Q A N U N 11 (265), 2016
Rzayeva Pərvanə Arif qızı,
Bakı Dövlət Universitetinin
“Konstitusiya hüququ ” kafedrasının
müəlliməsi, doktorantı
--------------------------------------------------------------------------------------------
UOT 34: 342.41
DÖVLƏT İDARƏETMƏ FORMASININ
ANLAYIŞI, XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ
TƏSNİFATI
Açar sözlər: respublika, dövlət, demokrati-
ya, prinsiplər, hüquqi dövlət.
Ключевые слова: республика, госу
дарство, демократия, принципы, правовое
государство.
Keywords: republic, state, democracy,
principles, juridical state.
D
övlət müstəqilliyi əldə etdikdən
sonxa Azərbaycan Respublikası-
nın qarşısında duran ən mühüm
vəzifələrdən birini insan və vətəndaşın hüquq
və azadlıqlarını tanıyan və təmin edən
demokratik hüquqi dövlət qurmaq vəzifəsi
təşkil edirdi. Heç də təsadüfi deyil ki, 18
oktyabr 1991-ci ildə «Azərbaycan Respubli-
kasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında» Kons
titusiya Aktı qəbul olunarkən, bu yolda ilkin
mütərəqqi addımlar atllmış oldu. Konstitusiya
Aktında dövlət hakimiyyətinin təşkili ilə bağlı
sivil dünya dövlətlərinin təcrübəsində smaq-
dan çıxmış demokratik prinsiplər öz əksini
tapdı. Dövlət hakimiyyətinin təşkilində haki-
miyyətin bölünməsi prinsipinin, dövlət haki-
miyyətinə münasibətdə hüququn aliliyi prin
sipinin, xalq suverenliyi prinsipinin, siyasi
plüralizmin Konstitusiya Aktmda təsbit olun-
ması respublikam ızda demokratik hüquqi
dövlət quruculuğuna böyük ümidlər yaratmış
oldu. Dövlət formasına münasibətdə Konsti
tusiya Aktı Azərbaycan dövbtinin idarəçilik
formasını respublika, dövlət quruluş forma-
smı unitar dövlət, dövlət rejimi formasım isə
demokratiya forması kimi müəyyən edirdi.
Lakin sonrakı dövrdə respublikamızda baş
verən hadisələr, daxili və xarici faktorlann
təsirindən dəyişkən, qeyri-stabil xarakter
daşıyan siyasi durum qarşıya qoyulan vəzifə-
lərin həyata keçirilməsini ləngitmiş, respubli-
kamızın yeni Konstitusiyasınm qəbulu prose-
sinin uzanmasma səbəb olmuşdur. Lakin
1993-cü ildən başlayaraq respublikamızda
bərqərar olan sabitlik dövbtçilik ənənələrini
inkişaf etdirməyə, müstəqil dövlətin ilk
demokratik Konstitusiyasım qəbul etməyə
imkan vermişdir [2, s.44].
Azərbaycan Respublikasının yeni Konsti-
tusiyasmın layihəsinin hazırlanması zamanı
konstitusiya hüquq nəzəriyyəsinin və prakti-
kasının bir çox aktual problem bri diqqət
mərkəzində olduğu kimi, Azərbaycan dövb-
tinin idarəetmə forması haqqında m əsəbdə
geniş müzakirə obyektinə çevrilmişdir. Azər-
baycan üçün idarəetmə formasınm müxtəlif
variantları təklif olunsa da əksəriyyət tərəfın-
dən birmənalı şəkildə respublika idarəetmə
forması təklif olunurdu. Çoxsaylı mübahi-
sələrin məğzini isə Azərbaycanda hansı idarə-
etmə formasının - prezidentli və ya parla-
mentli respublika idarəetmə formasının
Q A N U N 11 (265), 2016
təşəkkül tapması məsələsi təşkil edirdi. Bəzi-
ləri parlamentli respublika idarəçilik forması-
nın daha demokratik idarəçilik forması olma-
smı sübut etməyə çalışır və qəbul olunacaq
Konstitusiyada məhz bu formanm təsbit
olunmasınm zəruri olduğunu qeyd edirdilər,
digərləri isə əksinə, Azərbaycan üçün
prezidenli respublika idarəçilik formasının
daha xarakterik olmasım vurğulayırdı və
bununla bağlı onlar tərəfindən m üxtəlif
mülahizələr irəli sürülürdü. Hər iki baxışın
tərəfdarları arasında mövcud olan fikir
aynlığı bu və ya digər idarəçilik formasının
qiymətləndirilm əsinə sərt baxışın olması,
dünyada konstitusionalizmin müasir inkişaf
istiqamətlərinə qısqanc yanaşma ilə şərtlənir-
di. Lakin müasir şəraitdə XIX əsrdə forma-
laşmış əvvəlki durum dəyişmiş, d ö v b t
formasına münasibətdə qarşılıqlı qəbuletmə
nəticəsində müxtəlif idarəçilik formalarınm
bu və ya digər elementləri digərləri tərəfındən
mənimsənilmiş və nəticə etibarib idarəçiliyin
yeni qanşıq və «hibrid» formaları meydana
gəlmişdir. B eb formaların meydana gəlməsi
müasir dövrdə dünyada konstitusion inkişafın
müəyyən istiqamətlərini özündə əks etdirir.
Əksər hallarda bu pozitiv hadisədir, b e b ki, o,
dövbt tərəfındən idarəetmənin, cəmiyyətin
maraqlarma uyğun gələn sferalarda səviyyəsi-
nin yüksəlməsinə səbəb olur. Lakin bəzən,
xü su sib də respublikada bəzi monarxiya
əlamətləri qəbul olunduqda, b e b proses
kəskin neqativ xarakter kəsb edir. Neqativ
xarakter, xüsusib XIX əsrdə superprezidentli
respublikalarm, XX əsrdə isə ömürlük seçil-
miş və hətta vərəsəlik üzrə hakimiyyətin əldə
olunmasım nəzərdə tutan prezidentli -
m onokratik respublikaların yaranması i b
şərtbnir. Nəticə etibarib sadəcə olaraq qarışıq
respublika idarəçilik forması deyil, həm də
ifrat idarəçilik forması meydana gəlmiş olur.
Azərbaycan dövbtinin idarəçilik forması-
nın xarakterik cəhətlərini ətraflı təhlil etmək
üçün, ilk növbədə, idarəetmə formasmm əsas
cəhətbrini, onun növbrini, respublika idarə-
etmə form asının xüsusiyyətbrini, onların
ayrı-ayrı növbrini nəzəri cəhətdən tədqiq
etmək zəruridir.
Adətən, ali hakimiyyət orqanlannın təşkili
və qarşılıqlı əlaqəsi üsulu kimi xarakterizə
olunan idarəetmə forması bir çox faktorlardan
asılıdır. İdarəetmə formasına sosial q ü w ə b r
nisbəti, xalqın mədəniyyətinin, xüsusib də
hüquq mədəniyyətinin səviyyəsi, milli və
dövbtçilik ənənələri, habeb subyektiv faktor-
lar mühüm təsir göstərir. Sosial səbəbbr daha
tez-tez inqilabi hadisəbr dövründə ön plana
çəkilir. Məhz Avropada və Amerikada burjua
inqlabları dövründə və inqilabdan sonra bu
cür olmuşdur. Əhalinin geniş təbəqəbrinə
təsir göstərmək imkanına malik olan gənc,
mütərəqqi burjuaziya monarxın hakimiyyəti-
nin m əhdudlaşdırılm asına, m ütbqiyyətin
bğvinə, düalist və ya parlamentli monarxiya-
nm, bəzənsə hətta respublikanın bərqərar
olmasına nail olmuşdur. İlk dəfə olaraq ABŞ-
da konstiusiya i b prezidentli respublika
idarəetmə forması təsbit olunmuş, onun ardın-
ca Latin Amerikası ölkəbrində bu cür idarə-
etmə forması bərqərar olmuşdur. Nəhayət,
Avropa və Asiyanın bir sıra dövbtbrində par-
lamentin rolunun artması parlamentli respub
lika idarəetmə formasmın təşəkkül tapmasına
gətirib çıxarmışdır. XX əsrin 90-cı ilbrinin
əw əllərində totalitar rejimli d ö v b tb rin dağıl-
ması nəticəsində bu proses artıq dünyanın hər
yerində həyata keçirilmiş oldu. Lakin onu da
qeyd etməliyik ki, qeyd olunan tarixi inkişaf
prosesində özünəməxsus neqativ hadisələr
baş vermiş, əsl respublika idarəetmə forma-
sından tam am ib fərqbnən idarəetmə forma-
ları da meydana gəlmişdir (m əsəbn, faşizm
dövründə mövcud olan respublikalar, bir
partiyalı sistemə malik olan və kommunist