KitabxanaşÜnasliq və İnformasiya №2
Yüklə 323,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA № 2
- THE DICTIONARY TRADITION IN THE TURKISH NATIONS BOOK AND LIBRARY CULTURE P.F.KAZIMI
- СЛОВАРЕТВОРЧЕСКИЕ ТРАДИЦИИ В КНИЖНОЙ И БИБЛИОТЕЧНОЙ КУЛЬТУРЕ ТЮРКСКИХ НАРОДОВ П.Ф.КАЗЫМИ
| KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA № 2 2010
64
TÜRK XALQLARININ KİTAB VƏ KİTABXANA MƏDƏNİYYƏTİNDƏ LÜĞƏTÇİLİK ƏNƏNƏLƏRİ P.F.KAZIMİ Bakı Dövlət Universiteti Milli irsin öyrənilməsi istiqamətində aparılan tədqiqatlar təkrar-təkrar zəngin mədəniyyətin varisliyini üzə çıxarır, xüsusilə də orta əsrlərdə Azərbay- canın kitab və kitabxana tarixinin açılan hər bir səhifəsi etinik coğrafiyanın ümumi mənzərəsində xalqımızın əhəmiyyətli rolunu göstərir. Tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycan mədəniyyətinin bir çox xüsusiyətləri erkən orta əsrlərdən demək olar ki, bütün türk xalqlarına da xas olmuşdur. Təəsüflə qeyd etməliyik ki, XX əsrin əksər tədqiqatçıları türkoloji axtarışlarını türk xalqlarının fərqləndirici əlamətlərini öyrənib üzə çıxarmağa həsr etmişlər. Bu Rus tədqiqatçıları ilə yanaşı Avropa mütəxəssislərinə də aid oluna bilər. Ümumi cəhətlərin, tarixi köklərin və müştərək ənənələrin araşdırılmasında maraqlı tərəfləri müəyyənləşdirmək türk tədqiqatçıların qarşısında duran vəzifələrdir. Əvvəlki tədqiqatlarda ifadə olunduğu kimi ilk kitablar müqəddəs kitab- lar olmuşdu ki, kitabxana fondlarının repertuarını böyük tarixi dövrdə məhz müqəddəs kitablar müəyyənləşdirilmişdi. Sonrakı mərhələdə dastan və əsatir- lər geniş yayılmış, müxtəlif coğrafi ariallarda müxtəlifliyi ilə fərqlənmişdi. Məsələn, Zərduştliyin müqəddəs kitabı olan Avesta eramızdan əvvəl III yüzil- likdə artıq Romada od və ailə ocağının ilahəsi Vesta əsatirinə çevrilir. Vesta rahibələri erkən yaşlarından otuz il müddətinə bakirəliyini qorumalı və saflıq simvolu olaraq Roma imperatorlarının yaxın əhatəsində olmalı idilər. Ən qədim türk əsatirlərində də Şamanizmdən, Atəşpərəstlikdən və daha qədim olan yaranışın Şumer dövrü qavramlarından doğan elementlər mövcud- dur. Eləcə də dini dünyagörüşünün formalaşdırılmasında ilahiyyatçı mütəxəs- sislər qədim Şumer əsatirlərindən xeyli faydalanmışdılar. Avropa bibliyaşünas alimlərinin verdiyi məlumata görə eramızdan əvvəl VI yüzillikdə yəhudilər Tövratın bir sıra hekayətlərini məhz “Gilqameş” dastanından götürmüşlər. Qədim və orta əsr kitabxanalarının repertuarında lüğətçilik mədəniyyəti də mühüm yer tutur. Təsadüfi deyil ki, bir çox tədqiqatçılar Xətib Təbrizinin Təbrizdən Bağdada getməyini onun oxuduğu kitablarda başa düşmədiyi sözlə- ri öyrənmək məqsədi ilə olduğunu əsaslandırırlar. XI-XII əsrlədə İslam cə- miyyətinin tədricən liberallaşması, elmi ədəbiyyatın çeşidinin genişlənməsi, KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA № 2 2010
65 əyalətlərdə insanların ərəb və fars dilli mənbələrdən istifadə etməsinə şərait yaradırdı ki, bu zaman məzmunlu lüğətlərə ehtiyac duyulurdu. Cəmiyyət mə- lumat ehtiyacını yaratdığı kimi, onların ödənilməsinə də şərait yaradır və biz XI əsrdən başlayaraq belə lüğətlərin meydana gəlməsini müşayət edirik. Qorunub saxlanılmış ən qədim türk kitabının Mahmud Kaşğarinin “Di- vani lüğəti türk” olması da bu fikrimizi təstiq edir. Bu kitab ümumtürk mədəni abidəsidir. Şərqi Türküstanda yazılmasına və Bağdad xəlifəsinə təqdim edil- mək üçün hazırlanmasına baxmayaraq lüğət bütün türk xalqlarının dilini, ləh- cə və şivəsini əhatə edir, eləcə də bu dillərin tanıdılması məqsədini daşımışdır. Tədqiqatçı S.İ.Bayevski Bədrəddin İbrahimin “Fərhəngi zəfərquya və cahannuya” əsərini araşdıraraq onu fars dilinin izahlı lüğəti kimi təqdim edir. Lakin qorununb saxlanmış ən qədim lüğətin Əsədi Tusiyə mənsub olan “Lü- ğəti furs” olduğunu qeyd edir və bu lüğətin həqiqi müəllifinin Qətran Təbrizi olduğunu ortaya atır. Məlumdur ki, Qətran Təbrizi Əsədi Tusinin müəllimi olmuşdur və 1959-cu ildə Tehran Universitetinin elmi jurnalında çap olunan Əsgər Hüquqinin məqaləsində də bu təsdiq olunur. Məlum olur ki, Tehran universitetində hətta bu kitabın nüsxəsi belə mövcuddur. Lakin 1966-cı ildə Tehranda keçirilən iranistlərin beynəlxalq konfransında M.Muyin çıxış edir və iddia edir ki, belə bir nüsxə yoxdur və Qətran Təbrizinin lüğəti əslində Əsədi Tusinin lüğətinin ixtisar olunmuş variantıdır. Şərqşünas və mətinşünas tədqi- qatçılar bu barədə öz sözlərini deyiblər və yəqin ki, bundan sonra da bu fikrin qərəzli olmasını elan edəcəklər. Biz isə kitabxanaşünaslıq baxımından onların hər birini kitab vahidi olaraq öz biblioqrafik siyahımıza daxil etməyi düzgün hesab edirik. Bədrəddin İbrahimin “Fərhənge zəfərquluya” lüğətinin quruluşu göstərir ki, bu lüğət heç də S.Bayeviskinin dediyi kimi fars dilinin izahlı lüğəti deyil. Lüğətin daxilində fars leksik vahidləri türk və ərəb leksik vahidləri kimi müs- təqil fəsillərdə ümumiləşib və müəllif etimologiyasını müəyyənləşdirə bilmə- diyi sözləri fars-ərəb və ya fars-türk sözləri kimi ayrıca fəsildə toplayıb. Lüğə- tin adından da gördüyümüz kimi fars dilinin izahlı lüğətinə heç dəxli yoxdur. Fars dilinin izahlı lüğətini Pəhləvi İranında Dehxoda adlı görkəmli alim tərtib etmiş və “Lüğətinameyi Dehxoda” adı ilə 48 cilddə çap etdirmişdi. Lü- ğətə fars, türk, ərəb sözləri ilə yanaşı Pəhləvi dövründən qalan xeyli arxaik sözləri də toplayaraq onu praktik lüğətdən daha çox paniranist ideyaların ifti- xar mənbəyi olaraq formalaşdırmışdı. Burada adı çəkilən M.Muyin isə 4 cild- lik “Lüğətinameyi Moin” kitabını XX əsrin 60-cı illərində tərtib edir. Daha çox praktikliyi ilə fərqlənən bu lüğət belə türk və ərəb sözlərinin fars dilinə göstərdiyi tarixi təsirdən kənarda qalmır. Tədqiqatçı Cavad Heyət fars dilində istifadə olunan türk sözləri lüğətinin tərtibatçısıdır.
KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA № 2 2010
66 Bu məqalədə XI-XVIII əsrlərdə hazırlanmış və geniş coğrafi arealda yayılaraq türk xalqına məxsus lüğətlərin biblioqrafik siyahısını verməyə ilk dəfə cəhd göstəririk.
1. XI əsr Fərxənge Qətran (Qətranin lüğəti) 2.
Fərxənge Fordovsi (Firdovsinin lüğəti) 3.
Tusi “Lüğəti furs” (fars lüğəti)
4.
1076 (469 hicri) Mahmud Qaşqayı “Divani lüğəti
türk” 5.
1134-cü ildə vəfat etmiş Cərullah Mahmud Zəməxşəri “ Kitabe lüğəte müqəddəmeye ədəb Zəməkşəri” 6.
XIII əsr Fəxrəddin Naxçıvani “Sixax əlmadjam” 7.
XIII əsr Misir Məmlukləri zamanı “Kitab əl qəvanin əl külliyyə Lidabti əl lüğət əttürkiyə” 8.
XIII əsr Elxanilər dövrü
Cəmaləddin ibn Mihnə “Kitab Helye əl insan və Helye ən lisan”
9.
XIV əsr Bədrəddin İbrahim “Fərhəngi zəfərquya və cahannuya” 10.
Şəmsəddin “Sixax əl furs” 11.
əvvəllərində İtalyan və Alman misionerləri “Kodeks
Kumanikus” (qıpcaq məcmuəsi) 12.
1301 Mövlana Fəxrəddin Mubarak Qaznavi Kəvvas “ Fərhəngi Fəxri Kəvvas” 13.
1312-13 cü illər Əbu Heyyan əl-Əndəlusi “Kitab əl idrak Lilisan əl ətrak” 14.
1328 Məhəmməd İbn Hinduşah Naxçıvani “Səhih əl-Furs” 15.
1343 Şəmsi Fərxi İsfahani “Miyari Cəmali” 16.
1343 Anonim Dastur al-afazil 17.
1393 Məhəmməd İbn Kəvvas Bəlxi “Baxr al-fəzail” KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA № 2 2010
67 18.
XV əsr Anonim “ Kitabi bəlağət əl müştaq fi lüğət türk əl qıpçaq” 19.
Nasir Kazi Qunbazi “Risaleyi Nasiri Əhməd” 20.
1419
Anonim “Adat al Fuzala” 21.
Bəlxi “Baxr al-fəzail”
22.
1474 (Hindistan) Təvanəddin Faruxi “ Fərhəngi İbrahim” 23.
XV-XVI əsrlər Anonim Fərid al Favaid 24.
XVI əsrdə (Anadolu) Anonim “Lüğəti əbu şəka” 25.
XVI əsr Nəvai “Mühakimat əl- lühəteyn” 26.
XVI əsr Məhəmməd Bin Qeys “Kitabi Tubyan əllucət ət türk ala lisani qanıqlı” 27.
XVI əsr Anonim Kəşf əl-lüğət 28.
XVI əsr Məhəmməd Bin Qeys “Lüğəti-türki xərəzmi” 29.
“Ketabe lüğəte Məhəmməd Bin Qeys” 30.
1510 (Hindistan) Mövlanə Mahmud İbn Şeyx Zeynalabdin Muhəmməd “Toxfat as-saadat” 31.
Muhəmməd ad-Dəxləvi “Muayyad al-
Fuzala” 32.
1544 Məhəmməd Tusi Ələvi “Lüğəti Şaxname” 33.
34.
1593 Anonim “Mədar al-əfazil” 35.
XVII əsrdə Hindistanda “ Lüğəti Fəzlullah xan” 36.
1600 (İsfahan) Məhəmməd Qasim Sururi Kaşani “Məcmə əl-furs” 37.
1608 Fəxrəddin Həsən Şirazi “ Fərhəngi Cahangiri” 38.
kati 39.
1662 Anonim “Şərhi Gülüstan” 40.
Fərhəngə Süuri KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA № 2 2010
68 41.
1705 (Herat) Anonim “Bədai əl lüğət” 42.
Cəngi tərəfindən Hindistanda yazılmış “Kitabe zəbani türki”
43.
XVII əsr Anonim “Əl Tamğaye Nasiri” (farsca- cığatayca lüğət) 44.
XVIII əsr Mirzə Mehdixan Astrabadi “Səngilax” (Nəvainin şeirlərinə lüğət) 45.
Məhəmmədtəan Qaqaqoyunlu “ Fərhəngi türk”
Burada adları çəkilən lüğətlərin bəzilərinin müəllifi anonimdir. Bəziləri- nin yazıldığı il və məkan məlum deyil. Bəzi hallarda eyni lüğətin bir neçə tərtibatçı tərəfindən hazırlanması iddia olunur. Lakin harada, kim tərəfindən yazılmasına baxmayaraq ütün bu lüğətlərdə türk dili və onun müxtəlif əsərlər- də və ya dillərdə istifadə olunan kəlmələri haqqında şərhlər verilir, bir çox hallarda lüğətin bütöv bir fəsli türk dilinə və ya ləhcələrinə aid edilir. Tərtib etdiyimiz siyahının bitkin olması barədə iddiamız yoxdur. Bu sahədə axtarış- larımız yəqin ki, siyahının daha böyük və məzmunlu olması ilə nəticələnəcək. Orta əsrlərdə kütləvi istifadə olunan, tez-tez üzü köçürülən məşhur lü- ğətlər sırasında rus tədqiqatçı S.İ.Bayevski 1652-ci ildə Təbriz şəhərində ya- zılmış Məhəmməd Təbrizinin “Bürhani kati” lüğətini göstərir. Eləcə də orta əsr lüğətlərinin varisliyi məsələsini araşdıran rus tədqiqatçısı göstərir ki, hər bir lüğətin tərtibatçısı özündən əvvəlki lüğətlərə istinadlar vermiş və onlardan geniş şəkildə faydalanmışlar. Bu məlumat əsas verir ki, orta əsr kitabxanala- rında lüğət materiallarının geniş yayılması və məlumatın mütəxəssislərin fak- tını iddia edək. Elmi işdə faydalana bilmək imkanı mütəxəssislərə hər dəfə daha geniş və məzmunlu lüğətin tərtibinə imkan yaratmışdı. Qeyd olunan lüğətlərin əksəriyyətinin tərtibatçısı türk əsilli alimlər ol- muşdur. Lakin hətta fars dili lüğətinin tərtibatçıları belə konkret ədəbi nümu- nələrdə istifadə edilən türk mənşəli sözləri və frazeologiyanı ya ayrıca bir fə- sildə göstərmiş, ya da mətin içərisində onlara izahlar vermişlər. Orta əsrlərdə lüğətlər əsasən ədəbi və elmi əsərlərdə mütaliə zamanı anlaşılmayan sözlərin izahı məqsədi ilə tərtib olunduğu üçün burada islam mədəniyyətinin ifadəçisi olan ərəb, türk və fars dillərindən başqa digər dillərdən istifadəyə qəbul olunmuş söz və anlayışlara da təsadüf edilirdi. Mahmud Kaşğarinin “Divani lüğəti türki” onun mürəkkəb quruluşu, elə- cə də sonrakı dövrlərdə tərtib olunmuş lüğətlər göstərir ki, orta əsrlərdə türk dili kifayət qədər zəngin və mürəkkəb fonetik tərkibə malik olmuşdu. Geniş coğrafi əraziyə yayılması səbəbindən inteqrasiya elementlərinin zəif olması KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA № 2 2010
69 dilin ümumi inkişafına deyil, ayrı-ayrı ləhcə və şivələrin inkişafına öz təsirini göstərmişdi. Bu baxımdan türk olmayanın belə bir lüğəti tərtib etməyi müm- kün deyildi. Odur ki, qeyd olunan lüğətlərin əksər hallarda tərtibatçısı türk əsilli olmuş və ya türk əsilli mütəxəssislərin köməyi ilə tərtib edilmişdi. İran lüğətləri mövzusunda tədqiqat aparmış Səid Nəfisi “Qədim İran lüğətləri” kitabında “Şahnamə”yə həsr edilmiş bir neçə lüğətin adını çəkir. Adları çəkilən digər lüğətlərin milli mənsubiyyəti göstərilmir. Tədqiqatı azər- baycanlı mütəxəssis aparsa da, paniranist ideologiyaya xidmət etmişdi. Lüğətlər xalqların mədəni həyatında mühüm rol oynadığından bundan dini, ideoloji və s. məqsədlər üçün sui-istifadə etmək cəhdləri də mövcüd ol- muşdur. Məsələn, görkəmli tədqiqatcı Cavad Heyətin iddiasina görə XIV əs- rin əvvələrində italyan və alman missionerləri qıpçaq türklərini xristianlığa cəlb etmək məqsədi ilə “Kodeks Kumanikus” və ya “Qıpçaq məcmuəsi” adlı lüğət tərtib edirlər. Bu lüğətin əlyazması Venesiyadakı Santo Markos kitabxa- nasında saxlanılır. Kitab iki dəftərdən ibarətdir. Birincisi italyanlar tərəfindən tərtib edilmiş latın-fars-türk (qıpçaq) lüğəti, ikinci kitab qıpçaq-alman lüğətin- dən təşkil olunub və latın əlifbası ilə yazılıb. Orta əsr islam mədəniyyəti ölkələrində məhz bu lüğətlər insanların ədə- bi və elmi inteqrasiyasını təmin etmişdi. Bu lüğətlərin müxtəlif tarixi dövrlər- də üzü köçürülmüş nüsxələri bütün islam dünyasına yayılmış və kitabxanala- rın fondunda saxlanaraq mütaliə prosesini dərin və səmərəli etmiş, XVII- XVIII əsrlərdən başlayaraq Avropa alimlərinin də diqqətini ciddi informativ material kimi cəlb etmişdi. Təsadufi deyil ki, bu lüğətlərin hər biri öz növbə- sində linqvistlər üçün vacib mənbə, tarixçi və mətinşünaslar üçün mühüm va- sitə olmuşdur. Onlar orta əsr kitabxanalarının repertuarını müəyyənləşdirmək baxımından da çox əhəmiyyətlidir. Orta əsr kitabxanalarımızın çoxu demokra- tik əlamətli kitabxanalar olmuşdur. Məlumatın toplanması, sistemləşdirilməsi, saxlanılması və ictimai istifadəyə verilməsi prosesində senzura, məhdudiyyət və ayrı-seçkilik əlamətlərinə rast gəlmədiyimiz üçün iddialarımız əsaslıdır. Lüğətçilik mədəniyyətimizin araşdılılması da bir daha sübut edir ki, orta əsrlərdə islam mədəniyyətinin ifadəçisi kimi ərəb dili ilə yanaşı azərbaycan, türk və fars dilləri də yanaşı olmuşdu. Nəticə olaraq Azərbaycan ərazisində kitabxanalarda üç dilli kitab fondu formalaşmış, bu eləcə də digər türk dilli ərazilərə də aid olmuşdur. Üç dilli oxucu kontingenti meydana gəlmiş, daha geniş məlumat mənbələrini əldə edə bilmişlər. Orta əsr kitabxanalarının repertuarında lüğətlər geniş və mühüm rol oynamışdır. Müqəddəs kitabların rəngarəngliyi ilə yanaşı dastan və əsatirlərin zəngliyinə baxmayaraq kitabxanalarda saxlanılma və mühafizəsi baxımından fərqli olmuşdu. Bu baxımdan lüğətlərin bəxti daha çox gətirmiş və böyük bir əksəriyyəti qorunub saxlanılmışdı. Tarixi əsərlərdə bu baxımdan bəxti daha çox gətirmiş koteqoriyaya daxildir.
KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA № 2 2010
70 ƏDƏBİYYAT 1. Xələfov A.A. Azərbaycanda kitabxana işinin tarixi. – Bakı, 2004. 2. Şərifli K. Azərbaycan əlyazma kitabı və kitabxanaları. – Bakı, “Nurlan”, 2009. – 190 s. 3.Cavad Heyət. Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış. – Bakı, Aspoliqraf, 2009. – 184 s. 4.Kazımi P. Səfəvilər dövründə Azərbaycanda kitabxana işi. – Bakı, BDU-nun nəşri, 2008, 174 s. 5.Badrad-din İbrahim. Farxanq zafanquya va djaxannuya. – Moskva, Nauka,1974. 200 s.
TURKISH NATIONS BOOK AND LIBRARY CULTURE P.F.KAZIMI SUMMARY
Super Islam ethnos had been an element integration in the East for a long history period. The reflection from of fulfilled by Arabic language and Turkish and Persian language. The dictionary tradition served to the nations integration in the middle century.
И БИБЛИОТЕЧНОЙ КУЛЬТУРЕ ТЮРКСКИХ НАРОДОВ П.Ф.КАЗЫМИ РЕЗЮМЕ Исламский супер этнос по праву относятся как к арабскому на- роду, так и к тюркским и персидским народам. Ислам был интегрирую- щим звеном в большой географии. Данная статья выявляет словаре- творческие традиции исламского периода как вторым интеграционным элементом средних веков. А так же определяет репертуар книжного фонда библиотек имеющих демократических элементов в своей дея- тельности.
Yüklə 323,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|