4
Известия НАН Азербайджана. Серия общ ественных н а у к . 2016. No1
LOT 94 (479.24)
CƏBİ BƏHRAMOV. RƏSUL AĞAYEV
('AMEA A.A.Bukıxanov adına Tarix Instituıu)
NEFT STRATEGİYASININ HƏYATA KEÇİRİLMƏSİ.NDƏ AZƏRBAYCAN
RESPUBLİKASI DÖVLƏT NEFT ŞİRKƏTİNİN FƏALİYYƏTİ (1992-2010-CU İI.LƏR)
Açar sözh r: ARDXŞ, Osrin muqaxihsi. neft m üqavibhri, Xəzər datıizi, Azərbaycanda neft və
qaz, D övhl Neft Fomiu
A zərbaycan d ü n y a n eftçıx arm a işi tarixin-
də on qodim tocrübəyo m alik olan b ir ölkədir.
O , istər q u ru d a v ə istərsə do donizdo neftçıxar-
m a işinin vətəni sayılır. A zərb ay can d a kustar
üsulla qazılm ış q u v u е.э. VI m in illiy ə aid edilir
və bu quyu Bakı şəhorinin 7-8 k m -d ə yerlnşən
Q ır g ö lü n də a rx c o lo q la r torofm don a şk ar edil-
m işdir. 1847-ci ildə isə d ü n y ad a ilk d əfə olaraq
B ibiheybotdə sən ay e üsulu ilə q u y u qazıldı. Bu
A B Ş -da P cn silv aniya ştatın d a ilk q uyunun qa-
zılm asınd an 12 il ə w ə l baş v erm işdi [20, s.101,
120; 23, s.6 5-6 5]. 1901-ci ildo Şim ali A zərbav-
can 11,5 m ln. ton ncft hasil edərək d ü n y ad a bi-
rinci ycro çıxm ışdı. A B Ş -da həm in ildo 9,1 mln.
ton neft hasil edilm işdi [26, s.53-54; 4 0 . s.38-
39]. 1941-ci ildə A zərb ay can S S R -d ə ncft hasi-
latı tarixində m aksim u m m iq dard a - 23,5 m ln.
ton neffc çıx a rılm ış və bu d a b ü tü n k cçm iş Sovct
İttifaqında çıxarıian ncftin 71,4 % -n i təşk il ct-
m işdi [31, s. 164, 167: 4 1, s.57-58]. B elə yüksək
hasilat S S R İ-nin
1941-1945-ci illər Böyük
V ətən m ü h arib əsin dək i q ələbəsini təm in etm iş.
ölkə iqtisad iy yatının q arşısın d a d u ran ən m ü-
hüm m əsələlərin h əllində neftin ro lu n u d a h a da
artırm ışdı. Q ey d edək ki. d ən izd ən d ə ilk dəfə,
həm də sən ay c ü su lu ilə n eftçıx arm a işi m əhz
A zorbaycanda. 194 9 -cu ildo N eft d aşlarm d a ho-
y ata kcçirilm işd ir. 1965-ci ild ə 21,6 m ily o n ton
neft hasil edən A zərbay can S S R N eft Sənayc-
sind ə 1967-ci ildən başlay araq du rm ad an azal-
m a baş v e rir [30]. N eft h asilatm d a bu azalm a
prosesi 1997-ci ilə qodər d av am etm işd ir. Hə-
m in ildə cəm i 9,022 m ln. to n n e ft hasil olun-
m u şdu [28, s. 138]. B undan so n ra isə ncft
hasilatın d a y ü k sə liş d ö v rü başlanm ış v ə 2006-cı
ildo ncft h asilatın d a ycni rckord qeydo alın m ış-
dır. H əm in il ölk əd ə 32,5 m ln. ton neft hasil
olu n m u şd u r [10, s.6. 8].
Q evd ctm ək lazım d ır ki, hələ S ovet İm pe-
riyası sü qu t e tm ə zd ə n əvvəl Q ərb ö lk alərin in iri
neft şirkətləri X ozor d ənizin in v ə xüsusi ilo do
A zərbay can S S R -in karbo hid rog en e h tiy a tla n n a
m araq göstorm əyo başladılar. 1989-cu ilin m ay
a v m d a B öyük B ritan iy an m m üstəqil neft şirkəti
olan , baş qərarg ahı Ş otlan diy anın A bcrd in şə-
h ə rin d ə yerlə$ən və açıq tipli səhm dar cəm iy-
yəti kim i fəaliyy ət g östərən “ R em ko’* şirkətinin
sədri vo icraçı d irc k to ru Stiv R em p B akıya sə-
fər etdi [27, s .2 1 ; 37; 38; 39 s.92]. B undan so n
ra A zərb ay can nefti ilə bağlı d an ışıq lar başlan-
dı. Y enicə d ö v lət m ü stəq illiy in i bərpa etm iş öl-
kə üçü n xarici şirk ətlərlə səm ərəli əm okdaşlıq
əlaqolərinin q u ru lm ası y o lu nda atılm ış ə sas ad-
d ım lardan biri 1992-ci il se n ty a b r ayın ın 9-da
“ A zə rb ay c a n R esp ub likası D övlət N eft Şirkəti-
n in y aradılm ası h aq q ın d a ” v crilən fərm an oldu
[14, s.3 9 8 -3 9 9 ; 24, s. 119]. B u fərm ana əsasən
“ R espublikan m neft sərvətlərind ən istifadəni
v ah id d ö v lət siyasəti əsasın d a həy ata k e ç in n a k ,
neft sən ay esin in idaractm ə strukturunu təkm il-
ləşdirm ok. n e ftç ıx a n n a vo neft em alı m üəssi-
sələrin in istehsal g ü cü n d ən istifadənin səm ərə-
lilivini artırm aq h esab ın a y an acaq -en cıji kom -
p lck sin in in kişafın ı təm in ctmək*' m əqsədi ilə
“ A zəm efV ' D ö v lə t K onserninin vo “ A zər-
n e ftk im y a " Isteh salat B irliyininin bazasm da
A zə rb ay c a n R esp u blik ası D övlət N eft Şirkəti
(A R D N Ş ) y arad ıld ı [4]. A zərbaycar. R espubli-
XƏBƏRLƏR
•
TRANSACTIONS
•
ИЗВЕСТИЯ
Azorbaycan MEA-mrı Xəbərtəri. ictımaı elm lər seriyası. 2016. №1
5
kası prczidentinin 14 noyabr 1992-ci il tarixli
formanı ilo “ A R D N Ş ” -in N izam nam əsi tosdiq
cdildi [5; 6] vo bu N izam n am əyə osason
“ A R D N Ş ” - m üstəqil istehsalat-tosorrüfat kom -
pleksi kim i fəaliyyət göstororok. g co loji-axtarış
vo koşfıyyat işlorini, quru vo doniz də daxil ol-
m aqla A zorbaycan R espublikasım n bütün ora-
zisində ncft vo qaz y ataqlarım n hazırlanm asını,
işlonilm osini. neftin. qazın, kondensatın hasila-
tm ı. o nlarm cm alı. nəql cdilm osi v ə satışı, eloco
do istehsal və qeyri-istehsal toyinatlı obyekt-
lorin tikintisini, tom irini, istehsalatm , omok kol-
lcktivlərinin tolobatm ı tom in ctm ok üçün m aşın-
qayırm a, tikinti sonayesi m ohsulları vo istchlak
m allarının digor m ohsulların v ə xidm otlorin
istchsalım hoyata keçirm oli idi.
Ü m um ivyotlo, ayrı-ayrı vaxtlarda A zorbay-
canın neft sənayesini ö zündo birləşdiron **Azor-
neft". birloşdirdiyi və idaro ctdiyi m üəssisələrin
xüsusiyyntindən asılı olaraq Ittifaq əh o m ijy ətli
trest və ya birlik kim i m ü x tə lif ittifaq v ə rcs-
publika təşkilatlarına (A zorbaycan SSR X alq
K om issarları Sovcti. SSRI Ali X alq T əsərrüfatı
Şurası, SSRI A ğır Sonavc N azirliyi, A zor
baycan SSR X alq Tosorrüfatı Şurası) tabe ol-
m uş vo “ A zom eftkom ito” , “ A zom cftkom binat”
(sonralar “ Azomeft'*, “ A z o m c fiz a v o d la r' vo
“ A zorncftm aşm qayırm a" birliklorino avrılm ış),
“ A zom cftçıxarm a * Birliyi vo s. adlanm ışdır.
A zom eftin osasında A zorbaycan SSR N c lt So-
nayesi N azirliyi (1954-1959), A zorbaycan SSR
N cftçıxarm a Sonayesi N azirliyi (19 65-1970)
yaradılm ışdır. 1970-ci ilin avqustunda ycnidon
“ Л zo m eft,, ad lan d ın lm ışd ır (4].
A zorbaycan ncfti ilo bağlı Q orb dövloılori-
n in iri neft şirkotlori ilo 1989-cu ildon başlayan
vo 1993-cü ilin ortalarina qodor davam cdon da-
nışıq lar A zorbaycan üçün olverişli olm ayan
sazişloro gotirib çıxardı.
Q eyd ctm ok lazim dir ki, A zorbaycan Rcs-
publikası dövlot m üstoqilliyini Ь о ф а ctdikdon
so nra Q orb ölkolorinin ncft şirkotlorinin Xozor
ncftino olan m arağı xeyli artdı. Lakin, 1992-
1993-cü illordo bütövlükdo ölko iqtisadi>yatm -
dan tam am ilo xoborsiz olan. böyük dövlotlorin
A zorbaycan neftino olan güclü m araqlarinm
osas m ahiyyotinin nodon ibarot olduğunu bilm o-
yon. diplom atik d am şıqlarda m illi m araqlari to-
m in ctm ok bacarığı olm ayan, daxili siyasotdo
ölkoni votondaş m üharibosi hoddino çatdıran
A X C -M üsavat hakim iyyoti son anda ağır itkilor
hcsabm a Ь оф а cdilm iş m illi dövlotçiliyin itiril-
mosi tohlükosini anlayaraq, XX osrin 70-80-ci
illorindo A zorbaycan SSR vo SSRI dövlotino
rohborlik etm iş. dünya siyasotindo m üstosna yc-
ri olan. görkom li döviot xadim i H .Ə liycvi Ba-
kıya dovot ctdi. 1993-cii il i>oin aym in 9-da Ba-
kiya golon H .O liyev ivun ayim n 15-do Ali So-
vetin sodri seçildi [3, s.78-79; 19, s.64].
Ilk addim olaraq, P rczidcnt H .O liyev mti-
qavilo şortlərinin R espublika üçün sorfoli olm a-
dığım vo im zalandığı toqdirdo ölkoyo ciddi iqti-
sadi zivan \,uracağm ı bilorok 1993-cvl il iyun
aym in 21-no ım zalanm ası nozordo tutulan m üqa-
viloni im zalam aqdan im tina ctdi vo onun im za-
lanmasmı müvoqqoti toxiro saldı [1. s.40; 7, s.67,
206; 16, s .2 18-219]. Bunuıı ardınca A R D N Ş-in
strukturunda bir sıra doyişikliklor edildi. Belo
ki, A zorbaycan R espublikasi P rezidcntinin 10
yanvar 1994-cü il tarixli A R D N Ş -nin struktu-
runun tokm illoşdirilm osi haqqinda 50 sayli So-
roncam ına osason Dövlot N cft Şirkotinin stru k
turunda Donizdo vo Q uru da N cft vo Q a z ç ıx a r-
m a İstc h sala t B irliklori y a ra d ild i. A zo rb aycan
R esp ublikasi P re zid e n tin in A R D N Ş-nin struk-
turunun tokm illoşdirilm osi haqqinda 24 yanvar
2003-cü il tarixli 844 sayli Form anm a osason
iso donizdo vo quruda N eft vo Q azçıxarm a is
tchsalat Birliklori birloşdirilorok “ A zneft" is
tchsalat Birliyi yaradildi [4].
1994-cü ilin fcvral aym in 4-d3 Prczident
H .O liyev “ A zorbaycan R espublikasinda doniz
ncft vo q az vataqlarm in işlonm osinin sürotlon-
dirilm osi haqqinda" soroncam vcrdi [7. s. 117;
13, s.226; 22, s. 17; 32]. Bu soroncam a osason
şirkotin funksiyaları yenidon o na qa>1arildi:
“A R D N Ş ” Q orb Şirkotlori K onsorsium u ilo
M üqavilonin h azırlanm ası. im zalanm asi vo ic-
rası ilo bağlı danışıqları aparm ali idi Dövlot
başçısının 1994-cü il 5 aprel tarixli, 126 sayli
form anm a osason A R D N Ş -in idaroctm o struktu-
runun doyişilm osi ilo olaqodar olaraq 1992-ci il
14 noyabr tarixli form anı q ü w o d o n d ü şd ü vo
A R D N Ş -in N izam nam osi ycni rcd aksiyada tos-
diq edildi [5; 6]. N atiq O livev şirkotin prczi-
denti toyin edildi. 1994-cii ilin m art ay in d a xa-
XƏBƏRLƏR
•
TRANSACTIONS
•
ИЗВЕСТИЯ
6
Известия НАН Азербайджана. Серия общественных наук , 2016. N91
rici ölkolərin ş ir k ə tb r i b d anışıqlar borpa olun-
d u [32]. A R D N Ş -in aparıcı m ütoxossisbrindon
ibarot səlahiyyətli bir qru p form alaşdırıldı vo bu
qrupa görkom li ncft vo bcynəlxalq o laq o b r tlzro
m ütoxossislor daxil cdildi. 1994-cü il m artin 1-
do cənab llham Ə liycv “ A R D N Ş "-in I vitse-
prczidenti toyin olu ndu (21. s.51J və о da bu
qrupa daxil cdildi. B u qrup üzvləri çoxsaylı ox-
şar beynolxalq m ü q av ilo b ri an aliz ctdi |2 8 ,
S.154]. 1994-cü il scniyabrın 20-do Bakıdakı
“ G ülüstan" sarayıııda A zorbaycan Rcspublikası
hökum oti vo düny an m 6 ölkosinin 11 ocnobi
ncft şirkotiniıı daxil olduğu K onsorsium arasın-
da X ozər d ə n iz in in A zorbaycan R cspublikası
scktorundakı “ A z o r i’, "Ç ıraq ” vo ‘ D ərinsulu
G ünoşli” yataqların ın birgo k əşfıyyatı, işlən-
mosi və hasilatın Pay BölgUsil haqqında Saziş
im zalandı [29, s.8 l 1-812; 43]. Bu saziş tarixo
“ Ə srin m ü q a v ilo s r adı ilə düşm üşdür. Sazişin
m üddoti 30 il idi vo 432,4 k m ? ərazini ohato
cdirdi [15, s.31-32: 18. s .2 13]. B u m üqaviloyo
osasan göstərilon 3 yataqdan 511 m ilyon ton (4
m ilyard barrel) ncft v ə 55 m ilyard kubm ctr qaz
çıxarılm ası nozordo tutulm uşdur. Bu qədor nef-
tin 251 m ilyon tonu. q a z ın iso ham ısı A zorbay-
can R espublikasm a çatacaqdır. Ö lkonin payı
toxm inən 80% , bütün iştirakçı ş irk ə tb rin payı
iso 20% m üoyyon olu n du [2. s.36; 28. s. 175-
176; 42]. Ö z növbosindo bu 20 % d ə şirkotlor
arasında bölünm üşdü. О zam an K onsorsium a
daxil olan şirk ə tlə rin iştirak payları bclo idi:
A zorbaycan R cspublıkası D övlət N cft Şirkəti
(A R D N Ş ) - 20% , Bi-Pi - 17.1267% , A M O K O -
17,01% , L U K o y l - 10%, Pennzoyl - 9,8175% .
Yunokal - 9,52% , S tatoyl - 8,5633% , M akD cr-
m ott - 2,45% , R cm ko - 2,08% . T P A O - 1.75%,
D d ta -N im ir - 1,68% [17. s. 174-175]. Sonradan
K onsorsium un iştirakçılarım n torkibindo bozi
doyişikliklor oldu. H al-hazırda A Ç G H asilatın
Pay Bölgüsü Sazişinin (H P B S ) iştirak paylan:
BP (operator - 3 4 ,1 % ), Yunokal (10,2% ).
A R D N Ş (10% ), İN PEK S (10% ). Statoyl (8.6% ).
EksonM obil
(8% ).
T P A O (6,8% ).
Devon
(5.6% ), İtoçu (3.9 % ). A m erada H ess (2,7% ) [2,
s. 103; 28. s. 176]. D ünyanın on iri vo aparıcı
dövlotlorinin ncft şirk o tlo rib b c b bir Sazişin
im zalanm ası A zorbaycan xalqının C m um m illi
lidcri H eydor O liycvin m üdrik siyasotinin.
uzaqgöronliyinin vo siyasi cosarotinin ifadosi
idi. Saziş dcm ok o lar ki. bütün diinya döv-
b t b r i n in A zərbay can d ö v b tin ə inam ını artırdı
vo sonradan d ünvam n on bövük vo tanınm ış
ncft ş irk ə tb rin in ölkom izo ax ın ın a şorait ya-
ratdı. B ununla d a A zorbaycan R cspublikası ö z
qapılarım xarici sorm ayolor üçün tavbatay açdı.
Sonrakı dövrlordo A R D N Ş , A zorbaycan Res-
publikası P rezidentinin ona vcrm iş olduğu sola-
h iy y ə tb r çorçivosindo, bu gilııo kimi xarici ncft
şirkotlori i b 27 saziş im zalam ışdır ki, bunlardan
15 saziş Xozorin A zorbaycan R cspublikası sek-
torunu, 12 saziş iso quru sa h o b rin i ohato cdir
[25]. Bu s a z iş b rd ə A R D N Ş -nin to ro f m üqabil-
b r i dünvam n 21 ölkəsini о cüm lodon A B Ş, Ka-
nada. R usiya, B öyük B ritaniva, I'ran sa, Italiya,
N orveç. T ürkiyə, Iran. Y aponiya, Ç in K oreya
ölkolorini tomsil cdon 43 şirkotdir. Proqnozlara
göro im zalanm ış sazişlər çərçiv əsin d ə karbo-
hidrogcn rcsurslarının koşfiyyatına, işlonilm o-
sino vo noqlino ünıum i sorm ayo qo yu luşu 60
m lrd. A B Ş dolları civarında o lacaq d ır [25].
A R D N Ş -in «Şahdoniz» vo C ənubi Q afq az Boru
Komori (C Q B K ) layihosiııdo payı 10% , Bakı-
T bilisi-C ey h an (B T C ) layihosindo iso payı 25%
toşkil cdir.
B e b l ik b , U lu ö n d ə r H eydor G liyevin yeni-
don hakim iyyoto qayıtm asından sonra A zorbay-
c an R cspublikasım n doqiq iqtisadi in k işa f kon-
scpsiyası
form alaşdırıldı.
Bu
konscpsiyaya
onun torkib hissələrin d ən biri kim i neft sona-
y e sin in inkişafı - yeni ncft yataqlarının a x ta n şı
vo koşfı, ncftin hasilatı vo em alı, onun dünya
bazarlarına çıxarılm ası və bütün bunlardan bir
siyasi-iqtisadi vasito olaraq istifadə ctm oklo öl-
konin sürotli inkişafın a, о cüm lodon onun horbi
vo beynəlxalq m ö v q c b rin in m öhkom lonm osino
nail olm aq daxil idi. Bu. A zorbaycan N eft So-
naycsindo yeni c ran ın başlanm ası idi.
H azırda A zorbaycan R cspublikasında ncft-
lo zon gin 57 yataq m ö v cu d d u r ki, bunun da 18-i
X əzər donizinin A zorbaycan R cspublikası sek-
torunda. qalanı iso q u ru d ad ır [4]. Ü m um iyyotlo,
Xozor hövzəsi 30 m ilyard tona yaxın ncft. 18-
20 trilyon kub m ctr hocm indo q az ehtiyatına
m alikdir ki, bu d a d ü nyan ın k arbohidrogen rc-
su rs la n n ın 15%-ııi toşkil cd ir [36]. X ozər höv-
zosinin A zorbaycan R csp ublikasına aid bölgo-
XƏBƏRLƏR
•
TRANSACTIONS
•
ИЗВЕСТИЯ
Azərbaycan MEA-nın Xəberlərı lctim ai elm lor senyası. 2016. N91
7
sində iso 3-5 m ityard ton ncft. 6.2 trilyon kub-
m clr hocm indo qaz ehtiyatı nıövcuddur [25:
33). 1991-2010-cu illər dö v rü n də A zorbay-
canda ncft vo q az hasilatının dinam ikasını aşa-
ğıdakı codvollordo aydm görm ək olar. B u cod-
vollor A R D N Ş vo BP şirkətlori tərəfındən çap
cdilm iş illik hcabatlardakı m əlum atlar v ə ro-
qəm lər osasında tərtib olunm uşdur (12, s.2-4;
34. s.9, 24; 35. s.9. 221.
C
ə
J
vp
I
/
N c f t h a s i l a t ı n ı n d i n u n ı i k a s ı
lllər
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
Ncft. mln. ton
11.9
11.1
10.3
9,7
9.2
9,1
9,0
11,4
13,8
14,0
tlb r
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Ncft. mln. ton
14.9
15.3
15,4
15.5
22.2
32,5
42,6
44,5
50,4
50,8
Cədvəl 2
Q a z h a s i l a t ı n ı n d i n a m i k a s t
tllər
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
Qaz. mlrd. nv‘
8.0
7,4
6.3
6.0
6,2
5.9
6,0
5,7
6,4
6,2
l l l ə r
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Qaz, mlrd. m
5.8
5,4
5,5
5,3
6.9
9,1
16,9
23,4
23,8
26.3
O nu da qcyd cdok ki. holo 1999-cu ildo
koşf olunm uş “Ş ahdəniz- Г ’ q az yatağm m istis-
m arı A zorbavcanın qaza o lan daxili tolobatının
tam ödonilm osino və ilk dofo olaraq ixracına
im kan verm işdir. Yalaq 2006-cı ildon ciibaron
Л /ərb a y ca n . G ürcüslan vo T ürkiyonin m avi ya-
nacaqla tom inatında osas rol oynayır.
Ncft chtiyatlarının istism arından ilk golir-
lorin əlda cdilm ayə başlam ası onların sam ərəli
istifadəsi m cxanizm inin yaradılm ası zərurətini
oriaya çıxam ıışdır. B ununla əlaqodar. A zərbay-
can R cspublikasında h əyata koçirilən neft stra-
legiyasının m əntiqi davarm olaraq. ncft golirlə-
rinin toplanm ası və m əqsədyönlü şəkildə isti-
fadə cdilm əsini təm in etm ok m əqsədila A zar-
baycan R cspublikasj Prczidcn tin in 29 dckabr
1999-cu il tarixli 240 sayh Form anm a əsason
D övlət N cft Fondu tosis cdildi. A zərbaycan
R cspublik^sı Prczidcntinin 29 dckabr 2000-ci il
tarixli 43 4 saylı Form anıııa əsason A zarbaycan
R cspublikasm ın Dövlot N cft I'ondunun O sasna-
m əsin in təsdiq cdilmosi ilo I'ondun oməli foa-
liyyətə başlanıasi üçün ilkin nonnativ-hüquqi
baza yaradılm ış oldu. A zərbaycan Rcspublikası
Prczidcntinin 29 dckabr 1999-cu il tarixli 240
saylı Form anm a uyğun olaraq. 2000-ci ildnn
ctibarən ncft sazişləri çərçivosində əldə cdilon
g o lirb r A R D N Ş-in A zərbaycan Bcynəlxalq
Bankm dakı xüsusi hcsabında toplanırdı. 2001-
ci ilin yanvarın 4-də, A zərbavcan Rcspublikası
Prczidcntinin 29 dckabr 2000-ci il tarixli 434
sayli Fim nanm a uyğuıı olaraq. qcyd cdilon hc-
sabdan 270 964,7 m in AB Ş dollari vo ya homin
dövro olan m übadilo mozonnosi ilo 1 241 018
m ilyon m anat mobloğindo vosait Dövlot Ncft
Fondunun Azorbaycan R cspublikasm in Milli
Bankında açılm ış hcsabina köçürülm üş vo Fon-
dun açılış balansını toşkil ctm işdir. Hom in ilin
sonuna qodor Fondun vosaitinin hocmi 491,5
m ilyon A BŞ dollari toşkil ctm işdir [8. s.8. 21-
22J. 2001 -ci ildon 2010-cu ilo qodor olan dövr-
do N eft Fondunun vosaiti 46.3 dofo artm ışdır.
1 yanvar 2011 -ci il tarixino Morkozi Bankin
valyuta chtiyatları daxil olm aqla. ölkonin iimu-
mi valyuta chtiyatlari 29.2 m ilyard ABJ> dollari
toşkil ctm işdir [9, s.8-9j. N cft Fondundan döv-
lot biidcosino transfert cdilm iş vosait dövlot biid-
cosinin golirlorinin fom ıalaşm asında ohomiyyotli
ycr tutnuışdur. l£yni zam anda N cft Fondunun
vosaiti hcsabina ölkodo m ühüm sosial vo infra-
struktur layiholori hoyata kcçirilm işdir. Bclo-
liklo, osası U lu öndor Hcydor Ə liycv torofmdon
qoyulan Ycni Ncft Stratcgiyasim n noticosi o la
raq R cspublikam iz noinki ö z cncrji m üstoqil-
XƏBƏRLƏR
•
TRANSACTIONS
•
ИЗВЕСТИЯ
8
Известия НАН Азербайджана. Серия общ ественных н а у к. 2016, N91
liyini təm in ctm iş. eyni zam an d a q o n şu döv-
Iətlərin və A v ro p an m cnerji tohlükosizliyinin
b aşlıca tom in atçılarm d an birinə çev rilm işd ir.
B u n u n nəticəsi kim i ö lk o m izin dü n ya m iqya-
sın d a g cosiyasi önom i vo b ey n əlx alq n ü fuzu da
arlm ışd ır. B ü lü n bu prosesdo A R D N Ş -in rolu
və foaliyyoti x ü su si qey d o lu n m ah d ır.
2 01 0 -cu ildo A R D N Ş ü zrə işç ilə rin o rta
siyah ı sayı 75502 nofor. o rta ay lıq om okhaqqı
iso 55 9 .38 m an at təşkil ctm işd ir. 2 0 0 9 -cu il ilə
m iiqayisodo işçilorin o rla siyahı sayı 3 9 1 7 no-
far. o rta a y h q omok haqqı iso 25.72 m an at m ob-
lə ğ in d ə a rtm ışd ır [12, s.47]. Şirkotdo 50-don
ç o x e lm lə r d o k to ru . 400-do n çox clm lor nam i-
zəd i clm i dorocosino m alik m ü h ən d is, tcx n ik vo
m üto x o ssis çalışır. A R D N Ş resp u b lik an ın ncft
və n eft m əh su lla rm a o lan tolobatını ödom ok.
d axili tolobdən artıq hissən i iso ixrac ctm ok im -
k a n ın a m alikd ir. B unu təm in etm ok ü çü n
A R D N Ş m ü v afıq istchsal güclorino. in k iş a f
c tm iş xidm ot sek toruna. böyük elm i v ə tex niki
p o ten sia la m alik dir. A R D N Ş -do hom quru . hom
do do n iz n cft y a ta q la n n ın koşfiyvatı. işb n m o s i
və ab a d la şd ırılm ası ilə bağlı bütün m osololori
holl ctm ok qabiliyyotino m alik vüksok ix tisaslı
m üho nd is. lcxn ik vo fohlo kadrları vardır
[4; 10. s.8].
A zo rbay can R espu b lik ası D ö v lət N cft Şir-
kəti hiiquqi şəx s o lu b . sah ib karlıq fəaliy y ətini
hovata k cçirən d ö v lət k o m m ersiy a o rq an ıd ır.
2006-cı ilin y a n v a r ay ın d a. Bakı N c ftin E m ah
Z a v o d u n u n d irck to ru vo A zərb ay can R cspub-
lıkası M illi M oclisinin ü zv ü R övnoq A b d ulla-
y e v A R D N Ş -in p rezid cn tin in p o stu n a toyin
e d ild i (44J. A R D N Ş -in toşkilati stru k tu ru n a
“ A z n e ft” Istehsalat B irliyi. “ G eo fizik a və G eo-
lo g iy a” Idarosi. “ З о г т а у о Ь г ” ld arəsi. “ N cft ko-
m orlori” Idarosi. H .Ə liy e v ad m a Bakı n eft
cm aiı zav o d u v ə “ A zo m efty ağ ” neft cm alı za-
v odu . H. Ə liy ev ad ın a B akı D ərin Ö z ü llə r Z a
vo d u (B D Ö Z ). “ M arketinq və Iqtisadi Ə m oliy-
y a tl a f ' Idarosi. “T ə h lü k əsizlik ” İdarosi. “ S osial
I n k iş a f ’ Idarosi. “ E k o lo g iy a " İdarosi. “ Inform a-
siya T c x n o lo g iy a la n vo R abito” İdarosi. “ Q a z
Ə m o liy y a tla rT Idarosi. X əzor D oniz N eft Do-
n an m ası
(X D N D ).
“ N c ftq a z tik in ti”
T resti.
“ K o m p lck s Q azm a lşlo ri" T resti, “ E lm i T odqi-
q a tla r" İnstitu tu və “N e ftq a z la y ih ə ” İnstitutu
d a x ild ir [11. s.7 -1 1 ]. A R D N Ş vo x arici şirkot-
lərin işiirakı i b üm um ilikdo 47 b irgə m ü əssisə.
om oliyyat şirkoti vo aly a n s təsis c d ilm işd ir [11,
s.1 2 -1 8 ]. O nu da xüsusi vurğu lam aq laz ım d ır
ki. A R D N Ş istch salat nailiyyotlori ilo yanaşı.
sosial v ə ckoloji layiholorin hovata keçirilm o -
sini do d aim d iqq ət m orkozindo saxlay ır. habclo
dövlol büdcosi q arşısm d a öhdoliklorini v ax tm d a
y crino yetirm oklo ölkonin üm um i y üksolişino
doyorli töhfolor vcrir. Ə n osası isə şirkot ilbəil
b ö y ü y ü r v ə g c n iş b n ir. Şirkot ö z m öv qcy in i
noinki ölkom izdo. cloco do q o n şu d ö v lo tb rin
ncft vo q az sonaycsinin təşkili vo in k iş a f ctdiril-
m əsi sahosindo do m öhkom londirir. Ü m u m ilik -
do, h ə y a ta kecirilon ncft vo q az siyasoti d av am lı
in k iş a f vo toroqqi proscsini süro ilo ndirir vo
A zorbay can ın iqtisadi cohotdon dah a d a qüdrotli
dövloto çcvrilm osini tom in edir. Bu iso ö z növ-
bosind ə ölkom izin n ü fuzunu tokco C onubi Q af-
q az reg ion und a d cyil. bütün dü n ya d ö v lə tb r i
ara sm d a artırır.
İs tifa d o o lu n m u ş ə d a b iy y a t siy a h ıs ı:
1. A bbasboyli A .N . “ A zorbay cam n goloco-
yi nam in o ” . Bakı: “ A z o m o ş r', 2 0 01 , 9 6 soh.
2. A bbasov Ç .M . “ A zorbaycanın d ü n v a iq-
tisad iy v atın a intcq rasiy a y o lla rT , B akı. “ E lm ” ,
2 0 05 . 252 soh.
3. A bd ullazad o F.H . “ H cy d o r Ə liy cv . Si-
vasi p o rtret ", B akı. «X X I» - Y cni K ə şriy y a t
E v i, 1998. 114 soh.
4. A R D N Ş
haqqın d a.
S ay ta
istinadon:
h ttp ://\v\vw. socar. g o v .a z /a b o u t-a z . h ım 1
5. A R D N Ş -do stru k tu r isla h a tla n m ö v zu -
su n d a H C Q
ü
Q I T Ə D Q İQ A T . A zo rb aycan ın
N cft Sonayesi C z ro tn fo rm asiy a və R csurs
M orkəzi.
Sayta istinadon: http ://h im ay ad ar-
a z .o rg /te d q iqai 1 ar/0 2 - H U Q L'Q I/0 0 2 - A R DN S -
H T B .htm
6. A R D N Ş -d o s tn ık tu r isla h a tla n m ö vzu-
su n d a İQ T lS A D l T Ə D Q İQ A T . A zo rb aycan m
N cft Sonavcsi Ü zro İn fo rm asiy a vo R csurs
M orkozi. Sa>ia istir.adon: http ://h im ay ad ar-
a z .o rg /tc d q iq a tla r/0 l-IQ T IS A D l/0 0 2 -A R D N S -
IT B .htm
XƏBƏRLƏR
•
TRANSACTIONS
•
ИЗВЕСТИЯ
Azərbaycan MEA-nm Xəbərlən. Ictim ai elm lər senyası. 2016. N91
9
7. A tak işiy ev M .C . “ A zərb aycam n ycni
ncft siyasəti v ə iqtisadi yüksəliş'*. Bakı. “ A zər-
baycan** n ə şriy y a tı, 2004. 26 4 səh.
8. A z ə rb ay c a n R csp ublik ası D ö vlət N cft
Fondu. F əaliy y əti h aq q ın d a H csabat - 20 01 » ,
B akı. 2 0 0 2 . 6 2 səh.
9. A zərb av can R espublikası D ö v lət N eft
Fondu. F əaliy y əti h aq q ın d a H esabat - 2 0 10 .
B akı. 2 0 1 1 .1 1 8 səh .
10.A zərbaycan R cspu b lik ası D ö v lət N cft
Ş irkəti. F əaliyyəti h aq q ın d a H csabal - 2 0 0 6,
B akı. 2007. 3 7 səh.
11.
A zə rb ay c a n R cspu b lik ası D övlət N cft
Ş irkəti. F əaliyvəti h aq q ın d a H esabat - 2007.
B akı, 2008. 7 6 s ə h .
12.A zərbavcan R csp ubiik ası D öv lət N eft
Ş irkəti. F əaliyy əti h aq q ın d a H esab at - 2010,
B akı. 2011. 225 sə b .
13.Ə liyev
H .O . “ M ü stə q illiy im iz əbədidir**,
II kitab (M ay . 1994 - D ekabr. 1994). B akı,
“ Azəməşr**, 1997. 604 səh.
14.Ə livcv M .T. « A z ərb ay can iq tisad iy yatı-
nm form alaşm ası v ə in k iş a f p ro b le m b ri» . B akı,
«M O tərcim », 2 0 0 1 .7 6 4 səh.
15.Fətullavev E. “ N eft m üq aviləsi ətrafm d a
d a n ışıq la r p ro scsin in tarixi-siv asi təhlili" //
“ Qanun** ju m alı, 1996, № 2 . səh .30-32.
16.M üscynova İ.M . “ M ü stəq il A zərbay can
d ö v lətin in qurucusu**. B ak ı, “ T əh sil’*. 2004. 47 2
səh.
17.1brahim ov H . “ Ə srin K ontraklı» - Ə sas
İxrac B oru K əm ərinin reallaşm asın a gcd ən у о Г
// “ Ə srin M ü qav iləsi - 10. A zərbay can b ö v ük
in k iş a f yollarında'* (tarix i-siy asi ləh lil), B akı,
« M in b ir M ahnı» M M C , 2004. səh. 174-176.
18.QafTarov T .B . “ A zərb ay can R cspubli-
kası. Ə srə b ə ra b ə r on il (1 9 9 1 -2 0 0 1 )'’. B akı.
“ T u ral-Ə “ N əşriy y at-p o liq rafiy a m ərkəzi. 2001.
325 səh.
19.Q affarov T.B . “ A zərb ay can tarix i. X X
osrin 80-90-cı i l b r i ” . B akı. “ Mütərcim**. 1997.
141 səh.
20 .M chdiyev Ş .F .. Z a v riy e v V .Q . “ A zər-
b aycan neft xəzin əsid ir". B akı. “ A zərb ay can
D ö v b t N eft v ə E lm i-tcx n ik i Ə dəb iy v at N əşriy-
yatı*\ 1956. 157 səh.
21.N adirov A .. Ə liy cv Q. “N e ft strateg iyası
uğurla d avam etdirilir** // **DiçəIiş - X X I əsr"
ju rn a lı. M art 2004. № 3 (73). səh .51 -61.
22.N əsirov H.X. “ A zo rb aycan ncfti və bcv-
nəlxalq m ü q a v i b b r ” . B akı. 1999. 104 səh.
23.S ülcym anov M .F. “ E ş itd ik b rim . O x u -
d uqlarım , Gördükbrim **, B akı, “ A zərb aycan
D ö v b t N ə ş r iy y a tr , 1987. 32 0 səh.
24.T ahirzadə Ə . “ P rczidcn t E lçib əy". B akı,
“ Ycni M ü sav at" q əzctin in nəşri. 2001. 4 2 0 soh.
25.Y usifzadə X .B . “A zərb ay can ncft strate-
giyası: u ğ u rlar v ə p e rs p c k tiv b ri» / / 3-6 iyun
2008-ci il tarix in d ə B akıda k c ç ir ib n 15-ci B ey-
nəlxalq “ X əzər n c f i q az. n cftay ırm a v ə n cft
kim vası’’ sərg i-k o n fran sın m 2-ci scssiv asın d a
(iyu n 4 ) A zərb ay can R espu biik ası D ö v b t N cft
Şirkətinin B irinci v itsc-p rezid cn ti. M illi E ln ıb r
A k ad cm iv asın m akadcm ik i X oşboxt Y usifzadə-
nin m əruzəsi. Sayta istinadən:
h ttp ://so c a r.a z /112 4 -n cw s-v iew - az.htm l
2 6.Y usifzad ə X .B . “ A zərb ay can ncft-q az
sənaycsi (T arix i. m ö vcud vəziyy ət. p ro b lc m b ri
vo in k işa f perspcktivbri)** // « A zərb ay can N eft
Sənayesi T a rix in ə d a ir I B cy n əlx alq K onfrans»-
m m a tc ria lla n . 7 iyun 1996-cı il. Bakı İdm an v ə
Sərgi K om plcksi. A zərb av can R esp ublikası,
B akı, 1996. səh .53 -6 1.
27.А б асо в
3.M . “ О сн о в н ы е н ап равл ен и я
ф о р м и р о в ан и я вн еш н еэкон ом и ческой п о л и
ти ки А зербайдж ан а*', Б аку. “ С аб ах *, 1994.
61 стр.
28.А л и е в И. Г. “ К асп и й ская н еф ть А зе р
байджана**, М .: “ Известия*’, 2003. 712 стр.
29.Г асан ов Л .М . “С о в р ем ен н ы е м еж д у
н ар од н ы е о тн о ш ен и я и вн еш н яя п о л и ти ка
А зе р б а й д ж ан а ” , Баку. “ Ş o rq -Q ərb ". 2007. 904
стр.
30.И сто ри я н еф ти и газа / / “ Н еф тегазо
вая вертикаль**. 2006. В ы п уск № 8. S av ta
istinadon:
http://\v\v\v.ngv.rW articlc.aspx?articlcID 21658
31 .М урадал и сва Э .Б. “ К ро в З ем н ая -
Н еф ть А зе р б а й д ж ан а и И стори я *. К н и га 1.,
Баку. “ М у та р д ж и м ", 2005. 2 5 6 стр.
32.A liy ev
N .A . “ T h e C o n tract A n ticip atin g
the F u tu re " // “ A z e rb aija n In ternational” m a g a
zin e. W in ter 1994 (2 .4 ). page 25. S ayta istin a-
dən:
XƏBƏRLƏR
•
TRANSACTIONS
•
ИЗВЕСТИЯ
10
Известия НАН Азербайджана
Серия общественных н а у к , 2016. N91
http://w w w .azcr.com /aiw cb/categorics/m agazin
e/24_foldcr/24 articlcs/24 oilcontract.htm l
33.A zerbaijan Energy D ata. S tatistics and
A nalysis - O il, G as. E lectricity, C oal.; U.S.
Energy Inform ation A dm inistration. Last U pdat
ed: N ovem ber 2007. 14 pages. Sayta istinadon:
h 11 p ://w w w . с ia .doe. gov/c m e u/cabs/A zc rba ij an/
pdf. p d f
34.BP
Statistical R eview o f W orld Energy
June 2008. BP p.l.c. 2008. 45 pages.
35.BP Statistical R eview o f W orld Energy
June 2011, BP p.l.c. 2011. 45 pages.
36.Caspian Sea E nergy D ata. S tatistics and
A nalysis - O il, G as, E lectricity, C oal.; U.S.
Energy Inform ation A dm inistration. Last U p
dated: January 2007. 17 pages. Sayta istinadon:
h ttp ://w w w .eia.doc.gov/em cu/cabs/C aspian/pdf
.pd f
37.C hronology o f A IO C Oil C ontract //
“ A zerbaijan International" m agazine. W inter
1994 (2.4). page 66. Sayta istinadən:
http://w w w .azcr.com /aiw cb/categorics/m agazin
e/24 folder/24 articles/24 oilchronology.htm l
38.K.ressler
A . “ T railb lazer in Pursuit o f
O il, T he R e-O pening o f A zerbaijan to the
W est” // “ A zerbaijan International" m agazine.
W inter 1994 (2.4), pages 34-35. Sayta isti
nadon:
http://www.azer.com/aiweb/categoriGS/magazin
c/24 folder/24_articlcs/24_rem p.htm l
39.M ajidov A ., Isgandarova N . “ A Z E R
BA IJA N: T H E LA N D O F H O PE. M odem
Political H istory o f A zerb aijan” , C anada, 2004.
p p .l 14.
40.M ir-B abayev M .Y. “ A zerbaijan’s Oil
H istory. A C hronology Leading up to the So
viet Era” // “ A zerbaijan International” m aga
zine. Sum m er 2002 (10.2), Pages 34-40. Sayta
istinadon:
http://w w w .azer.com /aiw eb/categorics/m agazin
c /a i l 02 fo ld e r/102 articles/102 oil chronolog
y.htm l
41.M ir-B abayev M .Y. “ A zerbaijan’s Oil
History. B rief Oil C hronology since 1920, Part
2” // “ A zerbaijan international" m agazine.
Sum m er 2003 (11.2), Pages 56-63. Sayta
istinadon:
http://w w w .azer.com /aiw cb/catcgorics/m agazin
c /a il 12 fo ld er/112_articles/l 12_chronology.ht
ml
42.Nassibli
N .,
Daneshgar
Sh.
“ The
Inde
pendent Azerbaijan's
Oil
P olicy” . Lecture at the
U niversity o f
C alifornia
at
Berkeley,
A p ril
15,
1998.
A rtic le from the forthcom ing
“Oil
and
G eopolitics in the Caucasus and
Central
Asia"
book.
Sayta
istinadon:
http://w w w .zcrbaijan.com /azeri/nasibzade
1
.him I
43.Sagheb N .. Javadi M. “ A zerbaijan's
"C ontract o f the Century " finally Signed with
W estern Oil C onsortium ” // “ A zerbaijan lntcr-
nationl” m agazine. W inter 1994 (2.4), Pages
26-28. 65. Sayta istinadon:
http://w w w .azer.com /aiw eb/categorics/m agazin
c/24 folder/24 articles/24 aioc.htm l
44.State Oil C om pany o f A zerbaijan Re
public. Sayta istinadon:
h ttp ://en .w ikip cdia.org /w ik i/S tatcO il_ C o m p an
у o f A zerbaijan Republic
XƏBƏRLƏR
•
TRANSACTIONS •
ИЗВЕСТИЯ
Azərbaycan MEA-nın Xəbərlərı lctimaı elm lər seriyası, 2016. №1
11
S U M M A R Y
J a b i B a h ra m o v , R a su l A g tıay c v
T h e o il s tr a te g y a n d S ta te O il C o m p a n y o f A z e r b a ija n R e p u b lic (S O C A R ) in 1992-2010 y e a rs
Key words
: S O C A R , th e C o n tr a c t o f t h e C e n tu r y , o il c o n tr a c ts , th e C a s p ia n S e a . o il a n d g a s in
A z e r b a ija n . S t a t e O il F u n d
T h is article deals w ith th e history o f the State Oil C o m p an y o f A zerbaijan R epu blic (S O C A R )
and its o p eration in 1992-201 Os. T h e article d escrib es the history o f the co m p an y , created o n S e p
tem ber 9, 1992 by d e c re e o f the President o f A zerbaijan R epublic on th e d ev elo p m en t o f oil d e p o s
its. th eir m ining and p ro cessin g , o n the o u tp u t o f the A zerbaijani oil to the w o rld m arket. It also d e
scrib es the im portance o f the neg otiation s co n ducted w ith m ajo r foreign oil c o m p an ies, a s a result
o f w hich on S eptem ber 2 0, 1994 w as signed th e " C o n tra c t o f the C e n tu ry ’*. F urther, in the a rticle it
is spoken on th e im p lem entatio n o f the p ro v ision s o f the “ C o n tract o f the Century'” until 2010.
Р Е З Ю М Е
Д ж а б и Ь а х р а м о в , Р а с у л А г а е в
Н с ф гя п а м с т р а т е г и и и Г о с у д а р с т в е н н а я Н е ф т я н а я К о м п а н и я
А з е р б а й д ж а н с к о й Р е с п у б л и к и (Г Н К А Р ) в 1992-2010
i t
.
Ключевые слова
Г Н К А Р . К о н т р а к т В е к а , н е ф т я н ы е к о н т р а к т ы . К а с п и й с к о е м о р е ,
н е ф т ь и г а з А з е р б а й д ж а н а . Г о с у д а р с т в е н н ы й Н е ф т я н о й Ф о н д
Д а н н а я статья п о свящ ен а истории со зд ан и я Г о суд ар ствен н о й н еф тян о й ком пании А зе р
б ай дж ан ской Р еспублики (Г Н К А Р ) и ее д еятел ьн о сти в 1992-2010 гг. В с татье р ассказы вает
ся об истории ком пании, со зд ан н о й 9 сен тяб ря 1992 г. указом П р ези д ен та А зер б ай д ж ан ско й
Р еспублики «О р азр аб о тке н еф тян ы х м есто р о ж д ен и й , их д о б ы ч е и п ерераб отке, о вы ходе
азербай д ж ан ской нсф ги на м ировой ры нок». З д есь такж е рассказы вается о важ ности п р о ве
д ен н ы х п ер еговоров с круп н ы м и зар у б еж н ы м и н еф тян ы м и к о м п ан и ям и , в результате к о т о
ры х 20 сен тяб ря 1994 г. б ы т заклю чен « К о н тракт века».
XƏBƏRLƏR
•
TRANSACTIONS
•
ИЗВЕСТИЯ
Dostları ilə paylaş: |