KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015 191
KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015
UOT 547.022.12
DİLS
– ALDER REAKSİYASINDA SİS- VƏ TRANS KONFİQURASİYALARIN İZAHI
VƏ TETRAEDRİK MOLEKUL MODELLƏRLƏ VİZUALLAŞMASI
A.A.Nağıyeva
1
, V.M.Həsənova
2
, F.Ə.Mustafayeva
2
, M.S.Salahov
2
Bakı Dövlət Universiteti
1
AZ 1148 Bakı, Z.Xəlilov küç., 23; e-mail:
adela.nagıyeva@mail.ru
Polimer Materiallar İnstitutu
2
AZ 5004 Sumqayıt, S.Vurğun küç., 124; e-mail:ipoma@science.az
Fundamental fəzavi quruluşa ən çox tabe olan Dils-Alder reaksiyasıdır ki, bu reaksiya dien və
dienofillər arasında qapalı quruluşlu birləşmə reaksiyası olub, başlangıc molekulların ilkin
konfiqurasiyalarını saxlamaqla başa çatır. Buna əsaslanaraq işdə biz butadienlə sis-buten-2 nin
Dils-Alder reaksiyası nəticəsində alınan sis-4,5 dimetil tsikloheksenin, trans-buten-2 ilə isə
transtsikloheksenin yaranmasını daha əyani şəkildə göstərilməsinə nail olmaq məqsədi ilə
tetraedrik modellərlə vizuallaşdırmışıq.
Açar sözlər: sis- və trans- konfiqurasiyalar, sərt rabitəli birləşmə, hərəki rabitəli birləşmə,
aralıq komplekslər, tetraedrik modellərlə vizuallaşma
.
Fəzavi kimya elmində coxsaylı sözönü
şəkilçilərdən istifadə olunmasının azərbaycan
dilində semantik izahı 2006-cı ildə kitab
halında verilmişdir [1]. Bunlar icərisində
dərsliklərdə
geniş
istifadə
olunan
və
molekulların konfiqurasiyalarını ifadə edən
sis- və trans- fəzavi sözönü şəkilçilərin
molekul modellərlə şərhi fəzavi kimya
kursunun əyani şəkildə dərk olunması üçün
böyuk əhəmiyyət kəsb edir.
Məlumdur
ki,
sis-
və
trans-
konfiqurasiyalarının realizə olunması ilk
növbədə molekulun sərt, gövdəli quruluşunda
əvəzedicilərin fəzada eyni və əks istiqamətli
düzülüşünü göstərir. Bu tipə mənsub olan sis-
və trans- konfiqurasiyalı molekullar eyni
tərkibli olmaqla, fərqli fiziki və kimyəvi
xassələr daşıyırlar. Bu xassələrin fərqlənməsi
bəzən hətta molekulların adlarında sərbəst
kimyəvi ifadələrlə əks olunurlar: məsələn
malein və fumar turşuları fərqli fiziki-kimyəvi
xassələrə görə belə sərbəst adları almışlar.
Fəza səciyyəli bu tip xassələr bir çox
molekulların hibrid orbitallarında da öz
ifadəsini tapır və fəzavi kimya sahəsində
tetraedrik modellərdə molekulun xassələrini
birmənalı izah edir [2,3]. Qeyd etmək lazımdır
ki, kimyəvi reaksiyalar içərisində fundamental
fəzavi quruluşa ən çox tabe olan Dils-Alder
reaksiyasıdır [4]. Bu reaksiya dien(a) və
dienofillər(b)
arasında
qapalı
quruluşlu
birləşmə
reaksiyası
olub
başlanğıc
molekulların əsasən ilkin konfiqurasiyalarını
saxlamaqla başa çatır.
dien(a)
dienofil(b)
Alifatik sıra dien və dienofillərin Dils-Alder
reaksiyasının
tetraedrik
modellərlə
vizuallaşması sis- və trans- adduktların fəzavi
quruluşlarının mənimsənilməsi üçün daha
münasibdir, çünki ikiqat rabitə () tetraedrin
tillərlə sərt birləşməsini, birqat rabitələr () isə
tetraedrlərin
təpələrlə
fırlanma
hərəkətli
birləşməsini əyani şəkildə göstərir:
192 A.A.NAĞIYEVA və b.
KİMYA PROBLEMLƏRİ
№ 2 2015
ñÿðò ðàáèòÿëè áèðëÿøì ÿ
ùÿðÿêè ðàáèòÿëè áèðëÿøì ÿ
Qeyd etmək lazımdır ki, bu tip hərəki
rabitə
ətrafında
fırlanma
nəticəsində
molekullar müxtəlif konformasiyalar halında
mövcud ola bilirlər [5]. Belə ki, butadien-1,3
molekulunda olan sərt birləşmiş iki rabitəli
karbon fraqmentləri bir-biri ilə təpələrlə
birləşmiş iki tetraedrlərin yaratdığı rabitələr
ətrafında fırlanaraq müstəvi şəkilli daha
dayanıqlı sisoid-planar və transoid-planar
konformasiyalarda mövcud ola bilirlər ki,
bunlardan yalnız sisoid konformasiya Dils-
Alder reaksiyasına daxil olur.
transoid konformasiya
sisoid konformasiya
Äèëñ-Àëäåð ðåàêñèéàñûí äà ï ëàí àð äèåí âÿ äèåí î ôèë addendlÿri àðàëûã
î ðèåí òàñèéàäà
DİLS – ALDER REAKSİYASINDA SİS- VƏ TRANS 193
KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015
Bizim verdiyimiz tetraedrik modellərlə bu planar konformasiyaların daha dayanıqlı olduğu
asanlıqla müşahidə olunur.
s i s o i d k o n f o r m a s i y a
t r a n s o i d k o n f o r m a s i y a
Alifatik dienlər sırasında metil əvəzli sisoid
konformasiyalı planar piperilen fraqmentləri
sis- və trans- quruluşların bu tetraedrik
modellərlə vizuallaşmasını aşağıdakı planar
formalarda təsvir etmişik:
s i s - p ip e r ile n
tr a n s - p ip e r ile n
Bunlardan trans-piperilen dien sintezinə daxil
ola bildiyi halda sis- piperilen tetraedrik metil
qrupunun fəzavi maneəsi nəticəsində dienlə-
dienofil arasında aralıq kompleks yarada
bilmədiyindən addukta çevrilə bilmir. Eləcə də
sis-sis-1,4-dimetil butadien-1,3 hər iki metil
qruplarının fəzavi maneəsi nəticəsində Dils-
Alder adduktları yaratmır, halbuki trans-trans
1,4-dimetil butadien bu reaksiyada aktiv iştirak
edir.
sis-sis -1,4 dimetilbutadien-1,3
trans trans-1,4 dimetilbutadien-1,3
194 A.A.NAĞIYEVA və b.
KİMYA PROBLEMLƏRİ
№ 2 2015
Bunlardan fərqli olaraq izopren və 2,3-
dimetil
butadien
molekulları
müxtəlif
dienofillərlə asanlıqla adduktlar yaradırlar,
çünki aralıq kompleksin əmələ gəlməsində
metil qruplarının fəza maneələri yoxdur. Bu
faktların
tetraedrik
modellərlə
əyani
vizuallaşmasını
biz
aşağıdakı
qrafiki
təsvirlərdə vermişik.
izopren
2,3-dimetil butadien-1,3
Sis- və trans-konfiqurasiyalı dienofillər
götürüldükdə
də
ilkin
konfiqurasiyaları
saxlamaqla adduktlar alınırlar. Belə ki,
butadienlə sis-buten-2 Dils-Alder reaksiyası
nəticəsində yalnız sis- 4,5-dimetil tsikloheksen
yaradır.
Bunların
verdiyimiz
tetraedrik
modellərlə ifadəsi alınan birləşmələrin fəza
quruluşunu daha aydın göstərir.
+
trans-2,3-dimetilbuten-2
trans-4,5-dimetil tsikloheksen-2
+
tra ns-2,3 -d im etilbu ten -2
tra ns-4,5 -d im etil tsikloh eksen -2
DİLS – ALDER REAKSİYASINDA SİS- VƏ TRANS 195
KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015
ƏDƏBİYYAT
1.Salahov M.S., Əfəndiyev A.A., Məhərrəmov
A.M., Salahova R.S. İzahlı
fəzavi kimya
terminləri.
Bakı.
“Elm”–2006,
164
s.
2.Salahov M.S., Bağmanov B.T., Yusifova N.İ.,
Bağmanlı L.B. Fəza səciyyəli kimyəvi terminlər və
onların izahı. 16. Dinamiki molekul modellər //
“Kimya məktəbdə” jurnalı, 2006, 1(13), s.64-71.
3. Salahov M.S., Abbasov V.M., Bağmanov B.T.
və b. C
n
– karbohidrogenləri, onların quruluşu,
qrafiki təsvirləri və nomenklaturası. 5. C
3
–C
4
tərkibli karbohidrogenlərdə izomerlik. // “Kimya
məktəbdə” jurnalı, 2006, 3(15), s.3-18.
4. Онищенко А.С. Диеновый синтез. Изда-
тельство Академия Наук СССР, Москва,
1963,566c.
5. Салахов М.С., Пашаев Ф.Г., Гасанов А.Г.,
Багманов Б.Т. Квантовохимические расчеты
электронной структуры молекулы гексахлор-
бутадиена. // Azərbaycan kimya jurnalı, №4,
2007, s.53-57.
(Salahov M.S., Pashaev F.G., Gasanov A.G.,
Bagmanov B.T. Kvantovohimicheskie raschety
jelektronnoj
struktury
molekuly
geksahlor-
butadiena. // Azərbaycan kimya jurnalı, №4, 2007,
s.53-57).
ОПИСАНИЕ И ВИЗУАЛИЗАЦИЯ ТЕТРАЭДРИЧЕСКИМИ МОДЕЛЯМИ
ЦИС- И ТРАНС-
КОНФИГУРАЦИЙ В РЕАКЦИИ ДИЛЬСА
-АЛЬДЕРА
А.А.Нагиева
1
, В.М.Гасанова
2
, Ф.А.Мустафаева
2
, М.С.Салахов
2
1
Бакинский государственный университет
AZ 1148 Баку, ул. З.Халилова, 23; e-mail: adela.nagıyeva@mail.ru
Институт полимерных материалов Национальной АН Азербайджана
AZ 5004 Сумгайыт, ул С. Вургуна, 124; e-mail:ipoma@science.az
Реакция Дильса-Альдера является фундаментальной реакцией с точки зрения структурного
строения, так как конечный продукт реакции сохраняет структуру исходных диенов и
диенофилов. Исходя из этого, в данной работе мы провели более доступную визуализацию с
помощью тетраэдрических моделей цис-4,5-диметилциклогексена, полученного по реакции
Дильса-Альдера из цис-бутена-2 и бутадиена и соответственно, транс-4,5-диметилциклогексена
из транс-бутенa-2.
Ключевые слова: цис
- и транс- конфигурации, соединение с жесткой связью, соединение с
подвижной связью, промежуточный комплекс, визуализация тетраэдрическими моделями.
EXPLANATION AND VISUALIZATION OF SIS-AND TRANS- CONFIGURATIONS IN THE
REACTION OF DIELS ALDER BY TETRAHEDRAL MODELS
A.A.NAGIYEVA, V.M.HASANOVA, F.A.MUSTAFAYEVA, M.S.SALAHOV
Baku State University
AZ 1148 Baku, Z.Khalilov str., 23;E-mail: adela.nagıyeva@mail.ru
Institute of Polymer Materials of the National AScademy of Sciences of Azerbaijan
AZ 5004 Sumgait, S.Vurgun str., 124, E-mail:ipoma@science.az
Diels-Alder reaction is a fundamental reaction from structural composition standpoint since a finisdhed
product preserves a structure of initial dienes and dienophyles.Hence,the work providesmore accessible
visualization with the help of tetrahedral models of sis-4,5-dimethyl cyclohexene obtained from the Diels-
Alder reaction of butadiene and sis-butadiene-2 and trans 4,5 dimethilcyclohexene from trans-buten-2.
Keywords: sis- and trans- configurations, strong comminication compound, intermediate complexes,
visualization by tetrahedral models.
Redaksiyaya daxil olub 13.02.2015.
Dostları ilə paylaş: |