M. M. Musayev



Yüklə 3,61 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə107/171
tarix20.09.2017
ölçüsü3,61 Mb.
#871
1   ...   103   104   105   106   107   108   109   110   ...   171

261 

 

Yuxarıda sözügedәn beytlәri tәşkil edәn birinci misralar sintaktik paralellәr olaraq tәkrar 



olunan iki komponentli mikromәtnlәrin vә  ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk, qarışıq tipli 

tabeli  mürәkkәb  cümlәlәrin  baş  cümlәsidir.  İkinci  misralar  vә  ya  budaq  cümlәlәr  birincilәri 

bütövlükdә tamamlayır  vә poetik anlatımda onların sәbәb mәnalı bir nәticәsi  kimi  ortaya  çıxır. 

Sözügedәn  sintaktik  konstruksiya  adi  danışıq  dilindә  bütövlükdә  koordinativ-sәbәb  mәnalı 

mürәkkәb  cümlә  olaraq  belә  bir  üslubi-sintaktik  quruluşda  işlәnilәcәkdi:  “Әgәr  bilmәzsәm, 

gözümә dursun, çünki mәn Qazanın nemәtini çox yemişәm”. Buradakı budaq cümlәlәr ayrılıqda 

koordinativ-şәrt  mәnalı  mürәkkәb  cümlә  kimi  dә  qiymәtlәndirilә  bilәr.  Çünki,  onlarda  sintaktik 

paralellәr olaraq işlәnilәn “bilmezisem” komponentlәri budaq  cümlәdir. “Gözümę tursun, maŋa 

tābūt olsun, kefenüm olsun, maŋa zindān olsun” sintaktik paralellәri isә hәmin mürәkkәb cümlә 

növündә baş cümlә vәzifәsini daşıyır. Mәtn-şeir parçasındakı 1, 3, 5, 7 vә 2, 4, 6, 8-ci misralar 

sintaktik  paralellәrlә  simmetrik  olaraq  qafiyәlәnir.  1,  2;  3,  4;  5,  6;  7,  8-ci  beytlәri  tәşkil  edәn 

misralar isә mürәkkәb cümlәlәrin baş vә  budaq cümlә komponentlәri ilә asimmerik olaraq ifadә 

olunur.  Belәliklә,  sözügedәn  poetik-folklorik  mәtnin  sintaktik  paralellәrlә  ifadә  olunan 

komponentlәri  sәcli  şerin  ümumi  poetik  tәlәblәrinә  vә  daxili  qafiyәlәnmә  sisteminә  әsasәn 

sintaqmatik olaraq sıralanır. 

Sözügedәn  poetik-folklorik  mәtndә  Beyrәkin  dialoq  nitqi  şәklindәki  sintaktik-çәrçivәli 

cavablandırması  ilә  bütövlükdә  dostluq  qavramı  ifadә  olunur.  Sözügedәn  cavablandırma  isә  

başda  “Beyrәk  söylәdi”  vә  sonda  “dedi”  predikativ  qütblәnmәsi  ilә  çәrçivәlәnmişdir  ki,  bu  da 

türk  folklorik  mәtninin  ontoloji  xarakterli  әsas  sintaktik-mәtnlinqvistik  özәlliklәrindәn  biridir. 

Burada Türklük  fenomenini tәşkil  edәn әn  әsas  qavramlardan birinin vә  ya  onun dosta sәdaqәt  

“teması  vә  konkret  mözusu”nun  (Aktaş  2009:  32)  ayrıca  olaraq  mәtnlәşmәsi  poetik-folklorik 

tәhkiyә ilә gerçәklәşir. Türk-islam mәdәniyyәtinә bağlı “Tanrı haqqı, axirәt, qәdәr, qonşuluq 



әlaqәlәri,  ailә,  bakirәlik,  qәhrәmanlıq,  yol,  sevgi,  qonaqpәrvәrlik,  nifrәt”  kimi  digәr 

qavramlar  da  ümumtürk  mәtninin  poetik-folklorik  tәhkiyәsindә  geniş  yer  tutur.  Belә  bir 

mәtnlәşmә  vә  ya  diskursiv  anlatım  isә  türkcә  olaraq  konseptual-linqvistik  sәciyyәli  mikro-  vә 

makromәtn komponentlәrinin çәrçivәli-sintaktik sıralanmamalrı vә sintaktik paralellәrlә qurulur.   

 

3.1.2. Nәsrlә söylәnilәn vә ya yazılan bәdii mәtn örnәklәri  

 Araşdırmalarımızda  türkcә  әsl  mәtn  örnәklәri  qapalı  vә  ya  dialoji-çәrçivәli  sintaktik 

konstruksiyalar  olaraq  hәm  mürәkkәb  cümlә,  hәm  dә  mürәkkәb  sintaktik  bütöv  çәrçivәlәrindә 




262 

 

örnәklәrlә işıqlandırılmışdır



 (Musaoğlu 2002:141-143; 2011: 8-18)

. Burada isә türkcә әsl 

mәtn  örnәklәri  onlarda  ifadә  edilәn  qavramlara  görә  mürәkkәb  sintaktik  bütövlәr  olaraq 

konseptual-linqvistik yöntәmlәrlә öyrәnilir. Belә ki, “Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanının mәtnindәn 

gәtirilәn  örnәklәrә  görә,  sintaktik-mәtnlinqivistik  quruluşla  onlarda  ifadә  edilәn  qavramlar 

arasında koqnitiv-konseptual әlaqәlәr qurulur. Mәsәlәn: 



ia.  Qonşuların  çağırır  ki;  Qız  Züleyxa!  Zübeydә!  Üreydә!  Can  qız,  can  paşa!  Ayna 

Mәlәk!  Qutlu  Mәlәk!  Ölmәyә  itmәyә  getmişdim?  Yatacaq  yerim  yine  bu  haraba  olasıydı. 

Nolaydı  benim  evimә  bir  lәhzә  baxaydınız.  Qonşu  haqqı,  Tanrı  haqqı  -  deyib  söylәr  (Araslı 

1978: 7). 



ib.  Geldük  ol  kim  ţolduran  ţobdur:  Depretincę  yėrinden  örü  turdı.  Elin  yüzin  yumadın 

obanuŋ  ol  ucından  bu  ucıną,  ol  ucıną  çarpışdurdı,  kov  kovladı,  diŋ  diŋledi,  öylędencę  gezdi. 

Öylęden  soŋra  evinę  geldi.  Gördikim  oġrı  köpek  yigę  ţaną  ėvini  birbirinę  katmış,  tavuk 

kümesinę, 

șıġır tamına dönmüş, konşularıną çaġırur ki: “Kız Zaliha, Zübeydę, Ürüveydę, Cān 

Kız, Cān Paşa, Aynę Melik, Kutlu Melik, ölmegę yitmegę gėtmemişidüm. Yatacak yėrüm gėne bu 

harāb  olasıydı.  Nolaydı  benüm  ėvümę  bir  lahzą  bakayduŋuz.  Koŋşı  hakkı  Tanrı  hakkı”  deyü 

söyler.  Bunuŋ  gibi-nüŋ,  hānum,  bebekleri  bitmesün,  ocağuŋą  bunuŋ  gibi  avrat  gelmesün

39

 



(Tezcan 2001: 33). 

ic. Beyrek aydır: 

-Necә  sәht  olmayayım?  On  altı  ildir  ki,  (sәnin)  babanın  dustağıyam.  Ataya,  anaya, 

qovuma, qardaşa hәsrәtәm vә hәm bir qara gözlü yavuğlum vardı. Yalancı oğlu Yalançıq derlәr 

bir kişi vardı. Varmış yalan söylәmiş. Bәni öldü demiş. Qız ona varar olmuş dedi (Araslı 1978: 

59). 


iç. Meger kāfir beginüŋ bir bikr kızı varıdı. Her gün Beyręgi görmegę gelüridi. Ol gün 

gėrü  görmegę  geldi.  Bakdı,  gördi  Beyrek  saht  olmış,  kız  eydür:  “Nėçün  sāht-sın,  hānum  yigit? 

Geldügümcę  seni  şėn  görüridüm,  güleridüŋ  oynarıduŋ.  “Şimdi  nolduŋ?”,  dėdi.  Beyrek  eydür: 

“Nėcę  saht  olmayayım?  On  altı  yıldur  kim  babaŋuŋ  tutsakıyam,  atayą  anayą,  kavmą  kardaşą 

hasretem.  Ve  hem  bir  karą  gözlü  yavuklum  vardı.  Yalancı  oġlı  Yaltacuk  dėrler  bir  kişi  varıdı, 

                                                 

39

 Dәrslikdә “Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanından gәtirilәn bütün örnәklәr eyni olub, H. Araslının (1978), S. Tezcan vә 



H. Boeschotenin (2001) hazırladıqları uyğun tәnqidi mәtnlәrdәn alınmışdır.  

 

  




Yüklə 3,61 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   103   104   105   106   107   108   109   110   ...   171




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə