Kura neticesinde kral ilân edilir (I. Samuel, 8-10). Þaul’ün krallýk dönemi Ýsrâiloðulla
Yüklə 305,71 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 553 kura neticesinde kral ilân edilir (I. Samuel, 8-10). Þaul’ün krallýk dönemi Ýsrâiloðulla- rý’nýn düþmanlarýna karþý mücadeleleriy- le geçer. Her iki gelenekte de Tâlût’un so- nu acýklýdýr. Ýslâm kaynaklarýna göre Tâlût yaptýklarýndan piþmanlýk duyar ve tövbe etmek ister. Her gece kabristana gidip að- lar. Kendisine Peygamber Uþmuil’in (Þimu- el) kabrinde ona danýþmasý söylenir. Kral kabrin yanýna gelip seslendiðinde Uþmuil topraktan baþýný çýkarýp Tâlût’la konuþur. Krala tövbesinin kabulünün Allah yolunda savaþýp oðullarýyla birlikte ölmesiyle müm- kün olacaðýný söyler. Kýrk yýl krallýk yaptýðý söylenen Tâlût (Resullerin Ýþleri, 13/21) çeþitli kavimlerle savaþýr ve son olarak Fi- listîliler’le olan savaþta oðullarýyla birlikte öldürülür (krþ. I. Samuel, 15/3-28; 31/1-6). BÝBLÝYOGRAFYA : Taberî, Câmi £u’l-beyân, II, 595-624; a.mlf., TârîÅ
(Ebü’l-Fazl), I, 467-475; Zemahþerî, el-Keþ-
þâf (nþr. M. Abdüsselâm Þâhin), Beyrut 1424/ 2003, I, 287-291; Fahreddin er-Râzî, Mefâtî¼u’l- ³ayb, VI, 170-191; Nüveyrî,
Nihâyetü’l-ereb, XIV, 36-53;
H. Lesetre, “Saul”, DB, V/II, s. 1500-1507; Nelson’s Illustrated Bible Dictionary (ed. H. Lock- yer), New York 1986, s. 954-955; M. Hüseyin Ta- bâtabâî,
el-Mîzân, Beyrut 1991, II, 610-645; Sâ-
bir Tuayme, Benû Ýsrâßîl fî mîzâni’l-Æurßâni’l-Ke- rîm, Beyrut, ts. (Dârü’l-cîl), s. 226-231; D. M. Gunn, “Saul”, The Oxford Companion to the Bible (ed.
B. M. Metzger – M. D. Coogan), New York 1993, s. 679-681; J. Neusner – A. J. Avery-Peck, The Ro- utledge Dictionary of Judaism, New York 2004, s. 139-140; Bernhard Heller, “Tâlût”, ÝA, XI, 697- 698;
R. Firestone, “Talut”, EI 2 (Ýng.),
X, 168-169; B. Oded, “Saul”, Encyclopaedia Judaica, Detroit 2007, XVIII, 78-80; L. Takim, “Saul”, Encyclopa- edia of Qur’ån (ed. J. D. McAuliffe), Leiden 2004, IV, 536-537. ÿAli Osman Kurt – — TAMBUR ( ) Bir mûsiki aleti. ˜ ™ Organolojinin uzun saplý lavta türünün tipik örneklerinden biri saydýðý telli çalgý- dýr. Özbek ve Uygur mûsikisinde çalýnan birbirine benzer iki çalgýdan baþka Ýran’ýn Luristan bölgesindeki Ehl-i Hak dergâhla- rýnda, Kuzey Irak ve Suriye halk mûsiki- sinde kullanýlan baðlama benzeri çalgýlar da
tambur (tanbûr) adýný taþýr. Henry Ge- orge Farmer ve Curt Sachs gibi müellifle- re göre tambur kelimesinin kökeni “küçük yay” anlamýndaki Sumerce pan-turdur. Alain Daniélou ise tamburun kökenini eski Hint dilinde aramýþtýr. Onomastikon mü- ellifi Ýskenderiyeli Julius Pollux pandouros kelimesinin eski Yunanca’ya Asur dilinden geçtiðini yazmýþtýr. Tambur eski Yunanlý dilci Athenaios’ta pandouros, Nikomakhos’- ta
ta
pandourion ve pandouris biçiminde görülür. Bazý Ýlkçað müellifleri kelimenin kökenini Lydia dilinde bulduklarýný söyle- miþtir. Slav dillerindeki pandora ve Avru- pa dillerindeki bandurria, pandore, man- dore, mandole gibi kelimeler de panturun türevleri sayýlýr. Osetyalý Vasiliy I. Abayev, Kafkas çalgýsý
den geldiðini söyler. Adlarý ve biçimleri bir- birine benzeyen bu Kafkas çalgýlarý Oset- ya’da
fandir, Ermenistan’da pandir (bam- birn), Çeçenistan’da pondur adýyla bilinir. Yaklaþýk ayný çalgýya Gürcistan’da çonguri, Abhazya’da açengur denilir. Bu son isim- lerin Türkçe’deki çöðür ve Âzerîce’deki ço- ður ile akraba olduðu açýktýr. Arapça metinlerde tambur ilk defa IV. (X.) yüzyýlda Ebü’l-Ferec el-Ýsfahânî’nin Kitâbü’l-E³ånî’sinde geçer. Ayný dönem- de Fârâbî, el-Mûsîša’l-kebîr adlý eserin- de “tunbûr-ý mîzânî” (tunbûr-ý Baðdâdî) ve “tunbûr-ý Horasânî” adýyla andýðý iki tam- bur türünü ayrýntýlý biçimde tanýtýr. Daha sonra Ýhvân-ý Safâ, Ýbn Sînâ, Ýbn Zeyle ve Safiyyüddin el-Urmevî tamburdan bahset- miþ, Abdülkadir-i Merâgý Mašå½ýdü’l-el- ¼ân ve Câmi£u’l-el¼ân adlý eserlerinde çeþitli tamburlarý tasvir etmiþtir. Merâgý’- ye göre tanbûr-ý Þirvâniyân iki telli olup gövdesi armut biçiminde, sapý perdelidir ve daha çok Tebriz’de kullanýlýr (bu saz iki telli ve iri gövdeli Türkmen, Özbek ve Uygur du- tarlarýnýn eski þekli olabilir). Merâgý’nin sözü- nü ettiði diðer bir tambur çeþidi tanbû- re-i Türkî’dir. Bu sazýn gövdesi Þirvan tam- burununkinden küçük, sapý ise daha uzun- Yine tefsirlerde Tâlût’un askerlerinin 70 veya 80.000 kiþiden oluþtuðu, bunlardan ancak 4000
’inin veya 313
’ünün nehirden karþýya geçtiði ve Câlût’un ordusuyla sa- vaþtýðý, nehrin suyundan içtikten sonra uy- kusuzluk ve yorgunluk hissedenlerin ge- ride kaldýklarý nakledilir. Ahd-i Atîk’teki an- latýmla paralellik gösteren bir diðer riva- yete göre savaþta Amâlikalýlar’ýn lideri Câ- lût meydan okuyunca Tâlût onunla çarpý- þacak olana mülkünün yarýsýný, ayrýca ký- zýný vermeyi vaad eder. Çobanlýk yapan ve kardeþlerini görmek için ordunun bulun- duðu yere gelen Dâvûd, Câlût’un karþýsý- na çýkar ve onu sapan taþýyla vurup öldü- rür. Savaþta Tâlût ve ordusu büyük bir ba- þarý kazanýr. Fakat Tâlût vaadinde durma- dýðý gibi Dâvûd’u çekemez ve onu ülkeden çýkarýr. Bir diðer rivayete göre ise düþman askerlerinden 200 veya
300 kiþinin baþýný getirmesi þartýyla kýzýný ona vereceðini bil- dirir. Dâvûd istenileni yapar ve Tâlût’un kýzýyla evlenir. Halk baþarýsýndan dolayý Dâ- vûd’a meyletmeye baþlayýnca bunu kýs- kanan Tâlût onu öldürme giriþiminde bu- lunur (krþ. I. Samuel, 17-20). Ahd-i Atîk’teki anlatýma göre Ýsrâiloðul- larý’nýn ileri gelenleri Peygamber Þimuel’- den diðer milletler gibi yönetilmek için bir kral tayin etmesini isterler. Þimuel bu is- tekten rahatsýzlýk duyar. Ancak Tanrý bu- nun Þimuel’i deðil Tanrý’nýn krallýðýný red- detmek anlamýna geldiðini söyler ve Ýs- râiloðullarý’nýn isteklerini kabul etmesini emreder. Ýsrâiloðullarý’nýn ýsrarý üzerine Tanrý, Þimuel’e Þaul’ü kral seçtiðini bildi- rir. Þaul, Ýsrâiloðullarý’nýn önünde çekilen TAMBUR
Charles Fanton’un 1750’lerde Türk mûsikisi üzerine yazdýðý
kitapta ve François- Joseph Fétis’in Müzik
Tarihi ’nde
gerçekçi biçimde
çizilen tambur
resimleri 554 TAMBUR
göz önünde tutulursa geliþimin XVIII. yüz- yýlda hýzlandýðý anlaþýlýr. Mecmûa’sýnýn edvâr kýsmýnda Kantemiroðlu’nun yazdýk- larýna büyük ölçüde baðlý kalan Hâþim Bey’in verdiði altý telli ve göðsü delik tam- bur çiziminin de gerçekçi sayýlmadýðý söy- lenebilir. Çünkü ondan epey önce gerçek- çi bir tambur resmi yapan “Türk ressam” lakaplý Ýsviçreli Jean-Etienne Liotard (ö. 1789) çalgýyý Charles Fonton gibi sekiz tel- li olarak tasvir etmiþtir. Surnâme-i Veh- bî’deki minyatürlerde beþ, altý ve yedi tel- li tamburlar görülebilir. Vehbî’nin kadýn sâzendeleri gösteren minyatüründeki tam- bur ise altý tellidir. Levnî’nin ve Liotard’ýn tamburlarý Fonton ve Villoteau’nunkiler gi- bi yanaklýdýr (Yanak, eski Ortadoðu’nun ahþap göðüslü bütün telli / saplý çalgýlarýnda görülen, göðsün iki yanýndaki kýrmýzý ardýç bölüme ve- rilen isimdir; XX. yüzyýlýn son çeyreðine kadar baðlama ailesinden çalgýlarýn göðsü yanaklýydý; günümüzde göðsü yanaklý çalgý kalmamýþtýr). 1779
’da Ýngiliz Sefârethânesi’nde verilen bir Osmanlý mûsikisi konserini tasvir eden renkli tabloda yanaksýz resmedilen iki tam- burun üzerinde kaç tel bulunduðu anlaþýl- mamaktadýr. Bu resme bakarak tambu- run artýk yanaksýz olduðuna hükmetmek doðru deðildir. Çünkü Liotard’ýn tablosu ve Villoteau’nun verdiði resim ( Description de l’Egypte, s. 730) daha sonraki bir tari- he aittir. Belki XVIII. yüzyýl sonlarýnda ya- naksýz tamburlarýn yapýldýðý söylenebilir. Liotard’ýn tambur çalan bir câriyeyi res- mettiði tablo duvara dayalý çöðürün var- lýðýyla da ilgilidir. Burada artýk armudî ol- mayan gövdesiyle tambur ve hâlâ armu- dî biçimini muhafaza eden çöðür gibi ay- ný kökenli iki çalgý yan yanadýr. Bugün mevcut en eski Türk tamburu Londra’daki Victoria & Albert Museum’- dadýr (South Kensington Museum). Mü- zenin deposunda saklanýp teþhir edilme- yen, sadece meraklýlara gösterilen bu tam- bur muhtemelen 1850
’lerde saraylý bir sâ- zende için yapýlmýþ, bir süre kullanýldýk- tan sonra 1867
Paris Sergisi’nde açýlan Os- manlý Pavyonu’nda diðer Osmanlý eserleri ve bir kemençe ile birlikte teþhir edilmiþ, ardýndan South Kensington Museum ta- rafýndan satýn alýnmýþtýr. Dýþ görünüþüy- le Hýzýr Aða’nýn Tefhîmü’l-makåmât adlý eserinde yer alan resimdeki tambura çok benzeyen bu tambur sapý, gövdesi ve göð- sü sedef, fildiþi ve baða ile süslenmiþ mu- rassa‘ bir sazdýr. Kakmalar özellikle göð- sün yanaklarýnda yoðunlaþmýþtýr. Baðla- ma eþiðine benzer abanozdan eþiði hâlâ üzerindedir. Göðüste herhangi bir çukur- laþma yoktur, ancak fildiþi burgularýndan biri kaybolmuþtur. Bu sazýn Fonton’un ve Villoteau’nun kitabýndaki tamburlar gibi sekiz telli olduðu tel takozundaki delikler- den ve eþikteki çentiklerden anlaþýlmak- tadýr. Biçimi ve Yapýsý. Tamburun yarým kü- re biçimindeki gövdesi ýsýtýlarak hilâl biçi- minde eðilen, uçlarý sivri ahþap dilimlerin yan yana yapýþtýrýlmasýyla yapýlýr, çapý 35 cm. kadardýr. Yaklaþýk 1 m. uzunluðun- daki sap, gövdenin içine yapýþtýrýlan bir takozda açýlan kýrlangýç kuyruðu biçimin- deki yuvaya gömülerek gövdeyle birleþtiri- lir. Sapý daha kýsa ve daha uzun olan tam- burlar da vardýr. Burguluk sapýn uzantýsý- dýr. Burgulukla sapý ayýran delikli eþiðin önünde çentikli bir baþ eþik bulunur. Göv- dur
(bu da günümüzdeki Özbek ve Uygur tam- burlarýnýn eski þekli olabilir). Göðsü düz olan tanbûre-i Türkî’ye iki veya üç tel takýlýr. Merâgý’ye göre tanbûr-ý Þirvâniyân veya tanbûre-i Türkî yayla çalýnýrsa nây-ý tanbûr adýný alýr. Türk Tamburu. Türk mûsikisinde yüz- yýllardan beri kullanýlan tambur, itibarýnýn çok arttýðý XVIII. yüzyýlda önemli biçim de- ðiþiklikleri geçirmeye baþlamýþ, boyutlarý, biçimi ve çalýnýþýyla muhtemelen ayný kö- kenli olduðu diðer tamburlardan büyük öl- çüde ayrýlmýþtýr. Bu sebeple Türk tambu- ru yalnýz Türkiye’de kullanýlan tek çalgý du- rumundadýr. Osmanlý mûsikiþinaslarý ka- dar Charles Fonton ve Giambatista Tode- rini gibi Avrupalý müellifler de tamburu, sapýndaki perde baðlarý dolayýsýyla Türk mûsikisi perde sistemini gözle görülür ha- le getiren ana çalgý diye kabul etmiþtir. Bu- günkü Türk tamburu XVIII. yüzyýldan ön- ce, anýlan diðer tamburlar gibi armudî bi- çimde olduðundan ve günümüzde Türk- menistan, Doðu Türkistan ve Özbekistan’- da kullanýlan dutar, Azerbaycan âþýklarýnýn çalgýsý olan saz (çoður) ve Anadolu halk çalgýsý baðlama biçim bakýmýndan birbiri- ne çok benzediðinden geniþ tambur aile- si içinde ele alýnýr. Bu aileye isim veya þe- kil benzerliði dolayýsýyla daha birçok Bal- kan ve Asya çalgýsý dahil edilir. Tarihi.
Osmanlý döneminde XVI. yüzyý- lýn sonlarýna kadar ud, kopuz, þehrûd, þeþhâne gibi telli / saplý çalgýlardan biri olarak kullanýlan tambur XVII. yüzyýldan itibaren gittikçe revaç görmeye baþlamýþ, XVIII. yüzyýlda lavta türünden en muteber çalgý haline gelmiþtir. Kantemiroðlu’nun Kitâbü Ýlmi’l-mûsîkî alâ vechi’l-hurû- fât’ýndaki tambur diyagramýnýn gerçek- çi bir çizim olmadýðý söylenebilir. Çünkü Türk tamburunun XVIII. yüzyýldan önce Ýran, Özbek ve Uygur tamburu gibi armu- dî biçimde olduðu anlaþýlmaktadýr. Levnî’- nin
1720 tarihli Surnâme-i Vehbî’sinde- kiler dýþýnda bütün Osmanlý minyatürle- rinde tambur daha doðudaki tamburlar veya dutarlar gibi armudî þekilde tasvir edilmiþtir. Bundan dolayý özellikle XVII. yüzyýldan önceki Osmanlý minyatürlerin- de hangi sazýn tambur, hangisinin þeþtar veya baþka bir saz olduðunu belirlemek kolay deðildir. Tamburun Osmanlý dönemindeki geli- þimi tel sayýsýnýn artmasý, gövdenin armu- dî biçimden uzaklaþýp yarým küreye yak- laþmasý ve göðsün incelmesi þeklinde ger- çekleþmiþtir. Bu sazýn Kantemiroðlu’nun verdiði tambur çiziminde beþ telli olduðu Hâþim Bey’in 1852’de basýlan güfte mecmuasýnda ve Kantemiroðlu’nun Kitâbü Ýlmi’l- mûsîkî alâ vechi’l- hurûfât adlý eserinde gerçekçi olmayan tambur çizimleri 555 nümüzde tambur XVIII. yüzyýlda görül- düðü gibi sekiz tellidir. Sekizinci teli yeni- den takan ilk tamburî Necdet Yaþar’dýr. Tellerin çentikli baþ eþikle göðüse basan ardýç eþik arasýndaki uzunluðu genellikle 104 santimdir. En alttaki bir çift çelik tel yegâh sesine akortlanýr. Tamburun ana ses alanýný yegâhtan tiz nevâya kadar iki ok- tavlýk bir yelpazeye sahip bu teller oluþtu- rur. Onun üstündeki bir çift bronz tel ka- ba dügâh veya kaba rast sesine akort edi- lir. Çalýnacak eserlerin makamýna göre bu tellerin kaba acem-aþiran, kaba ýrak veya kaba segâh sesine akort edildiði de olur. Bu tel çifti tamburun ses alanýnýn yarým oktav kadar geniþlemesini saðlar. Ortadaki bir çift çelik tel yine yegâh sesine akortlanýr. Bunlarýn iþlevi sazýn rezonansýný arttýrmak- týr. Yedinci ve sekizinci teller de bronzdur. Ýlki alttaki çift bronz telin sesine, en üst- teki kaba yegâh sesine akort edilir. Tam- bur mýzrabý çoðunlukla baðadan yapýlýr. Yaklaþýk 12 cm. uzunluðunda, 9-10 mm.
eninde, 1-1,5
mm. kalýnlýðýnda esnemez bir çubuk olan mýzrabýn “V ” biçimindeki iki ucu da kullanýlýr. Ancak iki uç farklý tý- nýlar elde edebilmek amacýyla birbirinden biraz farklý yapýlýr. Sað elin baþ, iþaret ve orta parmaklarý ile tutulan mýzrap telle- re geniþ yüzüyle deðil diklemesine dar yü- züyle vurulur. Bu vuruþ sazýn tok ses çý- karmasýný saðlar. Günümüzde mýzrabý böy- le tutulan baþka saz yoktur. Tamburun öteden beri uzun, sert bir mýzrapla çalý- nýp çalýnmadýðý bilinmemektedir. XVI. yüz- yýlýn en gözde iki sazýndan biri olan kopu- zun bugünkü tambur mýzrabýna benze- yen ve onun gibi tutulan uzun, sert bir mýzrapla çalýndýðý kaydedilmektedir. Tam- bur mýzrabýnýn kökeninin kopuz mýzrabý olmasý muhtemeldir. Zamanýmýzda tam- bur adýný taþýyan hiçbir Doðu sazýnýn Türk tamburundakine benzer bir mýzrapla ça- lýnmadýðýný belirtmek gerekir. Dutarlar ise genellikle ipek telli olup elle çalýnýr. Yaylý Tambur. Abdülkadir-i Merâgý’nin bahsettiði yayla çalýnan tamburun hangi döneme kadar nerelerde kullanýldýðý bilin- memektedir. Türk tamburunun çalýnma tekniðini ve üslûbunu kökünden deðiþti- ren Tanbûrî Cemil Bey, mýzrapla çaldýðý tamburu dizlerinin üstünde diklemesine tutup yayýn diðer tellere deðmemesi için en alttaki iki çelik telle (yegâh) eþik arasý- na bir kibrit parçasý koyarak yayla da çal- mýþtýr. Cemil Bey’den sonra Ýzzettin Ök- te’nin de çaldýðý yaylý tambur özellikle ga- zino ve plak dünyasýnda aranan bir çalgý durumuna gelmiþtir. Cümbüþ adlý metal gövdeli ve metal telli çalgýnýn mûcidi olan Zeynelâbidin Cümbüþ metal gövdeye tam- bur sapý takarak cümbüþ-tamburu piya- saya sürmüþ, bu yeni çalgý daha çok yay- la çalýnmýþtýr. 1950 ’lerde Ercüment Bata- nay ilk ahþap gövdeli yaylý tamburu yap- týrmýþtýr. Günümüzdeki hemen bütün yay- lý tamburlar ahþap gövdeli ve deri göðüs- lüdür.
Suriye ve Irak’ta çeþitli büyüklükte (40- 120 cm.) tamburlar kullanýlýr. Bunlarýn gövdesi dut, ceviz yahut akkayýn aðacýn- dan olup oyularak / yontularak veya hilâl biçimindeki dilimler yan yana yapýþtýrýla- rak yapýlýr. Günümüzde su kabaðýnýn ya- rýsýndan veya metal bir kutudan elde edi- len gövdeler de vardýr. Büyük çoðunlukla armut biçiminde olan çalgýnýn þalgam ve- ya yarým küre þeklinde olanlarýna da rast- lanýr. Türkmen tamburunun göðsünde bir- takým küçük delikler açýlýr. Þam ve Bað- dat’ýn yaný sýra Beyrut’ta da kullanýlan bu- zukta ve Kürt tamburunda (tembur) oy- malarla süslenmiþ büyükçe bir göðüs de- liði bulunur. Ýnce uzun saptaki baðýrsak ve- ya naylon perdeler saða sola kaydýrýlabi- lir. Kürt tamburu genellikle on dört per- delidir. Türkmen ve Arap çalgýlarýnda da- ha çok perde vardýr. Burguluk sapýn uzan- týsý olabileceði gibi sapa eklenmiþ ayrý bir parça da olabilir; burgular ahþap veya ke- miktendir. Teller tek, çift ya da üçlü biçim- de akort edilir ve parmakla yahut yarým jiletten, plastikten veya telekten yapýlan bir mýzrapla çalýnýr. Kuzey Irak ve Suriye denin kenarýndaki delikli tel takozu sapýn tam karþýsýndadýr. Buradan çýkan tellerin her biri göðsü ve sapý aþtýktan sonra ikisi de genellikle kemikten yapýlan önce çen- tikli ve ardýndan delikli eþikten geçer ve kendi burgusuna sarýlýr. Göðüs oldukça in- ce (1,5-2 mm.) bir ladin veya köknar pla- kasýdýr. Çoðu zaman ardýç aðacýndan ya- pýlan köprü biçimindeki asýl eþik tel tako- zundan yaklaþýk 10 cm. uzaktadýr ve gö- ðüs üzerinde tellerin basýncýyla hareketsiz durur. Göðsün eþiðin altýnda kalan bölü- mü tellerin basýncýyla çukurlaþýr. Bir tam- burun göðsü ne kadar çukurlaþmýþsa saz o kadar olgun sayýlýr. Bu çukurlaþma za- manla gövdenin dilimlerinin arasýnýn açýl- masýna, dolayýsýyla gövdenin daðýlmasýna yol açtýðýndan günümüzde tambur yapan- lar takmadan önce göðsü çukurlaþtýrma- yý tercih etmektedir. Arkasý yuvarlak, önü düz olan sap eðilmeye, çarpýlmaya ve özel- likle tellerin çekmesiyle öne gelmeye yat- kýndýr. Sapý uzunluðuna oranla çok küçük bir takozla gövdesine takýldýðýndan tam- bur fiziksel olarak sorunlu bir sazdýr. Eski tamburlarýn zamanýmýza ulaþmamasýnýn baþlýca sebebi, ince göðüsleri çok geçme- den parçalandýðý ve saplarý eðildiði için ký- sa zamanda çalýnamaz duruma gelmele- ridir. Eskiden baðýrsak kiriþten baðlanan perdeler için bugün hemen bütün tambu- rîler naylon perde kullanmaktadýr. Günü- müzde tamburun sapýnda yaklaþýk altmýþ perde vardýr. Tamburîler ihtiyaç duyduk- larý aralýklara yeni perde veya perdeler ekletebilmekte yahut sýklýktan dolayý ara- lýklardaki bazý perdeleri iptal edebilmek- tedir. Ana perdeler deðilse bile ara perde- ler, bazý naðmeleri daha uygun aralýklar- la icra edebilmek için hafifçe saða veya sola kaydýrýlabilir. Bugün bazý tamburîler, perdeli olmasýndan dolayý hânendelerin kullandýðý bazý perdeleri karþýlayamayan tamburun bir makam ve naðme mûsikisi olan Türk mûsikisine ney veya kemençe kadar uygun olmadýðýný düþünmektedir. Halbuki Rauf Yektâ Bey, Türk mûsikisi ic- rasýnýn tamburun çalýnýþ üslûbuna dayan- dýðýný ifade etmiþtir. Ruþen Ferit Kam ise Türk mûsikisi icra üslûbunun hânende ic- rasýna dayandýðýný, tamburun da imkân- larý ölçüsünde hânende üslûbunu taklit et- tiðini söylemiþtir. Nitekim Türk mûsikisi perdelerini ilk defa ud sapý veya ney üze- rinde deðil tamburun sapý üzerinde gös- teren Kantemiroðlu, tamburun hânende hançeresindeki bütün sesleri mükemmel þekilde taklit edebilen tek saz niteliði ta- þýdýðýný belirtmiþtir. Telleri, Akordu ve Çalýnýþý. XIX. yüzyýl tamburu yedi telli olmasýna raðmen gü- TAMBUR Hýzýr Aða’nýn Tefhîmü’l-makåmât adlý eserinde tamburî tasviri (TSMK, Hazine, nr. 1793, vr. 21 a ) 556 TAMBUR
kýlan yüksüðe benzer metal bir mýzrapla çalýnýr. Diðer parmaklar göðüse basar. Tel- lere daha çok üstten vurulur. Çalgýnýn göv- desi icracýnýn dizi üzerinde düþey biçimde tutulur. Özbekistan ve Tacikistan’da tambur sa- nat mûsikisinde kullanýlýr. Bütün parçalarý (gövde, göðüs ve sap) dut aðacýndandýr. Üç metal telinin ikisi ayný sese akortlanýr. Üçüncü ile aralarýnda dörtlü veya beþli aralýk bulunur. Melodi tiz tel üzerinde iþa- ret parmaðýna takýlan, Hint sitarýnýnkine benzer metal bir mýzrapla çalýnýr. Diðer teller dem iþlevi görür. Günümüzde faz- ladan bir veya iki âhenk teli daha takýlýr. Sapa sarýlan kalýn baðýrsak veya naylon perdeler sap üzerinde epey bir yükseklik oluþturur ve nâle denilen, bir sesi yaklaþýk yarým ton tizleþtirmeye dayalý süslemeye imkân verir. Setâr, penctor, þeþtor adý ve- rilen dört, beþ veya altý çift telli varyant- larý halk mûsikisinde kullanýlýr. Özbek tam- buruna benzeyen, fakat biraz daha uzun ve beþ telli olan Uygur tamburu ile Hint tampurasýndan da (tambura) söz etmek gerekir. Tambur ailesinin, sapýnda perde olmayan tek çalgýsý olan ve üç veya dört metal tel takýlan tampura düþey biçimde tutulur, icra sýrasýndaki özel aralýklarda telleri boþ olarak titreþtirilir. Tambur ailesine mensup çalgýlardan kla- sik Ýran mûsikisinin en muteber çalgýlarý arasýnda bulunan, adý “üç tel” anlamýna gelse de bugün artýk dört telli olan ve sa- pýndaki perdeler Ýran skalasýný somutlaþ- týran setar; tambur kelimesinin bir var- yantý olan geleneksel Kazak mûsikisinin baþlýca çalgýlarýndan biri durumundaki dombra; Yunan halk mûsikisinde kullaný- lan baglama; Sýrbistan, Hýrvatistan, Bos- na ve Makedonya’da büyüðüyle küçüðüy- le bir takým oluþturan, Anadolu baðlama- sýnýn benzeri tambura; Balkanlar’ýn çeþit- li bölgelerinde görülen yine armudî biçim- li, uzun saplý þarkiya, tamburica ve bulga- riya da (tanbûr-ý Bulgarî) ayrýca anýlmalý- dýr. BÝBLÝYOGRAFYA : Fârâbî, el-Mûsîša’l-kebîr (nþr. Gattâs Abdülme- lik Haþebe), Kahire 1967, II, 629-771; Science de la musique formes, technique, instruments (ed. M.
Honegger), Paris 1976, II, 994-995; C. Sachs, The
History of Musical Instruments, London 1978, s. 255-257; Murat Bardakçý, Maragalý Abdülkadir, Ýstanbul 1986, s. 103, 106; H. G. Farmer, Studies in Oriental Music (ed. E. Neubauer), Frankfurt 1986, II, 540-543; a.mlf.,
“Tunbur”, EI 2 (Ýng.), X, 624-626; Charles Fonton, 18. Yüzyýlda Türk Mü- ziði (trc. Cem Behar), Ýstanbul 1987, s. 81-84; Yal-
çýn Tura, Türk Mûsikîsinin Mes’eleleri, Ýstanbul 1988, s. 169-173; Bülent Aksoy, Avrupalý Gez- ginlerin Gözüyle Osmanlýlarda Musiki, Ýstanbul 1994, s. 106-112, 276, 279-280; Description de l’Egypte, Köln 1994, s. 730; The New Grove Dictionary of Musical Instruments (ed. Stanley Sadie),
New York 1995, I, 638-639; III, 514-520; W. Feldman, Music of the Ottoman Court, Berlin 1996, s. 142-153; Gül Ýrepoðlu, Levnî Painting Poetry Colour, Ýstanbul 1999, s. 34, 175; Semra
Germaner – Zeynep Ýnankur, Oryantalistlerin Ýs- tanbulu, Ýstanbul 2002, s. 30-31; Ersu Pekin, “Kuram, Çalgý ve Müzik”, Osmanlý Uygarlýðý (haz. Halil Ýnalcýk – Günsel Renda), Ýstanbul 2003, II, 1018-1034; M. Rýzâ Dervîþî, Dâßiretü’l-Ma£ârif-i Sâzhâ-yi Îrân, Tahran 1383, I, 212-222, 303-338; Ruþen Ferit Kam, “Tambur”, Radyo, sy. 81-82, Ankara 1948, s. 18, 32; J.-C. Chabrier, “Tunbur”, EI 2
X, 626-628; Jean During, “Dotar”, EIr., VII, 524-526; Emîr Hüseyin Pürcevâdî, “Tanbûr”, DMBÝ, XVI, 207-211. ÿFikret Karakaya – —
(bk. EBÛ BEKÝR et-TAMESTÂNÎ). ˜ ™ – — TAMGAÇ HAN (ö. 460/1068) Batý Karahanlýlar’ýn kurucusu ve ilk hükümdarý (1041-1068). ˜ ™
sâ b. Satuk’un iki oðlundan biri olan Ebû Ýshak Ýbrâhim, Mâverâünnehir’i zaptet- mek üzere harekete geçtiði ve ilk defa tarih sahnesine çýktýðý 428 ’de (1036-37) Böri Tegin unvanýný taþýyordu. Onun esas hedefi,
403 (1012-13) yýlýnda babasýnýn ölümüyle kaybedilen Mâverâünnehir’i ye- niden ele geçirmekti. Bu amaçla Mâverâ- ünnehir’in hâkimleri Ali Tegin oðullarýna karþý saldýrýya geçti ve Hucend’i zaptet- ti. Ancak bu mücadeleler sýrasýnda onla- ra esir düþtü. Kýsa bir süre sonra esaret- ten kurtularak 1033-1034 yýllarýndan be- ri Özkent’te bulunan kardeþi Aynüddevle Muhammed’in yanýna gitti. Buradan 429
yýlý Þevval ayý sonunda (4 Aðustos 1038) gönderdiði mektupla Gazneliler nezdinde teþebbüse geçerek mücadelesinde kendi- sine destek aradý. Fakat Gazneliler, Böri Tegin’in rakipleriyle anlaþma halinde olduk- larýndan kendisine gizlice el-Emîrü’l-Fâzýl lakabýný tevcih etmekle yetindiler. Bu ara- da kardeþi Aynüddevle’nin yanýnda da ba- rýnamayan Böri Tegin Kumicî Türkleri’ne sýðýndý. Görünüþte Sultan Mesud’un ordu- suna hizmet için Hulbuk civarýndaki Vahþ ile Huttel taraflarýna gelen Böri Tegin her yeri yaðmalamaktaydý. Sultan Mesud, Bö- ri Tegin meselesinin Horasan’da ortaya çýkan Türkmen gailesinden daha öncelik- li bir mesele olduðuna karar verip devlet köylerinin tamburu, aþk þarkýlarýna ve özel toplantýlarda anlatýlan destansý hikâyelere tek baþýna eþlik ettiði gibi açýk hava þen- liklerinde ve önemli eðlencelerde baþka çalgýlara ritim eþliði de saðlar. Kerkük Türk- menleri’nin buna benzeyen sazý kaþýklarýn, davullarýn ve deflerin yer aldýðý geleneksel toplulukta kullanýlýr. Kuzey Irak’taki bazý tarikatlarda ayný çalgýya büyük itibar gös- terilir; Hz. Ali’ye ve on iki imama duyulan muhabbetin ifade edildiði âyinlerde ilâhi- lere eþlik eder. Ýran’ýn Luristan bölgesinde Ehl-i Hak ta- rikatý mûsikisinde kullanýlan tambur 80 cm. uzunluðunda ve 16 cm. geniþliðinde, armut biçimindeki gövdesi dut aðacýndan oyularak / yontularak veya dilimler yan yana yapýþtýrýlarak yapýlan hafif bir çalgý- dýr. Sapý ceviz aðacýndandýr. Ýki ya da üç çelik teli olan çalgýnýn tiz telleri çifttir; tel- ler beþli, dörtlü, bazan da ikili aralýkla akort edilir. Baðýrsak kiriþten on dört perde he- men hemen tampere skalanýn kromatik seslerini verir. Çalma tekniði Horasan du- tarýnýnkine benzer. Fakat sað elin beþ par- maðý sürekli biçimde tellere vurulur ve bu karakteristik bir tremolo (þor) saðlar. Bu çalgýnýn kendine ait repertuvarý Ortadoðu mûsiki gelenekleri içinde dýþa en kapalý repertuvardýr. Afganistan tamburu popüler bir þehir çalgýsýdýr. Gövdesi genellikle dut kütüðün- den yontularak / oyularak yapýlýr; gövdesi su kabaðýndan olan tamburlar da vardýr. Ahþap göðsünde dekoratif bir düzen için- de açýlmýþ küçük delikler bulunur. Sapýnýn içi oyuktur. Burguluk sapýn uzantýsý olup genellikle altý tellidir. Burgular sapa yan- dan veya ortadan girer. Sayýlarý deðiþen âhenk tellerinin burgularý sap boyunca sý- ralanýr. Çelik tellerin ilk ikisi ayný sese akort edilir, melodi bu tellerde çalýnýr. Sapa sa- rýlan perdeler baðýrsak, naylon veya kab- lodandýr. Perde sayýsý için bir standart yok- tur, diyatonik veya kromatik olarak baðla- nabilir. Çalgý sað elin iþaret parmaðýna ta- Günümüz
tamburu Yüklə 305,71 Kb. Dostları ilə paylaş:
|