_____________
Milli Kitabxana________________
1
Əhəd Hüsеynоv
TƏNQİD VƏ ƏDƏBİ
PRОSЕS
Kitаb аtаmın yаzılаrının ərsəyə
gəlməsində müstəsnа хidməti оlаn
əziz аnаm Ülkər хаnımın və həyаtdаn
nаkаm gеtmiş
bаcım Səhərin
müqəddəs rühlаrınа ithаf оlunur.
«Nurlаn»
Bаkı-2009
_____________
Milli Kitabxana________________
2
Tərtib еdəni:
Zərnurə ƏHƏDQIZI
Еlmi rеdаktоru və «Ön söz»ün müəllifi:
Təyyаr CАVАDОV
filоlоgiyа еlmləri dоktоru
Əhəd Hüsеynоv. Tənqid və ədəbi prоsеs.
Bаkı, «Nurlаn», 2009. – 416 səh.
Kitаbdа Аzərbаycаn ədəbi tənqidinin istеdаdlı və nüfuzlu nü-
mаyəndələrindən biri kimi tаnınаn Əhəd
Hüsеynоvun ədəbi-tən-
qidi məqаlələri tоplаnmışdır.
Nəsr, pоеziyа, tənqid və ədəbiyyаtşünаslıq məsələlərinə həsr
еdilmiş bu məqаlələr 50-70-ci illər ədəbi prоsеsinin bütün mü-
rəkkəbliyi, ziddiyyətləri, inkişаf spеsifikаsı, sоsiоlоji və еstеtik
təmаyülləri hаqqındа аydın təsəvvür yаrаdır.
Kitаbdа müəllifin M.Füzulinin аllеqоrik əsərlərinin idеyа-еstе-
tik хüsusiyyətlərindən bəhs еdən «Füzulinin təmsilləri» аdlı аrаş-
dırmаsı və əsərlərinin bibliоqrаfiyаsı dа yеr аlmışdır.
H
2009
098
4702000000
−
−
N
qrifli nəşr
© Ə.Hüsеynоv, 2009
©
«Nurlаn», 2009
_____________
Milli Kitabxana________________
3
ƏHƏD HÜSEYNOV TƏNQİDİNİN ÜSLUBİ
DOMİNANTLARI
Ə.Hüseynov Azərbaycan ədəbi
tənqidinin Böyük Vətən
müharibəsindən sonrakı nəslinin nümayəndəsidir. O, bu sahəyə
1948 – ci ildə “Azərbaycan ədəbiyyatının vəziyyəti və onu
yaxşılaşdırmaq tədbirləri haqqında” hökumət qərarından sonra
cəlb edilən istedadlı gənclərin sırasında gəlmişdi. Bu illərdə
ədəbi tənqid sahəsində Mir Cəlal, M.Hüseyn, M.Arif,
M.İbrahimov, M.C.Cəfərov, C.Cəfərov, M.Rəfili, Ə.Ağayev,
H.Orucəli kimi ünlü simalar fəaliyyət göstərirdilər. Bununla
belə 40 – cı illərin sonlarında yazdığı “Fədai” poeması
haqqında”, “Gənclərimizin şeirləri haqqında”, “Ə.Cəmilin
lirikası” kimi ilk məqalələri ilə ədəbi
prosesə nüfuz etməyə
çalışan Ə.Hüseynov 50-60-cı illərdə artıq professional tənqidin
aparıcı nümayəndələrindən biri kimi tanınır və qəbul edilirdi.
1948-ci
ildən 1970-ci ilə qədər (1970-ci ildə qələmə
alınan və yalnız bu günlərdə “Ədəbiyyat qəzeti”ndə çap olunan
“Ünvansız məktub” məqaləsi onun ədəbi tənqidlə bağlı hələlik
bizə məlum olan son yazısıdır) yorulmadan çalışan tənqidçi
bilavasitə müasir ədəbi prosesə dair əlliyə qədər məqalənin
müəllifidir.
Bu
məqalələrlə tanışlıq bizi çox aydın
və qəti bir
qənaətə gətirir ki, Ə.Hüseynov ədəbi prosesi ardıcıl şəkildə
izləyən, ona həssaslıqla yanaşan bir tənqidçi olmuşdur. Ruhən
ədəbiyyata bağlı və yüksək nəzəri təfəkkürə sahib olduğu üçün
o, sənətin ictimai və milli şüurun inkişafındakı roluna, idraki və
tərbiyəvi əhəmiyyətinə inanmış, aramsız çalışmalarının
psixoloji əsasında da məhz bu inam dayanmışdır.
Həm ədəbiyyatşünas, həm də tənqidçi kimi fəaliyyətinin
bütün məqamlarında, qələmindən çıxan hər bir ədəbi – elmi
yazıda onun xalq mənafeyi üçün çırpınan ürəyinin istəkləri,
vətəndaş məramı və qayəsi, milli ədəbiyyatın təəssübünü
çəkməsi, onu daim irəli aparmaq ehtirası nəzərə çarpır.
_____________
Milli Kitabxana________________
4
Tənqidçi “söz”ündə ötkəmlik
və sərtlik, prinsipiallıq və
obyektivlik Ə.Hüseynovun yaradıcı xarakterini şərtləndirən
əsas sifətlərdəndir. Bu “ötkəmliy”in və “sərtliy”in mayasında
ideologiyadan güc alan “sovet tənqidi”nə məxsus müəyyən
cizgilər olsa da, bütövlükdə daha çox sənətin taleyi naminə
inandığı elmi həqiqəti bütün aydınlığı ilə və çəkinmədən, ayaq
geri qoymadan demək, deməyi bacarmaq psixologiyası dayanır.
Ə.Hüseynov, əgər belə demək mümkünsə, klassik
tənqidçi tipi idi. Düşündüyünün
həqiqət olduğuna inananda,
onu söyləməkdən heç vaxt çəkinmirdi.
O,
dünya
ədəbiyyatının tarixini yaxşı bilirdi. Milli ədəbi
prosesin tarixi inkişaf yolunu bütün incəliklərinə qədər mənim-
səmişdi. Çox ciddi elmi-nəzəri hazırlığı ona müasirlərinin yara-
dıcılığına dünya və milli ədəbi – tarixi proses kontekstlərində
yanaşmaq, imkanı verirdi.
Tənqidçi, ədəbi prosesə canlı və daim inkişafda olan
bütöv bir orqanizm kimi baxır, ona kompleks şəkildə
yanaşmağı vacib sayırdı. Dövrün ədəbi orqanlarında çıxan
əsərlərlə, ayrı – ayrı nəşriyyatların ədəbi – bədii çap məhsulları
ilə tanış olur, oxuyur və bu əsərlər haqqında
öz mülahizələrini
söyləyirdi. Xüsusən, sovet dövründə bədii əsərin məhz ədəbi
orqanlarda çap olunmaq yolu ilə həyata vəsiqə aldığını nəzərə
alsaq (demək olar ki, başqa imkanın olmadığını da nəzərə
alsaq), onda ədəbi-bədii orqanların cari ədəbi prosesin
istiqamətlənməsində (əslində ədəbiyyatın taleyinin müəyyən-
ləşməsində) oynadığı rolu təsəvvür etmək çətin deyil. Buna
görə də, Ə.Hüseynov “Azərbaycan”, “Ədəbiyyat və incəsənət”
və digər ədəbi orqanların fəaliyyətini ardıcıllıqla izləyir, hər bir
nömrənin ədəbi məhsullarını analitik elmi təhlildən keçirir və
qiymətləndirirdi.
Bu
mənada tənqidçinin 1953-cü ildə yazdığı
“Tələbkarlığı artırmalı” məqaləsi daha artıq səciyyəvidir.
“Azərbaycan” jurnalının 1953-cü
il birinci nömrəsində çap
olunan əsərləri diqqətlə təhlil edən, bu nümunələrin qüvvətli və
zəif cəhətlərini aşkarlayan tənqidçi jurnalın redaksiya heyətini