təkamül nəticəsində bu günə gəlib çatmış bio- əsas etik prinsip olaraq irəli sürür. Fəlsəfənin əsas loji varlıq kimi səciyyələndirdi, şüurla yanaşı şüur al- problemlərindən biri bilik və dəyər sferaları (şahlıq- tında yatan nəhəng gücün-bilinaltının rolunu açıb gös- ları) arasındakı münasibətdir. Bilik mövcud olan, var tərdi. Tarazlığı, dayanıqlığın pozulmasını, irrasional- olandır, dəyər isə olması istənilən, arzu olunan, nəzər- lığı rasional şəkildə mənimsəmək cəhdləri zəruri ol- də tutulandır. Dəyərlər sistemini bilik sistemindən du.
almaq, məntiqin gücü ilə əldə etmək mümkün deyil. Təbiət elmlərində də ehtirasın baş alıb Qanun, ümumiyyətlə, təşkiledici ünsürlər getdiyi, cəbhələşmə əmələ gəldiyi hallar olur (riya- arasında ümumi terminlərlə ifadə oluna bilən əlaqə və ziyyatda - intuisionizm və konstrutivizm, D. Hilbert, ya əlaqələr qrupudur. Humanitar və sosial elmlərdə L.E.J. Brouwer, H. Weil, K. Godel; fizikada - kvant bu təşkiledici ünsürlər hissi xarakterlidir, canlıdır, fizikasının əsaslandırılması, nisbilik nəzəriyyəsi, ehtiraslıdır, dəyişkəndir. Onların necə dəyişdiyini hər vahid meydan nəzəriyyəsi...). Lakin burada hər kəsi zaman bilmək olmur. Bu səbəbdən burada təbiət qane edən, inandıran, mübahisənin söykəndiyi riyazi- elmlərinə bənzər qanunlar tapmaq olmur. Şüur azad məntiqi-təcrübi isbat və sınaq var! iradəni yönəldir, lakin o, tam hakim deyil, böyük Fluktuasiya zamanı təsadüf rol oynayır, nə bilincaltı, aysberqin bu görünməyən böyük alt tərəfi olacağını, nə baş verəcəyini demək, fəhm etmək gözəgörünməz və güclü, bəzən də həlledici rol olmur, bir hissəcik və ya bir qrup hissəciklər sistemi oynayır. Şüur özü də heç də həmişə məntiqə və yeni bir hala apara bilir. Sonra dayanıqlı hal alınır, təfəkkür qanunlarına boyun əymir, onları kefi istədiyi tarazlıq baş verir, “qanunlar”, “normalar” işləməyə şəkildə poza bilir. Üstəlik, cəmiyyət və onun başlayır. Müəyyən determinizm əlamətləri özünü normaları bu azad iradəni hər zaman sıxışdırmaqda- göstərir (yeni bifurkasiyaya qədər). Tarixin gedişi dır. Tarix subyektivliyin, fərdin azad iradəsinin və ob- belə deyilmi? Bəşər övladının yolu enişli, yoxuşlu, yektivliyin, cəmiyyətin istəklərinin üzvi vəhdətidir. döngəli, yolu azmaq, yana və geriyə getməklə dolu Aşağıdakı sxem bu qarşılıqlı təsirləri göstərir: deyilmi? O başqa cür də, başqa yolla da gedə bilərdi... Bunun metodoloji, evristik dəyəri, zənnimcə, şübhə Fərd ↔ ↔ ↔ ↔ ↔Cəmiyyət doğurmamalıdır. Hər yolun gedilməsi ehtimalı möv- ↕ ↕ cuddur, hərçənd ki bu ehtimalları hesablamaq çətin iş- Azad iradə ↔ ↔ ↔ Normalar dir, hansının daha böyük, hansının daha kiçik eh- timalla baş verməsini araşdırmaq daha ağlabatandır... Ümumiyyətlə, yeni ideyaların yaranması (ge- Böhran vəziyyətlərində, inqilablarda hadisələrin ge- nerasiyası, dizaynı, şəkilləndirilməsi) Nietzsche`yə dişi sanki dumana bürünür, hisslər, ehtiraslar, şəxsi id- görə xüsusi baxışlardan, perspektivlərdən, paradiqm- dialar işə düşür, onlar axını öz arxalarınca aparmağa lərdən qaynaqlanır. Konseptual sxemlər, həqiqət ola- çalışır və bir sıra hallarda buna müvəffəq olurlar. raq axtardığımız perspektivlər çoxdur, çoxsaylıdır. Sosial sistemlər ölə bilər, onların içində Yəni mütləq və tək həqiqət yoxdur, bir çox perspek- yetişmiş mədəniyyət isə davam edə bilir (yox olmuş, tivlər var, əlbəttə ki, onlar eynigüclü deyillər (Pers- çökmüş sivilizasiyalar kimi). pektivizm nəzəriyyəsi). İspan filosofu José Ortega y Fransız bioloqu, biokimyaçı və filosof, Gasset (1883-1955) də bu cərəyanın tərəfdarıdır. Nobel mükafatçısı Jacques Monod (1910-1976) “Təsadüf və Zəruriyyət” (Orijinalda: “Le hasard et la
nécessité, 1970) əsərində “həyat tam təsadüfün məh- 7 Jacques Monod. Chance and Necessity: An Essay on the Natural Philosophy of Modern Biology. Vintage Books, 1972 Jacques Monod Document Outline
Yüklə 104,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|