KEÇMİŞİN FƏLSƏFƏSİ VƏ YA TARİX NECƏ YAZILIR?
Keçmiş keçib gedib. Bu, məntiqi cəhətdən həqiqət olsa da, o qədər
də sadə həqiqət deyil. Keçib gedən bizim keçmişimizdir, biz o
keçmişdən əmələ gəlmişik. Kimliyimizi, mahiyyətimizi o keçmişsiz
təsəvvür etmək mümkün deyil. Biz öz keçmişimizə bağlıyıq. Biz
keçmişimizin davamıyıq.
Bəşəriyyətin keçmişi necə olub? Bu barədə əfsanələr, miflər və
tarix söz deyir. Tarix daha dəqiq məlumat verməyə çalışır. Əslində, biz
keçmişi tam deyil, tarixin bizə söylədiyi qədər bilirik. Başqa sözlə
desək, tarixin məzmunu keçmiş haqqında bildiklərimiz və öyrənib
yazdıqlarımızdan ibarətdir. Tarixin məzmunu və tutumu ayrı-ayrı
şəxslərin, tarixçilərin yazıb toplaya bildiyi qədərdir. Tarix
subyektivdir, nisbidir, tarix yazanların iradəsindən, ideyasından,
şəxsiyyətindən, gücündən müəyyən dərəcədə asılıdır.
Keçmişin təbiəti və ruhu nədir? Keçmiş necə dərk olunur? Bəlkə
keçmiş kəşf olunur? Keçmişin dərkində subyektivlik varsa, keçmişi öy-
rənən tarix nədir, elmdir, yoxsa sənət? Tarixi subyektiv edən hansı amillərdir?Tarix gözəldir; bu
gözəllik öz heyranlarını yoldan, başdan çıxarmırmı, tarix təhlükə törədə bilərmi? Tarix necə yazılır
və ya necə yazılsa yaxşıdır?
Bu və buna bənzər suallar tarixin fəlsəfəsinə aiddir. Bu yazı keçmişdə baş verənlərin dərki ilə
məşğul olan tarixin mahiyyəti haqqındadır. Elm və sənətin qovşağında yer tutan tarixin fəlsəfəsi,
çox güman ki, tək tarixçilərə və filosoflara deyil, bəşəri düşüncələrə dalan hər kəsə maraqlıdır.
Hamlet İSAXANLI
TƏDQİQAT
TƏDQİQAT
Əvvəli jurnalın 284-cü (aprel 2010), 286-cı (iyun 2010)
nömrələrində
və 287-ci (iyul 2010)
“Tarix mənəviyyata xidmət etməlidir və bu mə-
Mif, tarix və ədəbiyyat
nada sağlam, yaradıcı həyat üçün mif və illuziyalar
vacibdir” - Nietshenin bu fikri bizə tanışdır. Əslində
Qədim insanların qeyri-maddi yaradıcı fəaliy-
isə, Nietsche`nin tarixçilərə verdiyi mif yaratma mis-
yətinin mərkəzində mif yaradıcılığı dayanırdı. Ən
siyasını yazıçılara vermək, yəqin ki, daha düzgün
qədim dövr fantaziyaların gerçəkliklə bərabər yaşa-
olardı... Voltaire (1694-1778) hər cür şifahi məlu-
dığı dövr kimi xarakterizə oluna bilər; bu, ən azı mif
matın, mif və əfsanələrin tarixi qaynaqlar sırasından
yaradıcılığı baxımından belədir. Mifologiya dinin,
tamamilə silinməsini tələb edirdi.
tarixin, ədəbiyyatın, fəlsəfənin əsasında dayanır, on-
Lakin Hesiod demişkən, “miflərin ecazkar söz-
ların ilkin şəklidir. Mif və əfsanələrin cəmiyyətdə bö-
lərində həqiqət işığı parlayır”. Miflərin geoloji tarix
yük gücə malik olduğu dövrlər arxada qalsa da, çağ-
haqqında müəyyən məlumat daşıdığı, miflərin elmi
daş zamanımız da mifsiz və əfsanəsiz deyil. Miflər
baxımdan etibarlı tarixi qaynaq olduğunu iddia
1
və əfsanələr insan təbiətini, insanın xəyal, arzu və
edənlər də var. Platona görə, yunanların Faeton əfs-
niyyətlərini, bəşər tarixini anlamağa kömək edir.
anəsi gerçək hadisələri, yəni səma cisminin öz
Mifologiya zaman və məkandan məhrumdur
yolundan çıxaraq yer üzünü böyük yanğına
(”çox-çox zaman əvvəl, çox qədimlərdə... biri var
bürüdüyünü əks etdirir. Tədqiqatçılar çox dərinə
idi, biri yox idi...”). Uşağın zaman haqqında
gedərək, Faetonun qəbrini tapdıqlarını bəyan edirlər
anlayışına fikir verək - keçmiş indiki zamandan əv-
(Baltik sahillərində). Minos hökmdarlığının
vəli bildirən “dünən” və ya “onda” kimi kəlmələrlə
məhvini təxminən [-1500] –[-1400]-cü illər ara-
ifadə edilir. Bu, qədim insanların keçmiş duyğusu-
sında Krit adası və onun ətrafındakı arxipelaqda baş
na, keçmiş fəlsəfəsinə işıq tutur, keçmiş duyğusun-
verən dəhşətli Santorin vulkan püskürməsi ilə əla-
dakı və ölçüsündəki qeyri-müəyyənliyə işarədir.
qələndirirlər. Bibliya əhvalatları arasında da geoloji
Tarixdə isə zaman və məkan müəyyənləşir.
20
8 Sentyabr
1
Л. Д. Мирошников. Человек в мире геологических стихий. «Недра», 1989, c. 99-122
21
8 Sentyabr
tarix mövcuddur, o cümlədən Apokalipsis, yəni
dövlətçilik və ya ideologiya motivlərinin təsiri, Çin
əhdi-cədiddəki “vəhy”; Fələstindəki Sodom (Sə-
miflərində sonralar Konfutsi ənənələrinə uyğunlaş-
dum) və Qomorra (Əmurə) şəhərlərinin “Varlıq” ki-
dırma aparılmasını göstərmək olar. Türkiyədə və
tabında təsvir olunan məhvi; ümumdünya tufanı -
Azərbaycanda yazıya alınmış “Koroğlu” dastanla-
bu, əslində Utnapişti və onun ailəsi haqqında Şu-
rının müqayisəsi, psixoloji və ideoloji fərqlər döv-
mer-Babil əfsanəsinin təkrarıdır.
lət ideologiyasının təsirinə bariz nümunədir. Həmin
dastanın eyni coğrafi məkanda, amma müxtəlif
Tədqiqatçılar miflərin geoloji tarixə işıq saçdı-
dövrlərdə yazıya alınarkən müxtəlif və fərqli şəkil-
ğını və tərsinə, geoloji araşdırmaların uyğun miflə-
lər alması da maraqlı məsələdir.
rin tarixi məzmununu, o cümlədən nə vaxta aid ol-
duğunu müəyyənləşdirməyə kömək etdiyini söylə-
2
yirlər.
***
Mifologiya - rasional şərh edilə bildiyi halda -
Mif və eposlarda tarixi həqiqət ön planda deyil,
xalqın, etnosun sosial quruluşu, iqtisadi və siyasi hə-
aydın görünmür, tarix maraqlı və əyləncəli əfsanə-
yatına aid işarələrlə doludur. Mifologiya təbiətin sir-
nin içində gizlənib. Miflərdə və ən qədim dövrün
lərini anlamağa çalışan insanın bu barədə qeyri-
ədəbiyyatında fövqəlqüvvələr, allahlar, şeytanlar,
elmi, müəyyən mənada poetik düşüncələri və şərhi-
möcüzələr və sadəcə insanlar müxtəlif dərəcədə yer
dir. Bu yolda totemizm, hər əşyanın ruha malik ol-
tuturlar, gah allahlar və digər fövqəlgüclər mərkəz-
ması, allahlara müraciət və digər üsullar tətbiq olun-
də durur, gah insanlar meydana çıxır və bunlar bir-
muşdur. Allahların özləri də təbiət hadisələri ilə qo-
biri ilə təmasda olurlar. “Avesta”da insan çox az yer
vuşdurulmuş, eyniləşdirilmişlər – yer, göy, su, Gü-
tutur, əsər, demək olar ki, allahlara həsr olunub.
nəş, Ay, ulduzlara sitayiş edilmişdir. Get-gedə mifo-
Yunan mifologiyasında insanlar və allahlar bir-
logiyada insan ünsürləri güclənməyə başlamış, tə-
birinə qarışmış vəziyyətdədir. Türk mif və
biət hadisələri, canlı və cansız düşmən qüvvələrlə,
əfsanələrində, dastanlarında mərkəzdə insan
hətta allahlarla vuruşan qəhrəmanlar, fövqəl-
dayanır. Onu da deyək ki, zaman axarı boyunca bir
insanlar vəsf olunmağa başlanılmışdır. Allahlar in-
xalqın mif və əfsanələri bu baxımdan müxtəlif
sanabənzər, fövqəlinsanlar isə allahlarabənzər şəkil
çalarlar ala bilir.
almışlar. Bu, qəhrəmanlar dövrünə keçidin başlan-
“Bibliya”nın (yunanca “kitablar”) böyük his-
ması əlamətləridir.
səsi yəhudi tayfalarının, İsrailin və İudeyanın mifik
Qəhrəmanlar və eposlar dövründə insanlar ön
və əfsanəvi tarixindən bəhs edir. Yəhudi Bibliyası
plana çıxır; lakin xalq heç nə həll etməyən kütlədir,
(Yaxve adlı allahla yəhudilər arasında qədim saziş,
savaşların nəticəsi yalnız qəhrəmanların əlindədir.
yəni Əhdi-ətiq) xristianların Bibliyasına da daxil
Qəhrəman çox zaman asanlıqla böyük ordunun öh-
edilmişdir. Yunanca yazılmış yeni hissə isə İsa
dəsindən gəlir, onu dağıdır, ciddi döyüşlər yalnız
(Allah və insan) ilə ona iman gətirənlər arasında
qəhrəmanların arasında baş verir.
yeni sazışdir, “Əhdi-cədid”dir; İncil (Yevangeliya)
də bura daxildir.
Ümimiyyətlə miflərin şərhi, təfsiri, yozumu,
izahı çox qarma-qarışıq və mübahisəli məsələdir.
Bibliya müxtəlif millətlərin və müxtəlif dövr-
Bu məsələyə linqvistik, ədəbi, dini, fəlsəfi, psixolo-
lərin mif və əfsanələri, adət-ənənləri toplusudur; bu-
ji, tarixi, sosioloji, geoloji,... baxışlar, yanaşmalar in-
rada hüquqi və dini-etik qanun-qaydalar da mühüm
kişaf etdirilmiş, ağlabatan və geniş fantaziyaların
yer tutur. Militarist ruh, amansızlıq, dini dözümsüz-
məhsulu olan şərhlər, bir-birini inkar edən məktəb-
lük də aydın görünür. İsrail sözü “allah vuruşur” ki-
lər, nəzəriyyələr meydana atılmış, bu işlər hal-ha-
mi izah edilir. Gerçək hadisələr insan fantaziyasının
zırda da davam edir.
içində bişirilib fərqli şəkil alıb. Bibliya həm də tarixi
sənəddir, lakin mif və əfsanələr içində başqa şəkil al-
Miflərin bizə gəlib çatması əsasən onların yazı-
mış, gizlənmiş bu tarixi aşkara çıxarmaq asan deyil;
ya alınması ilə bağlıdır (əslində ədəbiyyat özü yazı-
digər qaynaqlarla qarşılaşdırmaq, arxeoloji tapıntı-
yaalmadan başlayır!). Miflərin qədim dövrlərdən
lara əsaslanmaq lazım gəlir.
günümüzə qədər davam alan qeydiyyata keçmələri,
yazıya alınmaları zamanı, yəqin ki, “təmizləmələr”
Ümumiyyətlə, mif və əfsanələrdə gizlənən ta-
az olmayıb. Miflərin yazıya alındığı zaman dini,
rixi həqiqət digər yazılı abidələr və arxeoloji dəlillər
siyasi-ideoloji, patriotik düşüncələrin təsiri altında
vasitəsilə aşkara çıxarılır. “Qilqameş” dastanının və
dəyişmə və saxtalaşdırmalara məruz qalması da,
digər şumer epik-poetik rəvayətlərinin əfsanəvi qəh-
miflərin tarixiləşdirilməsinə cəhd edilməsi də
rəmanı Qilqameşin tarixi şəxs olduğu və ya Home-
mümkündür və məlumdur. Miflərin şərhində, o
rin “İliada” və “Odisseya”sı ilə səsləşən tarixi ger-
cümlədən tarixi qaynaq kimi tədqiqində bu məqam
çəkliklər bu cür tapılır, sübut olunur.
nəzərə alınmalıdır. Bu qəbildən əməliyyatlara misal
olaraq “Kitabi-Dədə-Qorqud”da dini, “Koroğlu”da
***
2
Л. Д. Мирошников. Человек в мире геологических стихий. «Недра», 1989, c. 122
22
8 Sentyabr
Bədii əsərlər tarixlə ən sıx əlaqəsi olan yaradı-
həyatın tarixini yazmağın vacibliyini ortaya
cılıq sahəsidir. Yazıçı öz dövründən əvvəlki dövr-
qoyması ilə yanaşı bir cəhətə də fikir vermək va-
lərə aid yazdığı tarixi roman, povest, hekayə, poema
cibdir; Balzac
`ın dövründə əvvəlki zamanın roman
və dramlarda o keçmişi, o dövrün tarixini, adi və
anlayışı, yəni əyləncəli, yüksək fəlsəfi-ictimai də-
görkəmli insanları, məişəti və düşüncə tərzini ver-
yəri olmayan bədii əsər anlayışı hələ tam yox olma-
4
məyə çalışır, şərh edir, onları quru və darıxdırıcı şə-
mışdı. Balzac, eyni zamanda, yazıçı sərbəstliyinin
kildə deyil, gözəl, bədii-estetik donda ortaya çıxar-
gücünü də qeyd edir: “Mən tarixçidən daha yaxşı (əl-
mağa can atır. “Tarixi roman” keçmişin, tarixin fo-
verişli) vəziyyətdəyəm, mən daha azadam (sərbəs-
nunda insan həyatı və cəmiyyətin təhlilidir. Burada
təm)”.
tarix müəyyən dərəcədə təhrif oluna bilir, müəllifin
Keçmiş zamanlarda böyük, dahi yazıçı və şair-
planına və fantaziyasına uyğunlaşdırılır. Burada
lərin yaratdığı bədii əsərlər öz zamanının səciyyəvi
məqsəd tarix yazmaq deyil, o tarixdəki insanların dü-
cəhətlərini dərindən əks etdirdikləri üçün dövrün ta-
şüncəsini, hiss-həyəcanlarını, kimliyini təsvir et-
rixi, məişəti, mənəvi dəyərləri haqqında əvəzsiz mə-
məkdir. Və bu yolda tarixi keçmişlə bu gün arasında
lumatlar verir. Siyasi tarix və ya arxeologiya bunu
körpü salınır, tarixin bu günə qədər davam etdiyi, o
əvəz edə bilmir.
zamankı insanla bugünkü insanın çox yaxın olduğu
V.O. Klyuçevskiy (1841-
məlum olur.
1911) Puşkinin yazdığı hər
Digər tərəfdən, öz dövrünü, zəmanəsinin yaxşı
şeyin tarixi sənəd olduğunu,
və nöqsan cəhətlərini, sevindirici və əzabverici
çoxsaylı əsərlərinin o dövrün
tərəflərini, ümumiyyətlə, gözəl bildiyi öz yaşadığı
poetik salnaməsi olduğunu
zamanı təsvir edən yazıçı gələcək nəsillər üçün tək
qeyd edir. O, xüsusi məharətlə,
bədii əsər deyil, həmçinin insanların nə düşündüyü-
Puşkinin əsərlərində avropalı
nü, cəmiyyətdə hansı əxlaq və mənəviyyatın hökm
kimi doğulmamış, avropalı
sürdüyünü göstərən, özəl həyatı təsvir edən tarixi
olmadan böyümüş, am ma
əsər yaradır. Gələcəyin tarixçisi həmin yazıçının ya-
mütləq avropalı olmağı vəzifə,
şadığı dövrün tarixini yazarkən bu yazıçı qədər
borc bilən rus adamının dəqiq
dərin və həssas ola bilməyəcək və ya o keçmiş döv-
surətinin yaradıldığını təhlil edir (Yevqeniy Onegin,
rün tarixçisində bu “insani tarixi”
“Dubrovskiy”də Troyekurov və Vereyskiy və s.).
tapmayacaq. Balzac
`ın (1799-
“Avropada onu avropasayağı paltar geymiş tatar
1850) bu barədə fikri yerinə dü-
hesab edir, özününkülərin gözündə isə, o, Rusiyada
5
şür: “qüsur və yaxşılıqların siya-
doğulmuş fransız kimi görünürdü”.
hısını tərtib edərkən, xarakterləri
İnsani hisslər qamması, insanı təbiətə və cə-
təs vir edərkən, Cə miyyətin
miyyətə bağlayan tellər, münasibətlər spektri anla-
(fransız cəmiyyətinin-H.İ.) həya-
şılmadan ciddi bəşər tarixi yazmaq mümkün deyil.
tında ən baş hadisələri seçib ayı-
Sadə insanlar bir çox hallarda görkəmlilərdən daha
rarkən, çoxsaylı yekcins, oxşar
tarixi şəxsdirlər, onlarsız tarix laldır. Lermontova
xarakterlərin ayrı-ayrı xüsusiy-
görə “insan ruhunun tarixi, qoy lap xırda ruh olsun,
yətlərinı birləşdirmək yolu ilə
bəlkə də bütün bir xalqın tarixindən maraqlı və
tiplər yaradarkən, mümkündür
faydalıdır” (“Zəmanəmizin qəhrəmanı”)
ki, mənə tarixçilərin unutduğu bir tarixi - xasiyyət-
Lev Tolstoyun (1828-1910) fikri də maraq-
lər, adətlər, əxlaqlar tarixini yaz-
lıdır: Hər tarixi faktı insancasına izah etmək
3
maq müyəssər olacaq”.
gərəkdir (1853-cü il gündəliyin-
George Sand (1804-1876)
dən).
Balzac
`a münasibətdə “onun sa-
Lakin bədii ədəbiyyatın, o
yəsində bizim dövrümüzü gələ-
cümlədən tarixi romanların
cəkdə bütün digər dövrlərdən da-
fərqli, çox mühüm bir xüsusiy-
ha yaxşı biləcəklər” deyirdi.
yəti barədə çox açıq şəkildə söh-
bət açmaq lazımdır. Hər bədii
zac
`ın “mənim daha çox roman-
əsər (o cümlədən tarixi bədii
çı deyil, tarixçi olduğumu anla-
əsər) əslində gözəl yalanlar, uy-
mağa başlayırlar” fikrini şərh
du rulmuş hadisə və insan
edərkən, cəmiyyət içində özəl
Bal-
3
Бальзак О. Собрание сочинений в 24-х томах. Москва, 1960, т.1, с. 26
4
Резник.Р. Бальзак и его роман «Утраченные иллюзии».
Библиотека всемирной литературы. Москва, 1973
5
Ключевский В.О. Исторические портреты. «Правда», Москва, 1991
V.O. Klyuçevskiy
Balzac
George Sand
Lev Tolstoy
23
8 Sentyabr
surətləri məcmusudur. Lakin bu yalanlar gözəl
rəngarəngliyinə heyranlığı ifadə edərək Herakliti
qoyulmuş və işlənmiş mövzu, ideya və insan
ələ salan müasiri Epicharmus`un sözünü gətirmək-
xarakterləri, meyllər və ehtiraslar ilə zəngin
dən özümüzü saxlaya bilmirik: borclu olan borc ve-
olduqca, doğru tarixi fona söykəndikcə, fəlsəfi və
rənə ödənişdən, yəni borcunu qaytarmaqdan imtina
psixoloji dərinliklərə apara bildikcə həyata yaxın
edir, çünki borc aldığı adam artıq yoxdur (hər şey də-
olur, əslində olmuş hadisə və insanların modeli
yişdiyi kimi borc verən adam da indi həmin adam de-
şəklini alır, oxucuya təsir edir, onu düşündürür. Fəl-
yil...).
səfi, psixoloji və poetik gücü olmayan tarixi roman-
Platon fəlsəfi ədəbiyyatla bədii ədəbiyyatın üz-
ların ən azı bir qismi adi və tarixi yalanlar
vi sintezi sahəsində klassikdir. Qədim dövrün nəsri
söyləməklə gözəlliyə ləkə salır, adi nəqlə çevrilir.
bədii ədəbiyyatın inkişafında mühüm mərhələ oldu.
***
Yeni, böyük atılış qərbdə, Avropada baş verdi.
Nəsr şəklində yazı poeziyadan xeyli cavandır
(əsasən bədii və tarixi əsərlərdən söhbət gedir). Nəs-
***
rin artması və inkişafı qədim dövrün sonunda baş
Tarixi mövzuda bədii əsərin inkişafı hər şeydən
verdi (hər bölgənin öz qədim dövrü nəzərdə tutu-
əvvəl müsəlman şərqinin iki böyük şairinə borclu-
lur). Yunanlarda da, çinlilərdə də nəsrin ilk nümunə-
dur: Firdovsi və Nizami Gəncəvi. Orta fars dilində
ləri, əsasən tarixyazarlıqla bağlıdır; birincilərdə Pla-
yazıya alınmış “Xvatay-namak”ın (hökmdarlar
ton, ikincilərdə Ssu-ma Ch`ien (Sima Qian) ilk bö-
haqqında kitab, şahlar kitabı) ancaq ərəbcəyə tərcü-
yük hesab oluna bilər. Hər halda, əvvəlki mütəfək-
mədə bir hissəsi qalıb. Firdovsinin bundan geniş is-
kirlərdən çox az yazı, əsasən fraqmentlər qalıb.
tifadə etdiyi qəbul olunub. “Pançatandra”nın orta
Dastanlar, nağıllar kitabdan və ya hər hansı ya-
fars dilinə tərcüməsi – “Kalilak və Dimnak” da
zıdan oxumaq üçün deyil, danışmaq, mahnılarla
ərəbcəyə tərcümə olunduqdan sonra dünya şöhrəti
və/və ya musiqi ilə ifa etmək üçün nəzərdə tutulur-
qazandı.
du. Rasional düşüncənin artması nəsrin meydana
Firdovsinin (?940 – ?1040) “Şahnamə”si orta
çıxması və güclənməsinə gətirib çıxardı. Rasional
əsrlər İslam dövrünün ilk möhtə-
olmaq emosiyalara müqavimət göstərərək düşün-
şəm mifoloji-tarixi-bədii kitabı
mək deməkdir!
sayılır. Şahnamənin son va-
Nəsr danışıq dili kimi poeziyadan əvvəl yaran-
riantını Firdovsi 1010-cu ildə
sa da, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bədii ədəbiyyat
Sultan Mahmuda (Qəznəvi) təq-
nümunəsi baxımından poeziya nəsrdən çox qədim-
dim etdi; əsərin əvvəlinə Sultanı
dir. Düşüncənin, mühakimənin, məntiqin ortaya çı-
tərifləyən və əsərin ona həsr
xardığı, daha sadə və daha dəqiq ifadə vasitəsi tələbi
edildiyini bildirən fəsil əlavə et-
ilə bağlı olan nəsr bir tərəfdən hekayəçilik və tarix,
məyi də, təbii ki, unutmadı. Fir-
digər tərəfdən fəlsəfi və elmi əsərlərdə böyük üstün-
dovsi kitabı bitirəndən sonra
lük qazandı (hərçənd ki, poetik ənənə bu sonuncuda
iyirmi ilə yaxın onun əməyini la-
da xeyli iz buraxıb, məsələn, Hesiod, Lukretsi,...).
yiqincə qiymətləndirəcək və mükafatını verəcək
Bu elmi-tarixi-fəlsəfi nəsr əsərlərinin müəllifləri bə-
hökmdar axtardığını yazır. Rəvayətə görə, Sultan
dii ifadə vasitələrindən müm-
Mahmud bu poetik hədiyyəni qəbul etmədi. Müm-
kün qədər yaradıcı istifadə et-
kündür ki, “Şahnamə”dəki ərəb xilafətinə nifrət və
məklə öz əsərlərini canlı, oxu-
islamöncəsi İrana böyük rəğbət onun xoşuna gəlmə-
naqlı, maraqlı etməyə çalışırdı-
mişdi (bu səbəblərdən ən azı biri ola bilər).
lar. Dialektikanın atası sayılan
“Şahnamə”ni mövzu cəhətdən üç hissəyə
və ilk dəfə özünü filosof (müd-
bölmək qəbul olunub: bunları şərti olaraq mifoloji,
rikliyi sevən) adlandıran He-
qəhrəmanlıq və tarixi hissələr adlandırmaq olar.
raklit`in ([-6]-cı əsrin sonları
Mifoloji dövrü təmsil edən ilk şahlar insanlara
və [-5]-ci əsrin əvvəlləri) bizə
kəndsalmanı, od və də miri, əkinçilik və
gəlib çatmış fraqmentləri tək ori-
heyvandarlığı, yazını, məişəti, qayda-qanunları
jinal fikir baxımından deyil, ilk
bəxş etdilər. Mifoloji qızıl dövrün şahı zəngin
nəsr nümunələrinə misal kimi
Cəmşid, zalım Zöhhak, onu taxtdan salan dəmirçi
bədii gözəlliyi ilə də heyran
Gavə və İran-Turan savaşlarının birinci raundu –
edir. “Eyni çaya iki dəfə girmək mümkün deyil”, yə-
“Şahnamə”nin bu hissəsi İran və İranətrafı ədə-
ni əvvəlki sular axıb gedib, insan hər dəfə yeni çaya
biyyatda dərin iz buraxdı. Yunan mifologiyasında
girir, “hər şey axır, heç nə bir vəziyyətdə qalmır”
allahların gördüyü işi “Şahnamə”də əfsanəvi şahlar
(Heraklitdən sonra gələnlər bu sonuncu ifadənin
görür. İkinci- qəhrəmanlıq dövrünün baş qəhrəmanı
ona aid olduğunu deyirlər). “Müharibə hər şeyin ata-
İran mifologiyası və mədəniyyətində böyük yer
sı, hökmdarıdır; o, bəzilərini allaha çevirir, digərlə-
tutan Zal oğlu Rüstəmdir. Öz oğlu Söhrabı bilmədən
rini insana, bəzilərini qul, digərlərini azad edir”. Bu-
öldürən Rüstəm əslində faciəvi bir pəhləvan-dır; o,
rada antik dövrün intellekt və bədii güc dühasına,
Firdovsi
Heraklit
24
8 Sentyabr
həm xeyirxah Cəmşidin, həm zalım Zöhhakın so-
rə, bir məclisə toplanması, rusların Makedoniyalı İs-
yundandır. İran şahzadəsi Siyavuşun Turan hökm-
kəndər dövründə Azərbaycana, Şirvana hücum et-
darı Əfrasiyabın qızı ilə evliliyindən olan Keyxos-
mələri (əslində, bu, 10-cu əsrdə baş verib), Makedo-
rov İran-Turan əlaqələrini daha da dramatikləşdirir,
niyalı İskəndərin ruslarla savaşı, türklərlə görüşü və
gözlənildiyinin əksinə olaraq onu daha qanlı şəklə
onlara çadranı təbliğ etməsi, Kəbəni ziyarət etməsi
salır. Üçüncü-tarixi hissə Zərdüştlüyün yayılması,
anaxronizmlərə misaldır. Əlbəttə ki, Nizami bunları
İran-Turan savaşlarının yeni mərhələsi, Əhəmənilər
bilə-bilə etmişdi:
dövrü, Dara, Makedoniyalı İskəndər (Alek-sandrın
ərəb deyilişi: əl - İskander) ətrafında cərəyan edən
“Qabağa qaçmağı və yaxud geri qalmağı
hadisələr yarıməfsanəvi, yarımtarixi xarakter da-
nöqsan tutma,
şıyır. Şahnamənin Sasanilər dövrünə (226-651) həsr
(Dastan) yazan bundan qaçına bilməz”.
olunan hissəsi tarix baxımından da qiymətlidir;
tarixçilər əsərin bu hissəsinə çox vacib tarixi qaynaq
Nizami öz zamanının və ya ona nisbətən yaxın
kimi baxırlar. Məsələn, bir sıra məsələlərdə ət
zamanların mühüm məsələlərini ortaya qoymuş,
Təbəri ilə yaxınlıq müşahidə olunur. Bəhram-gur,
İsgəndəri ideal, müdrik, ədalətli hökmdar kimi
Ənuşirəvan, Xosrov Pərviz, Məzdək, Bəh-ram
təqdim etmiş, həmin məsələləri onun əli ilə həll
Çubin bu hissənin əsas personajlarıdırlar. Əfsa-nəvi
etməyə çalışmışdı. Tarixi anaxronizmlər əslində
və tarixi keçmişi romantikləşdirən şair Sasanilərin
tarixi-bədii əsər müəllifinin əlində bir ifadə
çöküşünü böyük ürək ağrısı ilə təsvir edərkən, ərəb-
vasitəsinə çevrilir.
lərin gəlişini nifrətlə damğalayır.
Bu iki böyük şairi müqayisə etsək, Firdovsi
Təbii ki, “Şahnamə”, hər şeydən əvvəl, poetik
daha çox tarixçi-şair, Nizami isə məhəbbət şairi,
əsərdir, dastandır. Burada tarixi təhriflərə də çox
lirik və filosof-şairdir. Firdovsi və Nizaminin
rast gəlinir (məsələn, İran-Bizans savaşlarının təs-
yaratdıqları xarakterlər (məsələn, İskəndər) və
virində). Əsərdə baş verən hadisə və faktlar, şair özü
təbliğ etdikləri ictimai münasibətlər bir-birindən
demişkən, külli miqdarda qaynaqlar içindən seçilib
çox, köklü dərəcədə fərqlidir. E. Bertelsə görə,
işlənmişdir (onların bir çoxu günümüzə gəlib
Firdovsinin üzü bərpa etmək istədiyi keçmişə doğru
çatmayıb). Məsələn, Makedoniyalı İskəndər haq-
yönəlmişdir. Nizami öz dövrü zəminində durur, üzü
qında yazarkən Firdovsinin də, Nizaminin də
isə gələcəyə doğru yönəlmişdir. O, sevdiyi
6
Psevdo - Kallisfendən xəbərdar olduğu bilinir
bəşəriyyət üçün daha yaxşı gələcək arayır .
(Kallisfen İskəndərin həkimi olub; guya Kallisfenin
Zaman göstərdi ki, Firdovsinin “Şahnamə”si
müəllifi olduğu İskəndər haqqında xalq romanı ona
deyil, Nizaminin “Xəmsə”si gələcək şərq və qərb
məxsus deyil; Psevdo-Kallisfen adı buradan ya-
ədəbiyyatının modeli oldu. Əmir Xosrov Dəhləvi
ranıb).
(1253-1325), Əbdürrəhman Cami (1414-1492), Əli-
Nizaminin “Xəmsə”si,
şir Nəvai (1444-1501) kimi böyük şairlər məhz Ni-
nəzmlə yazılmış poetik-tarixi
zaminin yolu ilə getdilər, Nizami üslubunda beş
romanlardan, beş məşhur
(xəmsə) və ya daha çox poemalar silsiləsi yaratdılar.
poemadan ibarətdir. Geniş
Məhəmməd Füzuli və digər şairlər Nizaminin ayrı-
dünyagörüşünə sahib şair-
ayrı poemalarına bənzər əsərlər yaratdılar (“Leyli
filosof Nizami qədim yunan,
və Məcnun” kimi).
yəhudi və xristian tarix və fəl-
səfəsindən istifadə etmiş, hind
***
fəlsəfəsi və orta əsr müsəlman
Şekspir də öz tarixi dramlarında anaxronizmə
şair, tarixçi və filosoflarının
yol vermişdir (məsələn, Hamletin dövründə Witten-
əsər və təlimlərini mənimsə-
berg universitetindən bəhs etmişdir)
miş, onlara münasibət bildir-
Yaxşı tarixi roman birinci növbədə bədii əsər-
mişdir.
dir, ədəbiyyat növüdür, sonra isə poetik tarixdir. Ta-
“İskəndərnamə”də Nizami qədim tarixə nəzər
rixi romanların əksinə olanlar tarixi hadisələrin təs-
salmaqla yanaşı öz ideallarını da verməyə çalışmış,
virində qeyri-dəqiqliyi, tarixi hadisələrin müəllif tə-
əslində tarixi öz fikrinə, planına uyğunlaşdırmış, o
xəyyülündən gələn insanlarla süni birləşdirilməsini
cümlədən xeyli anaxronizmlərə yol vermişdir. İs-
gerçək tarixin təhrif və təftişi kimi qəbul edirlər. La-
kəndəri olduğu kimi, yəni Makedoniya hökmdarı Fi-
kin bir çox tarixi romanlarda müəllif dövrün, həya-
lippin oğlu olaraq verir (Firdovsi onu İrana bağla-
tın geniş epik lövhəsini yaratmağa nail olub. “Tarixi
mış, İran taxt-tacının varisi etmişdi). Müxtəlif
roman sanki bir elm kimi tarixin sənətlə qovuşduğu
dövrlərdə, yüzilliklərdə yaşayan filosofların bir ye-
nöqtədir, tarixi tamamlayır, onun o biri tərəfidir”
Nizami Gəncəvi
6
Выдающиеся русские ученые и писатели о Низами Гянджеви. Составитель Рустам Алиев. “Язычы”, Баку, 1981.
duğunu deyənlər meydana çıxdı (M.Twain).
(Be linskiy Walter Scot t
`un
***
yaradıcılığı haqqında).
Burada, tarixi mövzuda ya-
Walter Scott (1771-1832)
zan bir sıra yazıçı və şairləri yada
Şotlandiya, İngiltərə və ümum-
salmaq təbii görünür (mövzumuz-
avropa tarixinə aid romanlar
dan uzaqlaşmamaq üçün xüsusi
müəllifidir. O, Şotlandiya halında
təhlil etmədən).
daha yaxın tarixə müraciət
Merimee (1803-1870) “IX
etmişdi və bu, sanki yaddaşlarda,
Karlın hökmdarlığı xronikası”
çağdaş həyatda olanlarla səsləşir-
(1829) əsərində nümayiş etdirdiyi
di. O, tarixə romantik baxışı ilə,
tərəfsizlik və daha yığcam nəql
tarixi romantikləşdirməklə tarixə həvəs oyadırdı.
Tarixçilərdə tarixi daha maraqlı yazmaq fikrini güc-
üsulu ilə W.Scott
`dan fərqlidir.
ləndirirdi. W.Scottun ədəbi proseslərə deyil, tarixi
Katoliklərin quqenotlarla dini
7
fikrə daha çox təsir etdiyi söylənilir. Lakin
savaşına həsr olunan bu əsərin
mərkəzində 1572-ci ilin 24 avqust
Avropada və ABŞ-da W.Scott
`un əsərləri əsasında
günü hadisələri dayanır. Victor Hu-
yazılmış və tamaşaya qoyulmuş külli miqdarda
go
`nun (1802-1885) “93-cü il”,
pyes, opera və baletlər onun mədəniyyətə birbaşa və
güclü təsir etdiyini göstərmirmi?!
“Səfillər”, “Notr-Damlı qozbel”
İngiltərə, Fransa, Almaniya, Rusiya və ABŞ-da
(Paris Notr-Dam) kimi tarixi möv-
romantik məktəbə məxsus tarixçilər onun “Waver-
zuda əsərlərində və ümumiyyətlə,
ley novels”, “Rob Roy”, “Ivanhoe”, “Quentin Dur-
bütün yaradıcılığında təzadlar və istisna təşkil edən
ward” kimi əsərlərindən ilham almış və ideyalar, hət-
hadisələr əsas yer tutur. O, hadisə
ta elmi-tarixi tədqiqat mövzuları seçib götürmüş-
və xarakterlərin müəyyən keyfiy-
dülər. W.Scott tarixi mənzərəyə ümumi və obyektiv
yətlərinin hədsiz dərəcədə güclən-
nəzər salmağa çalışır, müəllif olaraq tərəf tutmama-
dirilməsi, qatılaşdırılması - qro-
sı ilə fərqlənirdi. O, yerli kolorit, paltar, məişət xır-
tesklər üsulunun qüdrətli ustasıdır
dalıqlarına diqqəti ilə də tarixiliyi gücləndiridi. Bal-
(“qrotesk” sözü Hüqonun kəşfi-
dir!).
zac
`ın fikri də maraqlıdır: “W.Scott romanı tarixin
J.Fenimore Cooper (1789-
fəlsəfəsi səviyyəsinə (dərəcəsinə) qaldırdı”.
1851) xüsusilə Amerika hindiləri
Lakin, W.Scott
`un tarixi romanlarında uydur-
və müxtəlif ləqəblər altında tanı-
malar və anaxronizmlərə də kifayət qədər rast gəli-
nan ovçu Natti Bumpo haqqında
nir. Bunlar tarixin daha əvvəl, daha qədim dövrünə
beş romantik kitabı ilə tarixi möv-
aid əsərlərində daha da artır. Təbii ki, o, bunları bilə-
zuda yazılmış bədii əsərlər qalere-
bilə edirdi, hadisələri bir-birinə qarışdırır, müxtəlif
yasını zənginləşdirmişdir. Tarixi
kombinasiyalar qururdu. Onun məqsədi tarixi dra-
mövzuda bədii əsərlər yazan Mark
matikləşdirmək, bir sıra hallarda əfsanəni fakta qur-
Twain (1835-1910) (“Şahzadə və
ban verməməklə əsəri maraqlı etməkdi (o özü, əsər-
dilənçi”, “Kral Arturun sarayında
lərinin girişində və digər yazılarında bu fikrə toxu-
yankilər”, “Janna d`Ark”) G.Flau-
nub). Onun fikrincə, müəllif keçmiş tarixi zamana
bert, W.Thackeray, Virginia Woolf,
yaşadığı çağdaş dövrün gözü ilə baxmalıdır.
Feuchtwanger, M.Şoloxov, A.Tolstoy, Umberto
W.Scott
`u Şekspirin davamçısı kimi görənlər, onu
Eko, Patrick Süskind və bir çox digər yazıçıların me-
“romanın Şekspiri” adlandıranlar da vardı
tod və xüsusiyyətləri haqqında burada söhbət aç-
(W.Scott
`un buna cavabı qısa və sadə idi: “...mən
mırıq. Ruslardan Puşkin “Kapitan qızı” əsərində tə-
onun ayaqqabısındakı qaytanları bağlamağa layiq
rəfsiz və yığcam nəql üsulu nümayiş etdirsə də,
deyiləm”). Romantizm dövründə peşəkar tarixçilər
W.Scott
`dan təsirlənib, ona bənzərliyi çoxdur. Qo-
W.Scott
`u tarixin dostu və təbliğatçısı, tarixçilərin
qolun poetik gücə malik “Taras Bulba”sı, Tolstoyun
ilham qaynağı hesab edirdilər. Zaman dəyişdi, fikir
“Hərb və sülh” və “Hacı Murad” tarixi-bədii əsərlə-
və münasibət də dəyişdi. Pozitivist tarixçilər tarixi
ri məşhurdur. Azərbaycan ədəbiyyatında Y.V. Çə-
romanların tarixlə uyuşmadığını, tarixə zidd oldu-
mənzəminlinin “Qan içində” və “Qızlar bulağı”,
ğunu, ziyanlı olduğunu irəli sürdülər. Bu işdə tarix-
M.S. Ordubadinin “Qılınc və qələm”və Dumanlı
çilər tək deyildi; W.Scott
`un yalançı kübar, cənga-
Təbriz”, M.İbrahimovun “Gələcək gün”, İ.Şıxlının
“Dəli Kür”, P.Makulunun “Səttarxan”, S. Vurğunun
vər namusu haqqında yaratdığı illuziyaların tək ədə-
dramları (xüsusilə sonuncu halda tarixilik deyil, bə-
biyyat üçün deyil, hətta cəmiyyət üçün ziyankar ol-
dii dəyər və gözəllik, poetik güc əsas götürülüb)
25
8 Sentyabr
P. Merimee
Victor Hugo
J.Fenimore Cooper
Mark Twain
Walter Scott
7
А. Долинин. История, одетая в роман. «Книга», Москва, 1988).
26
8 Sentyabr
qeyd edilə bilər.
cildlik əsər yazdı: “Böyük yara-
dıcılıq dövrləri”. S.Zveig (1881-
Bir tərəfdən ali mədəniyyət, digər tərəfdən po-
1942) bədii-tarixi dramatizmlə
pulyar, kütləvi mədəniyyət təzahürü olan tarixi-
dolu portretlər silsiləsi yaratdı
bədii əsərləri bir-birindən ayırmaq lazımdır. Tarixi
(“Jozef Fuşe”, “Maria Stuard”,
fonda yazılmış bədii əsərdə ədəbiyyat tarixi üstələsə
Magellan”, “Dikkens”, “Sten-
yaxşıdırmı?! Tarixi roman və tarixi süjetə malik
dal”, “Erazm Rotterdamlının
roman anlayışları bir-birindən fərqləndiril-
triumfu və faciəsi”, “İnsanlığın
məlidirmi?! Tarix və macəranı birləşdirən (tarix ma-
parlaq çağı” seriyası). Andre
cəralar üçün bir fondur) yazıçılar: A.Düma (ata), Fe-
Maurois (1885-1967) əsasən bir
nimore Cooper, Mayne Reid, J.Verne, A.Conan Doy-
sıra məşhurların (George Sand,
le, Louis Boussenard sadə, sadəlövh, sürətli, maraq-
Byron, Dickens, Victor Hugo,
lı, cəzbedici nəql üsulu ilə oxucuların sevimlisi ol-
Balzac, üç nəsil Dumalar və Dis-
dular. Zaman keçdikcə, dəyərlər sistemi və cəmiy-
raeli, Şatobrian, Alexander Fle-
yətin ruhu dəyişdikcə bu əsərlər... uşaq ədəbiyyatına
ming, Marcel Proust,...) bədii bi-
çevrildi. Əyləncəli ədəbiyyat ədəbi prosesin ucqar
oqrafiyasını yaratmaqla tanındı.
əyalətində cüzi (sayca deyil, bədii-estetik dəyərinə
Irving Stone (1903-1989) haq-
görə) yer tutur.
qında da eyni sözü demək olar
Tarixə çox meylli olan bəzi yazıçı və şairlər xa-
(Vincent van Gogh, Michelange-
lis tarixə aid elmi əsərlər də yazmışlar. W.Scott
lo, Sigmund Freud, Charles Dar-
(“Şotlandiya tarixi”, “Napoleon Bonapartın həya-
win, Jack London, Henhrich
tı”), Puşkin (“Puqaçevin tarixi”, “1-ci Pyotrun tari-
Schliemann, Camille Pissarro)...
xi”, Merimee (Rusiya və Ukrayna tarixi), Herbert
Azərbaycanda bu janrın us-
Wells (Dünya tarixi) peşəkar tarix-
ta sı Rafael Hüseynovdur
çiliyə meylli mütəfəkkirlərdir.
(1955). Hüseyn Cavid və Cavid-
***
lər, Məhsəti, Müslüm Maqoma-
Tarixi mövzuda yazılmış bə-
yev, Həsən bəy Ağayev, Rəfibəy-
dii əsərlər sırasında tarixə düşmüş
lilər,... haqqında silsilədə Məhsətiyə həsr edilmiş
böyük insanların epik-bədii bioq-
kitab birinci növbədə elmi əsərdir. Digərləri tarixi-
rafiyası janrı qədimdə yarandı, ye-
bədii-sənədli əsərlərdir, onların oxucusu həm
ni dövrdə isə get-gedə daha böyük
inanır, həm həzz ala bilir. R.Hüseynovun gücü eyni
yer tutmağa başladı. Plutarx
zamanda tarixçi, jurnalist və yazıçı işini birləşdir-
(?45-?127) “Müqayisəli həyat
mə, bir-birinə qovuşdurma qabiliyyətindədir. Möv-
tarixçələri” əsərində tarixlə bədii
zu olaraq seçdiyi şəxsin dövrünü, həyatını, ailə və
ədəbiyyatın gözəl sintezinə nail
dostlarını, ictimai mənzərəni öyrənir, tədqiqat
oldu, bədii və ya bədiiləşdirilmiş
aparır. Jurnalist kimi qəhrəmanının şəxsi sənədləri
tərcümeyi-hal janrının əsasını
və məktubları, müasirlərinin onun haqqında xatirə-
qoydu. Görkəmli yunanların və
ləri, dövlət sənədləri, qəhrəmanı ilə görüşmüşsə
romalı insanların müqayisədə
müəllifin öz xatirələri bir yerə toplanılır, maraqlı
verildiyi bu əsər ağıllı, maraqlı, bi-
materiallarla işləmək sanki meydanı genişləndirir,
lik verən qaynaq kimi intellektu-
hərəkət imkanını artırır. Və yazıçı qələmi, faktlara
alların və ziyalıların müəyyən mə-
və dilə söykənən bəlağət işə düşür. Şəxslə yanaşı
nada icbari oxusuna çevrilə bil-
onun ətrafının və ümumiyyətlə, dövrün geniş
mişdi. Washington Irving (1783-
panoramı verilir. Qəhrəmandan əvvəl və sonra baş
1859) Christopher Columbus,
verənlər, onunla bağlı olanlar hekayəyə cəlb olunur.
George Washington, Məhəmməd
Musiqiçilər haqqında yazıları xüsusi maraq
(peyğəmbər) və digər ta rixi
doğurur, xüsusi ahəngə malikdir. R. Hüseynovun
şəxslər haqqında tarixi roman səp-
məqsədi əslində tam tarix yazmaq, bioqrafiya
gisində bədii bioqrafiyalar müəl-
yaratmaq deyil, o, qəhrəmanlarının düşüncə və
lifi kimi janrın inkişafına gözəl
sənət aləmini, xarakterini açmağa çalışır.
töhfələr verdi. Romain Rolland
Ümumiyyətlə, memuarlar, xatirələr, məktub-
(1866-1944) (“Bethovenin həya-
lar tarixə həyatilik verir, ona “nəzəri” tarixin bacar-
tı”, “Mikelancelonun həyatı”,
madığı insan xarakterləri və aydınlıq gətirir.
“Tolstoyun həyatı”, “Mahatma
Qandi”, “Handel”, “Keçmiş musi-
qiçilər” və digər gözəl və geniş
həcmli əsərləri ilə ün qazandı. Bet-
(davam edəcək)
hoven haqqında daha böyük - altı
Plutarx
Washington Irving
Romain Rolland
S.Zveig
Andre Maurois
Irving Stone
Rafael Hüseynov
Dostları ilə paylaş: |