«Maliyyə və uçot».-2014.-№5.-S.11-26.
Mühasibat uçotunun hesablar planının idarəetmə uçotu
sisteminə uyğunlaş dırılması
Q. Ə. Abbasov,
iqtisad elmləri doktoru, professor
E-mail: maliyya.ucot@mail.ru
Açar sözlər
: hesablar planı, bazar iqtisadiyyatı, hesabların strukturu, hesablar sistemi, hesabların
müxabirləşməsi, mühasibat balansı, idarəetmə uçotu, idarəetmənin hesablar planı
Mühasibat uçotunun təşkilinin metodoloji əsasını bəzi ümumi (maliyyə) və idarəetmə uçotu hesablarının
planı təşkil edir.
Hesablar planı mühasibat uçotu sistemində informasiyanın ümumi strukturunu, onun təsərrüfat
mexanizminə müvafiq iqtisadi xarakteristikasını müəyyən edir.
Mülkiyyətin, müəssisənin müstəqilliyinin müxtəlif formalarında bazar münasibətlərinin inkişafına
yönəldilən təsərrüfat mexanizmi mühasibat uçotunun hesablar planının məzmunu və struktur quruluşuna yenidən
baxmağı tələb edir.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində işləmək, istehsalın idarə olunmasında uçotun rolunu artırmaq, mühasibatlığın
ümumi və idarəetmə uçotuna ayırmaq, mühasibat uçotu informasiyalarının həcminə və buna müvafiq hesablar
planının məzmununa yeni tələblər qoyur. Məhz bununla əlaqədar mühasibat uçotunun ümumilikdə və xüsusilə
hesablar planının metodoloji və təşkilati istiqamətdə hərtərəfli öyrənilməsi zəruriyyətini əmələ gətirir.
Ölkəmizdə bir neçə onilliklər ərzində hesablar planı inkişaf etmiş, iqtisadiyyatın inkişafının bu və ya digər
mərhələsində mühasibat uçotunun qarşısında qoyulan vəzifələrə müvafiq olaraq təkmilləşdirilmişdir.
Hesablar planınnı təkmilləşdirilməsində, əsasən, struktur dəyişikliklər aparmaqla onun müəyyən hissəsinin
modernləşdirilməsinə toxunulmuşdur. Bu zaman hesablar planında əvvəllər mövcud olan nöqsanlar xüsusilə
direktivlik, hesabların müxabirləşməsinin ciddi qaydada nizama salınması, sahə hesablar planının mövcudluğu,
balans və digər hesabatların göstəriciləri ilə uyğunsuzluqlar, demək olar ki, ləğv edilməmişdir [1].
Keçən əsrin 80 və 90-cı illərində hesablar planının qismən növbəti modernləşdirilməsi deyil, yenisinin
yaradılması və kökündən dəyişdirilməsi məsələsi meydana çıxmışdır.
Hesablar planının kökündən dəyişdirilməsi zəruriliyi yuxarıda göstərilən nöqsanlarla yanaşı, həm də bazar
iqtisadiyyatı şəraitində işləmək, müxtəlif mülkiyyət formalı müəssisə və birliklərin yaradılması ilə əlaqədar
olmuşdur. Yeni hesablar planının yaradılması bazar münasibətlərinə uyğun yeni mühasibat uçotu obyektlərinin
meydana gəlməsi, xarici iqtisadi fəaliyyətin intensiv inkişafı və digər səbəblərlə şərtlənmişdir. Bütün bunlar uçot
sisteminin və hesablar planının beynəlxalq standartlara uyğunlaşmasını tələb etmişdir.
Yeni hesablar planının yaradılması üzrə işlərə 1989-cu ildən başlanmışdır. Yeni hesablar planının
yaradılması üzrə təkliflər bir ildən çox müddətdə dövri mətbuatda dərc edilmiş və bu müzakirə Respublikanın
müstəqillik əldə etdiyi dövr və ondan sonrakı illərə - 1993-cü ilə qədər davam etmişdir. 1993-cü ildə Azərbaycan
hökumətinin qərarı ilə yaradılmış komissiya tərəfindən hazırlanmış hesablar planı uçot üzrə metodoloji şurada
baxılaraq müsbət qiymət aldıqdan sonra Maliyyə Nazirliyinin 23 fevral 1993-cii il tarixli A-21 №-li əmri ilə təsdiq
edilmişdir, lakin bu hesablar planına 1995 və 2006-cı illərdə yenidən baxılmış və onlar Nazirliyin 20 oktyabr
1995-ci il İ-94 və 18 aprel 2006-ci il 1-38 saylı əmrləri ilə təs diq edilmiş və 01 yanvar 1996 və 2008-ci ildən
qüvvəyə minmişdir.
1996-cı ildən qüvvəyə minmiş yeni hesablar planında 9 bölmə, 77 sintetik, 76 subhesab, 11 balansarxası
hesab, 1 yanvar 2008-ci ildən qüvvəyə minmiş hesablar planında isə yenə 9 bölmə, 141 sintetik, 103 subhesab
nəzərdə tutulmuşdur. Keçmiş hesablar planı ilə müqayisədə 64 sintetik hesab, 27 subhesab artmış və balansarxası
hesab tamamilə nəzərdə tutulma mışdır. Respublikada hesablar planının inkişaf meylini aşağıdakı cədvəldə
verilmiş məlumatlarla aydınlaşdırmaq olar (cədvəl 1) [3].
Cədvəl 1
Struktur üzrə hesablar planının inkiş afı
Təsdiq olunma
tarixi
Miqdar
bölmə
hesablar
sintetik
subhesab
balansarxasi
İlk hesablar planı
11.11.25
26
103
60
-
İlk unifikasiya edilmiş
hesablar planı
9.10.45
26
126
77
9
Sadələşdirilmiş hesablar
planı
25.12.48
-
34
-
7
Qısaldılmış hesablar planı
10.10.48
-
74
-
-
Vahid nümunəvi hesablar
planı
07.11.51
31
73
142
11
Ixtisar edilmiş hesablar planı
19.09.56
11
45
71
8
Vahid hesablar planı
28.09.59
11
69
98
10
30.05.59
11
84
108
11
28.03.85
9
72
100
5
23.02.93
9
79
102
9
20.10.95
9
77
76
11
01.01.2008
9
141
103
-
Yeni hesablar planında struktur dəyişiklikləri aparılmış, bazar iqtisadiyyatı şəraitində əmələ gələn yeni növ
əmlak, öhdəlik və təsərrüfat əməliyyatlarının uçotu üçün yeni hesablar açılmış, təsərrüfat şəraitinin dəyişməsi ilə
əlaqədar lazım olmayan hesablar ləğv edilmişdir.
Bölmələrin, hesablarının kod və adlarında dəyişikliklər aparılmış, bir sıra balans hesablarının
birləşdirilməsi həyata keçirilmiş, balansarxası hesablar isə səbəbi göstərilmədən qeyd edildiyi kimi, tamamilə
nəzərdə tutulmamışdır.
Xüsusilə əvvəlki 1995-ci ildə qəbul edilmiş birinci bölmədə olan «Əsas vəsaitlər və digər uzunmüddətli
qoyuluşlar» hal-hazırda о adda deyil, "Uzunmüddətli aktivlər" adlandırılmışdır.
Bu bölmə beynəlxalq və milli uçot standartlarının tələblərinə cavab verən və onların tanınmasını təmin
edən vəsaitlərin: qeyri-maddi aktivlərin; torpaq, tikili və avadanlıqların, daşmmaz əmlaka investisiyaların, bioloji
aktivlərin, təbii sərvətlərin, iştirak payı metodu ilə uçota alınmış investisiyaların, təxirə salınmış vergi
öhdəliklərinin, uzunmüddətli debitor borclarının, sair uzunmüddətli maliyyə aktivlərinin, sair uzunmüddətli
aktivlərin uçotu üzrə əməliyyatları əhatə edir. "Qısamüddətli aktivlər" bölməsində 201 "Material ehtiyatları", 202
"istehsalat məsrəfləri", 203 "Tikinti müqavilələri üzrə bitməmiş tikinti işləri", 204 "Hazır məhsullar", 205 "Mallar",
206 "Satış məqsədilə saxlanılan digər aktivlər", 207 "Digər aktivlər", 211 "Alıcı və sifarişçilərin qısamüddətli
debitor borcları" 212, 213, 214, 215, 216, 217 "Müxtəlif məsrəflərə debitor borcları", 218, 221, 222, 223, 224, 225,
231, 232, 233, 234, 235, 241-245, kassada, hesablaşma hesabında, tələblərə əsasən verilən digər bank hesablarına,
pul vəsaitlərinin ekvivalentlərinə, əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisinə, gələcək hesabat dövrünün xərclərinə və s.
aid edilən ehtiyatlar, pul vəsaitləri, digər əməliyyatlar subhesablara bölünməklə əks etdirilir.
Hesablar planının qalan 3 "Kapital", 4 "Uzunmüddətli öhdəliklər", 5 "Qısamüddətli öhdəliklər", 6
"Gəlirlər", 7 "Xərclər", 8 "Mənfəətlər (zərərlər)" və 9 "Mənfəət vergisi" bölmələrində əhatə edilən əməliyyatlar
milli uçot standartının tələblərinə uyğun uçotda qeydiyyata alınır [3].
1 yanvar 2008-ci ildən qüvvədə olan hesablar planının tətbiqinə dair təlimatda idarəetmə uçotu hesablarının
ayrıca sistemi olmadığından idarəetmə (kalkulyasiya) uçotunun aparılması ikinci bölmədə verilən 202 «İstehsalat
məsrəfləri» hesabına, məsrəflərin başvermə yerləri və məsuliyyət mərkəzləri və digər nişanələr üzrə uçotunu təşkil
etməklə analitik qruplaşmasının həyata keçirilməsi məsləhət görülür. Lakin onların təşkili üzrə konkret təklif
verilmir.
Burada, eyni zamanda idarəetmə uçotunun aparılması və təşkilində ən mühüm olan - müstəqil hesablar
sisteminin yaradılması, vahid mühasibatlıq çərçivəsində onun təşkili və aparılma qaydası kimi məsələlər nəzərdən
keçirilməmişdir. Tam və ixtisar edilmiş maya dəyərini hesablamaqla məsrəflərin normativ metodla uçotunun tətbiqi
şəraitində idarəetmə uçotunun həm ümumilikdə, həm də sex, yaxud sexsiz idarəetmə strukturu çərçivəsində
maliyyə uçotu ilə qarşılıqlı əlaqəsi məsələlərinə də toxunulmamışdır.
Yeni hesablar planında müasir şəraitdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edən vergi qanunvericiliyi ilə əlaqədə
amortizasiya məsələləri, inflyasiya prosesinin mühasibat uçotu hesablarında əks etdirilmə sistemi hələlik öz həllini
tapmamışdır.
Hesablar planı bir ildən çox müddət ərzində bir qrup iqtisadçı mütəxəssislər tərəfindən hazırlanmışdır. Bu
təbii ki, respublikanın görkəmli elm kollektivinin gücü ilə yerinə yetirilmişdir. Buna görə biz hesablar planının yeni
variantının işlənməsi vəzifəsini qarşımıza məqsəd qoymuşuq. Lakin qeyd edək ki, təsərrüfat əməliyyatlarının
uçotda əks etdirilmə variantının və idarəetmə uçotunun təşkili məqsədilə hesablar nomenklaturasının hazırlanması
günün vacib məsələlərindən biri olmalıdır.
Hesablar planının təkmilləşdirilməsi üzrə təklifin işlənməsi mühasibat uçotu hesablarının və ümumilikdə
hesablar planının mahiyyəti və təyinatının müəyyən olunma zəruriliyini nəzərdə tutur.
Sözügedən problemin müəyyən olunmasında iqtisadçılar arasında vahid fikir yox dərəcəsindədir.
Hesablar sistemi təsərrüfat vəsaitləri və təsərrüfat əməliyyatlarının iqtisadi qruplaşmasının cari əks
etdirilməsi və onlar üzərində operativ nəzarətin aparılması üsulu kimi xarakterizə olunur. Hesabların cari uçotun
qruplaşdırılması və təsərrüfat vəsaitləri üzərində nəzarət aparılması üsulu olmasını qeyd edərək alimlər onların
balansın tərtib olunmasında mühüm rol oynamasını xüsusi qeyd edirlər. Digər müəlliflər təsərrüfat vəsaitlərinin,
onların mənbələrinin və əməliyyatların uçot registləri adlanan hesablar sistemində əks etdirilməsini güman edirlər.
Uçüncülər, qeydiyyat texnikasından və onların əks etdirilməsindən asılı olmayaraq təsərrüfat fəaliyyəti haqqında
ümumiləşdirilmiş göstəricilər əldə etmək üçün informasiyaların əks etdirilməsi və onların həcminin müəyyən
edilməsinin təsnifləşdirilməsini əsas üsul hesab edirlər.
Yuxarıda göstərilənlərdən göründüyü kimi, iqtisadçılar hesabların təyinatını, onların təsərrüfat vəsaitləri və
balansın tərtibi haqda cari məlumatların qruplaşdırılmasını həlledici üsul kimi görürlər. Hesabların müəyyən
edilməsində olan hesablar anlayışmı mühasibat uçotunun registrləri ilə birləşdirirlər. Lakin qeyd edək ki, təcrübədə
heç də bütün mühasibat uçotunun registrləri üçün ayrı hesab açılmır.
Müasir şəraitdə müəyyən edilən hesabların təyinatı, iqtisadi informasiyaların qruplaşdırılmasını, nəzarət
məqsədilə ümumiləşdirilmiş göstəricilərin alınmasını və təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili proseslərini daha tam əhatə
edir.
Mühasibat uçotunun hesabları müəssisənin vəsaitlərinin və onların mənbələrinin vəziyyəti, hərəkəti haqda
sistemləşdirilmiş informasiyaların, eləcə də əsas və dövriyyə vəsaitlərinin effektli istifadəsinin sonrakı təhlili üçün
lazım olan məlumatların alınmasını təmin edir.
Mühasibat uçotu hesablarında istehsal məsrəflərinin səviyyəsi, maya dəyəri, məhsul buraxılışının həcmi,
satış, maliyyə nəticələri, qarşılıqlı hesablaşmaların vəziyyəti haqda göstəricilər formalaşdırılır.
Tədqiqat göstərir ki, iqtisadi ədəbiyyatlarda hesablar planının müəyyən edilməsinə dair bir sıra mülahizələr
mövcuddur.
Hesablar planı, analitik uçot nöqteyi-nəzərindən sintetik hesabların sistemləşdirilmiş siyahısını müəyyən
edir. Bu cür halda sözügedən halın müəyyən edilməsində sintetik və analitik uçot, yəni detallaşdırılmış uçot əsas
götürülür.
Hesablar planı təsərrüfat vəsaitlərinin, onların mənbələrinin və müəyyən sxem üzrə qruplaşdırılmış
təsərrüfat proseslərinin cari uçotu üçün nəzərdə tutulan hesablar siyahısı kimi müəyyən olunur. Bu cür halda
sözügedən hal müəyyən edilərkən mühasibat uçotunun obyektləri əsas götürülür və onlar üçün detallaşdırılmış
şəkildə göstərilir.
Hesablar planı həm də hər bir müəssisədə baş verən təkrar istehsal prosesi və eyniadlı halların uçotda
qarşılıqlı vahid qruplaşma və ümumiləşdirmə sistemini özündə əks etdirən mühasibat uçotu hesablarının
nomenklaturası və mühasibat uçotu göstəricilərinin sintetik nomenklaturasının təsnifçisi kimi müəyyən edilir. Bu
cür halda hesabların siyahısı nomenklatura ilə əvəz edilir və bu zaman təsərrüfat həyatının qruplaşması və
ümumiləşdirilməsi ilə nəticələnən uçotun funksiyası əsas kimi qəbul edilir.
Eyni iqtisadi qruplu bu və ya digər prinsip üzrə qruplaşdırılan hesablar nomenklaturası hesablar planı
adlanır. Bu cür müəyyənetmədə hesabların qruplaşmasının bölmələrdə yerləşməsi qeyd edilir və bu qruplaşmanın
nəyə əsaslanması prinsipi açıqlanmır.
Hesablar planı müəssisələr, təşkilatlar və idarələrdəki mühasibat uçotunun bütün sisteminin quruluşunu
əhatə edən sistemləşdirilmiş hesablar sistemi kimi də müəyyən edilir. О, mühüm rəhbəredici sənəd hesab edilir və
hesabların iqtisadi təsnifatına əsasən işlənib hazırlanır. Bu cür halda işlənmiş iqtisadi təsnifatda hesablar planının
mühasibat uçotunun quruluşunda əhəmiyyəti göstərilir ki, bu da hesablar planının iqtisadi məzmununa görə
təsnifləşdirilməsinə şərait yaradır.
Hesablar planının mahiyyəti haqda müxtəlif müəlliflərin söylədikləri fikirləri təhlil edərək aşağıdakı
təklifləri vermək olar.
Mühasibat uçotunun hesablar planı - müəssisələrin, təşkilatların, idarələrin maliyyə, istehsal və təsərrüfat
fəaliyyəti haqda oxşar informasiyaları onların iqtisadi məzmunundan asılı olaraq uçot sisteminin quruluşunda
eyniliyi təmin etməklə əks etdirmək üçün nəzərdə tutulan bölmələrdə qruplaşdırılmış hesabların sistemləşdirilmiş
siyahısını özündə birləşdirir.
Hesablar planının quruluşunun ölkə və xarici təcrübəsinin öyrənilməsi, hesabların qruplaşmasında müxtəlif
variantların mövcud olmasını təyin etməyə imkan yaradır.
Ölkə təcrübəsində hesabların qruplaşmasının əsasını iqtisadi məzmuna malik olan təsərrüfat vəsaitlərinin
dövriyyəsi təşkil edir. Bu zaman hesablar müəssisə vəsaitlərinin müvafiq dövriyyəsini ardıcıllıqla qruplaşdırmağı
nəzərdə tutur. Hesablar onları aktiv və passiv, həmçinin gəlir və xərclər hesabları qruplarına bölməklə balansa
münasibətinə görə də qruplaşdırılır.
Amerika müəssisələrində vahid hesablar planının olmamasına baxmayaraq, ayrı - ayrı müəssisələrin
hesablar planı bir qrup, hesabların müəssisənin vəsaitlərini (aktiv) digər qrup, hesabların vəsaitlərin əmələgəlmə
mənbələrini (müəssisənin mülkiyyətini və öhdəliklərini) əks etdirməsi, üçüncü qrupu isə təsərrüfat prosesləri və
əməliyyatları (gəlir və xərclər) hesablarından ibarət olması prinsipi üzrə qurulur. Təsərüfat vəsaitləri hesablarına
dövriyyə vəsaitləri hesabları (pul vəsaitləri, alması vəsaitlər, maddi istehsal ehtiyatları), əsas vəsaitlər hesabı
(torpaq, qurğular, iş maşın və avadanlıqları, təsərrüfat avadanlıqları və inventarlar və i.a.) eləcə də cüzi
əhəmiyyətsiz vəsaitlər hesabı (firmanın qiyməti, patentlər, lisenziyalar və i.a.) aid edilir [2].
Təsərrüfat vəsaitləri və onların mənbələri hesabları həm də balans hesabları adlanır və onlar balansda
hesablar planında olduğu kimi göstərilir.
Digərlərindən fərqli olaraq Amerika hesablar planı və onların balansında maliyyə vəziyyətinin
möhkəmliyini göstərmək üçün pul vəsaitləri, qiymətli kağızlar və digər likvidli maddələr birinci yerdə göstərilir.
Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi balansın passivində deyil, ilk dəyərdən çıxılmaqla aktivdə göstərilir. Bununla
da balansın aktivində ilk dəyəri, köhnəlmə və qalıq dəyəri əks etdirilir.
Materiallar əsas istehsalat, hazır məhsul hesabları balansda birləşmiş «Maddi istehsal ehtiyatları»
maddəsində əks etdirilir. Sözügedən obyektlər üzrə tələb olunan məlumatlar cari uçotun müvafiq hesablarında ayrı
qruplaşmadan istifadə etməklə əks etdirilir.
Ikinci qrup-vəsaitlərin əmələgəlmə mənbələri hesablarına qısa və uzunmüddətli öhdəliklər və xüsusi kapital
daxil edilir. Qısamüddətli öhdəliklərə - ödəniləsi vəsaitlər, hesablanmış əməkhaqqı, vergilər, ödəniləsi dividentlər
və i.a., uzunmüddətli öhdəliklərə isə səhmdar kapitalın artırılmasına vəsait cəlb etmədən buraxılan istiqraz və
ipoteka borcları hesabları daxildir.
Balansda ayrıca maddəyə ayrılmış xüsusi kapital səhmdar, emissiya gəlirindən və ehtiyat kapitalından
(bölüşdürülməyən mənfəətdən) ibarətdir.
Təsərrüfat prosesləri hesabları gəlirlər və xərclər hesablarına bölünür. Gəlirlərin əsas mənbəyi həm, mal
həm də hərəkətdə olmayan əmlakın satışından olan, alınmış materialın dəyərindən güzəşt kimi təqdim edilən gəlir,
ödənilən veksel üzrə alınmış faiz, icarə haqları və digərləri hesab edilir.
Xərclər hesabı - istehsal maya dəyərinin uçota alınması üçün istifadə edilən hesabları: xammal və
materiallar, əməkhaqqı, dolayı xərclər (texnoloji istehsal, inzibati və satış xərclərinin bölüşdürülməsi hesabları,
müxtəlif və görünməz xərclər üçün ehtiyatlar hesabları) hesablarını özündə birləşdirir.
Gəlir və xərclər hesablarına kənarlaşmaları uçota alan hesablar da daxil edilir. Bu hesablar ayri-ayrı sex,
xidmət və müəssisənin şöbələri, həmçinin məmulat növləri üzrə gəlir və xərcləri müəyyən etmək üçün məsuliyyət
sahələrinə bölünür və bu hər bir maddəyə məmulat, yaxud bölmənin şifrəsini əlavə etməyə şərait yaradır.
Xarici uçot təcrübəsində təsərrüfat vəsaitlərinin dövriyyəsindən və hesabların balansa münasibətindən asılı
olaraq hesabların kombinələşdirilmiş qruplaşdırma metodları da tətbiq edilir. Təsərrüfat əməliyyatlarının daxili və
ayrıca olaraq xarici xarakterlərini əks etdirmək üçün hesabların qruplaşdırılması Qərb ölkələri üçün xarakterik hal
hesab edilir. Maliyyə mühasibatlığı sahəsində hesablar planının tətbiqi qaydası bütün müəssisələr üçün qanuni hal
hesab edilir və bu, bir qayda olaraq, vergi qanunvericiliyi ilə təsdiq olunur.
Idarəetmə mühasibatlığında hesablar planından istifadəyə tam müstəqillik təqdim olunur və burada
hesabların nomenklaturası və istifadə qaydasını nizama salan ciddi bir sənəd yox dərəcəsindədir.
Iqtisadi ədəbiyyatlarda hesablar planının quruluşunun strukturunda daha geniş yayılmış və perspektivli
sayılan: matrisa, xətti və iyerarxiya quruluşu geniş nəzərdən keçirilmişdir.
Hesablar planının matrisa quruluşunda bütün hesablar dərəcəaltı, qrupaltı hesablara və hesabın özündən
ibarət dərəcə və qruplara bölünür. Bu cür hesablar planında dərəcələrin miqdarı 10-dan (yəni 0-dan 9-a qədər) artıq
olmur. Hesablar planının quruluşuna bu cür yanaşma həm müəssisə üzrə ümumilikdə, həm də makrosəviyyədə olan
informasiyaları ümumiləşdirməyə imkan yaradır. Hesabların dərəcələrinin tələb edilən formada açılışı konkret
müəssisə üçün zəruri olan hesabın dərəcəsini ayırmağa şərait yaradır. Dərəcə informasiyanın iqtisadi məzmununu
müəyyən etdiyindən bütün zəruri hesabların dərəcələrə bölünməsinə imkan yaranmır.
Hesablar planında məhdudlaşdırılmış dərəcədə çoxlu miqdarda sintetik hesabların olması onların
hesablarda müxabirləşmənin saynıı çoxaldan analitik hesablarla əvəz edilməsini meydana çıxardır. Buna maliyyə
mühasibatlığında istifadə etmək üçün Fransanın ümumi hesablar planıda hesabların aşağıda göstərilən 8 dərəcədə
nəzərdə tutulmasını misal göstərmək olar.
1. Balans hesabları
1-dərəcə - kapitalın mənbələri hesabı,
2. dərəcə - uzunmüddətli qoyuluşlar hesabı,
3. dərəcə - ehtiyatlar hesabı,
4. dərəcə - üçüncü şəxslər (malsatanlar, müştərilər, işçi heyəti, törəmə şirkətləri, müxtəlif debitor və
kreditorlar) hesabı,
5. dərəcə - maliyyə (borclar, veksellər, çeklər, digər şirkətlərin səhmləri, bankdakı hesablar, nağd pul
vəsaitləri) hesabları.
2. Idarəetmə hesabları
6. dərəcə - xərc (tədarük, işçi heyətinin saxlanması xərcləri, vergi və rüsumlar, nəqliyyat, idarəetmə və sair
xərclər) hesabı;
7. dərəcə - gəlirlər və daxilolmalar (malsatışı, alınmış subsidiya, güzəştlər və sair gəlirlər) hesabı.
3. Nəticə hesabları
8. dərəcə əsas fəaliyyət - mənfəət və zərər hesabı.
İdarəetmə mühasibatlığı üçün hesablar planının doqquz dərəcəsi, bir sıra xüsusi hesablar isə 0 dərəcəsində
birləşdirilmişdir [4].
Mütəxəssislər hesablar planını hazırlayan zaman qarşılarına hesabların strukturunun və sisteminin müəyyən
edilməsində idarəetmə mühasibatlığının maksimum müstəqilliyini təmin etmək vəzifəsi qoymuşlar.
Bir qayda olaraq, ümumi mühasibatlıq xarici istehlakçılar üçün müvafiq sənədlər tərtib edir və buna görə
də onlar müəssisənin idarəedilməsinin tələbləri ilə heç də həmişə razılaşdırılmayan hüquq və vergi orqanlarının
tələblərinə tabe edilir. Idarəetmə mühasibatlığı isə tamamilə idarəetmənin daxili tələbatlarına cavabdehlik daşıyır.
Fransa şirkətlərindəki idarəetmə mühasibatlığı ümumi mühasibatlıq hesablarından asılı olmayaraq özünün
tamamilə müstəqil hesablar sisteminə malikdir. Ümumi hesablar planının tətbiqi balansın quruluşu və nəticəli
hesablarda dəyişiklik aparmaq yolu ilə xeyli kənarlaşmaların baş verməsinə səbəb olur. Bu cür hesablar planının
tətbiqinin üstünlüyü müəssisənin fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərini müəyyən etməkdən, hesabat sənədlərini tərtib
etməkdən, ayrı-ayrı dövrlər üzrə nəticəni müəyyən etmək və tətbiq edilən hesablama texnikasının növündən asılı
olmayaraq uçotu avtomatlaşdırmaqdan ibarətdir.
Bununla birlikdə idarəetmə uçotunun təşkilində ümumi hesablar planı şirkət və müəssisələrin sahə
xüsusiyyətlərini nəzərə alınır. Buna görə 1947-ci ildən tətbiq olunan hesablar planına yenidən baxılmışdır.
1975-ci ildə yeni qəbul edilmiş ümumi hesablar planı hal-hazırkı dövrə qədər qüvvədədir və o, üç
bölmədən ibarətdir. Birinci «ümumi anlayışlar və terminologiyalar» bölməsində mühasibat uçotunun təşkilinin
ümumi prinsipləri, hesabların aparılması və hesabatın tərtibi qaydası əhatə edilir və daha mühüm uçot terminləri
izah olunur.
İkinci «maliyyə mühasibatlığı» bölməsi qiymətləndirmə, nəticənin müəyyən edilməsi, icmal hesabat
sənədlərinin (balans, mənfəət və zərər hesabı) tərtibi ilə əlaqələndirilir, bütün sintetik hesabların, subhesabların və
onların şifrəsinin siyahısını əhatə edir. Bu hesab planında 10 dərəcəli hesablar əvəzinə, nəticələr hesabı kapital
hesabı ilə 1-ci dərəcəli hesaba birləşdirildiyindən 9 dərəcəli hesablardan istifadə edilmişdir. Əsas fəaliyyət, mənfəət
və zərər hesabları bu nəticələr hesabına birləşdirilmişdir.
İkinci bölmə idarəetmə uçotuna həsr edilmiş və əsas kateqoriya və anlayışlar hərtərəfli aydınlaşdırılmaqla
istehsala məsrəflərin uçotu metodu xarakterizə olunur.
Qeyd edək ki, 1947-ci il nümunəsi olan iqtisadi informasiyalar üzrə Qonkurov mükafatına layiq görülən
Fransa hesablar planı 1975-ci ilə qədər fəaliyyətdə olmuş və bu dövrdə Sovet və ona tabe olan ittifaq
respublikaların mühasibat uçotu sistemi hesablar planını bir neçə dəfə yenidən baxılmasına məruz qalmışdır.
Hesablar planının xətti quruluşu, qruplarda birləşdirilmiş sintetik hesabların nomenklaturasını ardıcıllıqla
şərh etməyi nəzərdə tutur. Hesablar planına bu cür yanaşmada, subhesablar tətbiq olunmur və buna görə də uçot
xeyli sadələşir, hesabların müxabirləşməsi ixtisar edilir, analitik uçotun təşkili və avtomatlaşdırılması daha effektli
olur.
Subhesablardan imtina etmək, onlardakı informasiyaların analitik uçot sisteminə aid edilməsi sintetik
uçotun optimal nomenklaturasının mövcudluğu şəraitində mühasibat uçotu sisteminin informasiya həcmini xeyli
genişləndirməyə imkan yaradır.
Qeyd etmək lazımdır ki, xətti prinsip üzrə quruluş sintetik hesabların və onların hesablar planında
müxabirləşməsinin miqdarını artırır, bu da yeni sintetik hesabın iş fəaliyyətinə daxil edilməsi üçün müstəqilliyi
təmin etmir. Sözügedən hal hesablar planının mərkəzləşdirilmiş qaydada təsdiqində əmələ gələn müəyyən
çətinliklərlə əlaqədardır. Qeyd edilənlərdən başqa, hesablar planının növbəti dəyişdirilməsi mühasibat uçotunun
yeni registr formalarının məzmun və nəşrinə yenidən baxılmasını tələb edir ki, bu da əməktutumlu və bahalı
tədbirlər hesab edilir.
112 sintetik hesab pozisiyasından ibarət olan bu cür hesablar planı təklif edilmiş, lakin о müəssisənin
fəaliyyətində öz təcrübəvi tətbiqini tapmamış və buna görə də 1995-ci ildə təsdiq olunmuş hesablar planının
işlənməsində nəzərə alınmamışdır.
Hesablar planının iyerarxiya quruluşu subhesablarda maksimum informasiya nişanəsi ayırmaqla minimum
sintetik hesabı nəzərdə tutur. Bu zaman hər bir sintetik hesab üçün kodun dərəcəsini əhəmiyyətli dərəcədə
artırmadan ikidən 10-a qədər hesab açmaq olar. Hesabların və subhesabların nişanələrini düzgün seçməklə ancaq
sintetik hesablar arasındakı müxabirləşmənin təyin edilməsi hesabların müxabirləşməsinin sayını xeyli ixtisar
etməyə şərait yaradır. Subhesablar müəssısələrin özü tərəfindən iş prosesinə tətbiq edildiyindən ayrı-ayrı iqtisadi
sahələrdə mühasibat uçotu informasiyalarının formalaşmasının analitikliyi yüksəlir, işçi planı ilə mərkəzləşdirilmiş
qaydada təsdiq edilən hesablar planı arasmdakı asılılıq aşağı düşür, hesab planının tətbiqi üzrə təkliflər hazırlayan
zaman mühüm əhəmiyyət kəsb edən sintetik uçotun vahidliyi təmin olunur [1].
Hesablar planına bu cür yanaşma hal-hazırda tətbiq olunan hesablar planında istifadə edilmişdir.
Həm ölkəmizdə, həm də xarici təcrübədə tətbiq edilən hesablar planının quruluşuna baxış istiqamətində
aparılan təhlil göstərir ki, bazar iqtisadiyyatxna keçid şəraitində, müəssisənin fəaliyyətində baş verən dəyişiklikləri
daha tam görməyə və beynəlxalq standartların tələblərinə yaxınlaşmağa imkan yaradan hesablar planı yaratmaq
məqsədilə matrisa və iyerarxiya hesablar planının əsas üstünlüklərindən istifadə etmək məqsədəuyğun olar.
İdarəetmə uçotunun qaydaya salınmasına gəldikdə qeyd edək ki, menecerin uçot informasiyalarına olan
tələbatı, hər bir konkret müəssisənin analitik uçotun, yaxud iri obyektlər üzrə uçotun təşkilindəki imkanları,
istehsalın fəaliyyət dairəsi, texnoloji və təşkili xüsusiyyətləri və s. hesablar planını, məsrəflərin uçotu metodlarını,
məhsulun maya dəyərini, istehsal məsrəflərinin təhlilini, məsrəflərin qruplaşma prinsiplərini, daxili bölmələrin
təsərrüfat hesabını və məsuliyyət mərkəzlərini tam əhatə etməklə tövsiyə xarakteri daşımalıdır. Bununla əlaqədar
olaraq: ümumi mühasibat hesablarından asılı olmayaraq hesablar sisteminin, idarəetmə mühasibatlığı və ümumi
(maliyyə) mühasibatlığlının qarşılıqlı əlaqəsinin uçotu sisteminin işlənməsi zəruri sayılmalıdır.
Sözügedən hesablar planının quruluşunun əsasını «Məsrəf-Məhsul buraxılışı-Nəticə» prinsipi tutmalıdır ki,
bu da çəkilmiş məsrəfləri məhsul buraxılışı ilə müqayisə etməyə, maliyyə nəticələrini məsuliyyət mərkəzləri üzrə
müəyyən etməyə imkan yaradır. Bütün qeyd edilənlər hər bir struktur bölmənin alınmış son nəticədə payını
müəyyən etməyə və ayrı-ayrı bölmə və xidmətlərdə həqiqi təsərrüfat hesabını tətbiq etməyə geniş yollar açır.
Məsələnin bu cür qoyuluşu mühasibat standartları üzrə beynəlxalq komitənin tövsiyəsinə cavab verir.
Idarəetmə uçotunun hesablar planını işləyib hazırlamaq üçün xarici ölkələrin təcrübəsi üzrə sahələrdə işçi
qrupu yaratmaq zəruridir.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, yeni hesablar planında mövcud olan nöqsanlardan biri sərbəst qiymətlər
şəraitində onda uçotun işlənib hazırlanmaması hesab edilir ki, bu da yeni hesablar planının hazırlanmasında iştirak
edən işçi qrupunun diqqətinə çatdırılır.
Bazar, yəni sərbəst qiymətə keçid şəraitində tələb və təklifdən asılı olaraq qiymətlərdə daim kənarlaşma
olması nəzərdə tutduğundan qiymətin əmələ gəlməsinin islahatı, dəyər uçotunun konseptual əsasda yenidən
qurulmasını tələb edir.
Qiymətlər vəsaitin dövriyyəsinə təsir göstərən mühüm amil hesab edilir. Buna vəsaitlərin dövriyyəsi
hesablar planında əks etdirildiyindən və bu əksetdirmə çoxlu uçot obyektləri ilə əlaqədar olduğundan ona qarşılıqlı
əlaqəli proses kimi baxmaq lazımdır. Bu prosesə, hər şeydən əvvəl, əsas vəsaitlər: əmtəə - material dəyərlilərini və
istehsal məsrəflərini (material, yanacaq, enerji, alınmış yarımfabrikatlar, ehtiyat hissələri, bitməmiş istehsal,
amortizasiya, pul vəsaitləri və s. xərcləri) uçota alan hesablardakı əməliyyatlar aid edilir.
Müəssisəni idarə etmək üçün nəinki resursların alındığı dövrə dəyəri və alınma qiyməti ilə çəkilmiş
məsrəflər haqda məlumatlar, həm də onların sərəncamında olan aktivlərin real qiyməti haqda informasiyaların
olması da zəruridir. Bu məsələnin həllinə olan tələbat iqtisadiyyatın dinamik inkişafının dəyişdiyi, inflyasiya
prosesinin sürətləndiyi, həm vəsait, həm də əmək əşyalarına qiymətin artdığı bir dövrdə daha da artır.
İnflyasiya şəraitində əsas və dövriyyə vəsaitlərinin qiymətinin dövri olaraq dəyişməsi ilə əlaqədar metodik
qaydaların olmaması bu prosesi daha da mürəkkəbləşdirir, bir sıra, xüsusilə əsas və dövriyyə vəsaitlərinin
müəssisənin balansında qeyri-dəqiq müəyyən edilməsi ilə bağlı neqativ halların baş verməsinə səbəb olur ki, bu da
hazırlanmış məhsulun, yerinə yetirilmiş işin və xidmətin maya dəyərinə daxil edilən dəyərini düzgün müəyyən
etməyə imkan vermir. Bunun nəticəsində maya dəyəri, mənfəət, rentabellik və büdcəyə ayırmalar üzrə göstəricilər
təhrif edilir.
Müəssisədə əsas vəsaitlərə bütün xidmət etdiyi müddət ərzində hesablanmış amortizasiya vasitəsilə
toplanan vəsait, hətta sadə təkrar istehsalı belə təmin etmək qabiliyyətində ola bilmir. Sözügedən məsələ inflyasiya
prosesini uçota almaq üçün nəzərdə tutulan əmsalın tətbiqində də həll olunmur.
Bununla əlaqədar olaraq iki mühüm problem: 1) hər bir obyekt üzrə, yaxud ümumilikdə qiymətin
dəyişməsini müəyyən etmək və dəqiqləşdirmək; 2) maliyyə və idarəetmə uçotu sistemində qiymətləndirməni
dəqiqləşdirə bilən uçot sisteminin işlənib hazırlanması zəruri sayılmalıdır.
Birinci problem iki istiqamətdə: birinci, hər bir təsərrüfat vəsaiti obyektinin hər il yenidən
qiymətləndirilməsi və onun nəticəsinin uçot sistemində əks etdirilməsi; ikinci, hesabat dövründə vəsaitlərin və
əmək əşyalarının qiymət indeksindən və sonuncunun ümumi dəyərinin düzəldilməsi üsulundan istifadə etmək yolu
ilə həll oluna bilər.
Birinci variant resursların real dəyəri haqda daha dəqiq informasiyanı təmin edir, ancaq о hər bir obyektin
qiymətinin hər dəfə düzəldiyini tələb etdiyindən çox əməktutumlu hesab edilir.
İkinci variant qiymətin dəqiqliyinə görə müəyyən yanlışlıqların olmağına baxmayaraq, əmək məsrəflərinə
görə nisbətən sərfəlidir və buna görə də problemin praktiki həlli üçün daha səmərəli ola bilir.
Mühasibat uçotunun hesablar sistemində inflyasiya proseslərini əks etdirmək üçün 208 «Ehtiyatların
dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər» hesabını «Torpaq, tikili və avadanlıqlar (əsas vəsaitlər)» və Material
resurslarının yenidən qiymətləndirilməsi» hesabı kimi adlandırıb baş vermiş əməliyyatları onda əks etdirmək olar.
Bu hesaba aşağıdakı subhesabları nəzərdə tutmaq olar [4]:
1 - «Torpaq, tikili və avadanlıqların (əsas vəsaitlərin) qiymətinin tənzimlənməsi»;
2 - «Material dəyərlilərinin qiymətinin tənzimlənməsi».
İldə bir dəfə 208 №-li hesabın 1-ci subhesabının debetində torpaq, tikili və avadanlıqların (əsas vəsaitin)
qiymətinin düzəldilmiş məbləğini əks etdirmək, sonra bu məbləği sözügedən subhesabın kreditindən istehsal
məsrəflərini uçota almaq üçün nəzərdə tutulan hesabın debetinə silmək zəruridir. Silinmiş məbləğin bərabərliyini
təmin etmək məqsədilə qeyd edilən fərq məbləğini il ərzində smeta dairəsində bölüşdürmək məqsədəuyğundur.
Beynəlxalq təcrübəyə uyğunlaşdırılan digər variant inflyasiya prosesindən əmələ gələn zərərin ödənilməsi
üçün ehtiyat yaradılmasını nəzərdə tutur. Bu cür halda 412, 512 «Uzun/qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri»
hesabına əmlakın növləri üzrə ehtiyatların məqsədli formalaşması üçiin müvafiq subhesablar açmaq lazımdır. Ölkə
təcrübəsində qüvvədə olan uçot metodologiyası bu cür ehtiyatın maya dəyəri hesabına yaradılmasını nəzərdə tutur.
Tam maya dəyərini hesablayan zaman ehtiyatın yaradılması 721 «Inzibati xərclər» hesabının debetinə 412, 512
«Uzun/qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri» hesa- bının kreditinə yazılış aparmaqla əks etdirüməlidir.
Məhdudlaşdırılmış maya dəyərinin kalkulyasiyası (ancaq birbaşa xərclər üzrə) zamanı sözügedən
yuxarıdakı yazılış: 601 «Satış» hesabınınının debeti, 412, 512 «Uzun/qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri» hesabının
krediti kimi aparılmasını nəzərdə tutmaq olar.
Material resurslarının yenidən qiymətləndirilməsi hallarında onun qiymətləndirilməsindən müəyyən edilən
məbləğ 208 (2-ci subhesabın) debetinə 412, 512 «Uzun/qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri» hesabının kreditinə
yazılış verilməlidir. Yenidən qiymətləndirmə məbləği öz iqtisadi məzmununa görə müəssisənin əlavə gəliri hesab
edilir. Buna görə sözügedən məbləğ vergiyə cəlb olunmalı və bu vergi məbləği çıxılmaqla yerdə qalan məbləğ
müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətə daxil edilməlidir.
«Torpaq, tikili və avadanlıq (əsas vəsait)» və əmtəə-material dəyərlilərinin qiymətləndirilməsinin
tənzimlənməsinin nəticəsinə əsasən ümumi mühasibatlıq müvafiq balans hesablarında düzəlişlər aparılmalıdır. Bu
zaman , idarəetmə uçotunun məlumatlarında aşağıdakı qaydada düzəliş aparmaq lazımdır.
İlk növbədə, idarəetmə uçotunun hesablar planında: məsuliyyət mərkəzləri üzrə məsrəflərin və əldə edilən
nəticənin uçotunu; normal metodun tətbiqi ilə əmələ gələn kənarlaşmanın uçotunu; əmtəə-material dəyərlilərinin
uçotunu aparmaq üçün xüsusi hesablar nəzərdə tutmaq zəruri sayılmalıdır.
Bu cür halda maliyyə mühasibatlığında «Məsrəf-Məhsul buraxılışı-Nəticə» metodu üzrə maliyyə
nəticəsinin müəyyən edilməsi üçün zəruri olan ancaq əmtəə-material dəyərlilərinin dövrün əvvəlinə və axırına olan
qalıqları haqda məlumatlar göstərilməlidir.
Bu zaman maliyyə və idarəetmə mühasibatlığı arasındakı qarşılıqlı əlaqə xüsusi (paralel əməliyyatları əks
etdirən) hesablar vasitəsilə həyata keçirilir. Onların təyinatı bir istiqamətdən: bütün «Məsrəf-Məhsul buraxılışı-
Nəticə» metodu elementlərinin maliyyə və idarəetmə mühasibatlığına verməkdən ibarətdir.
Bütün bu elementlər baş vermiş prosesləri əks etdirən hesabların köməyi ilə idarəetmə mühasibatlığında
əks etdirilməlidir.
Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alaraq idarəetmə mühasibatlığında uçotun təşkilinin bir neçə variantını
işləyib hazırlamaq olar.
Bu variantlardan biri professor V. Q. Paliynin təklifi ilə maliyyə və idarəetmə mühasibatlığının qarşılıqlı
əlaqəsində aşağıdakı:
1 - «Əks etdirilən nəticə»; 2 - «Əks etdirilən ilk qalıq»; 3 - «Əks etdirilən məhsul buraxılışı (satışı)»; 4 -
«Əks etdirilən son qalıq»; 5 - «Əks etdirilən tədarük»; 6 - «Əks etdirilən məsrəflər» subhesablarından istifadə
etməklə «Əks etdirən» hesabı ola bilər.
Ikinci variant məsuliyyət mərkəzləri üzrə məsrəflərin idarəetmə mühasibatlığında uçotu üçün istifadə oluna
bilər. Bu zaman aşağıdakı hesablar:
1 - «Əks etdirilən hesab»; 2 - «Maya dəyəri mərkəzi hesabı»; 3 - «Mənfəət mərkəzi hesabı»; 4-«Məsuliyyət
mərkəzi üzrə nəticə hesabı»; 5- «Daxili əlaqə və təsərrüfat hesablı iddia» hesablarından istifadə nəzərdə
tutulmalıdır.
Müasir şəraitdə həm ölkə, həm də tərcümə ədəbiyyatlarında maliyyə və idarəetmə uçotunda qarşılıqlı
əlaqənin öyrənilməsi məsələsinə lazımi diqqət yetirilmədiyindən onun hərtərəfli araşdırılması böyük aktuallıq kəsb
edir.
Maliyyə və idarəetmə mühasibatlığının qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən mühasibat informasiyalarının
sözügedən iki mərhələlər əlaqəsini təmin edən əsas hesab 172 «Törəmə (asılı) muəssisələrin uzunmuddətli debitor
borcları» hesabı ola bilər. Bu zaman sözügedən hesabın rolu onun kapital qoyluşunun balansı ilə əsas fəaliyyət
balansının qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən və müəssisənin həyati təcrübəsində daha əhəmiyyətli oynadığı rola daha
yaxın olur.
Qeyd etmək yerinə düşər ki, yuxarıda adıçəkilən əməliyyatın əks etdirilən metodikası ölkənin istehsalat
mühasibatlığında kifayət qədər işlənmişdir. Lakin mühasibat uçotu üzrə tanınmış alimlərin söylədiyi kimi, onun
ayrıca maliyyə və idarəetmə mühasibatlığı yaratmaqla məqsədi açıqlanmadığından demək olar ki, bütövlükdə heç
bir əhəmiyyət kəsb etmir.
Bununla əlaqədar olaraq idarəetmə uçotunu təşkil edən zaman onun tətbiqini həyata keçirən 1) məsrəflərin
normativ metodunu tətbiq edən, 2) məsrəflərin normativ metodunu tətbiq etməyən müəssisələri fərqləndirmək
zəruri sayılmalıdır. Bu cür halda a) təsərrüfat hesablı bölmələrə malik və b) daxili təsərrüfat hesabını tətbiq
etməyən müəssisələri də ayırmaq məqsədəuyğun olar. Məhz bu səbəbdən idarəetmə uçotunun məzmununa cavab
verən aşağıdakı matrisam qurmaqla qarşıya qoyulan məqsədə nail olmaq olar (matrisa 1) [4].
Ayrı-ayrı bölmələrə ayrılmış müəssisə
təsərrüfat hesabı
təsərrüfat hesabsız
Tətbiq edən müəssisə: Məsrəflərin
normativ uçot metodunu seçənlər
Kənarlaşmalar təsərrüfat hesablı
bölmələrin fəaliyyət nəticəsinə
təsir göstərir
Kənarlaşmalar müəssisənin
təsərrüfat fəaliyyətinə təsir göstərir
Məsrəflərin həqiqi uçot
metodunu seçənlər
Həqiqi çəkilmiş məsrəflər
bölmələr üzrə uçota alınır
Həqiqi çəkilmiş məsrəflər
müəssisələr üzrə uçota alınır
Matrisa 1. İdarəetmə uçotunun təşkili ilə bağlı olan amillər.
Qeyd edək ki, bazar münasibətlərinin inkişafı şəraitində müəssisənin ayrı-ayrı bölmələrində kommersiya
hesabının tətbiqi həm təsərrüfat fəaliyyətində mövcud olan real xüsusi vəsaitin, həm də onların müəssisəsinin son
nəticəsinə qoyduğu payın düzgün qiymətləndirilməsi operativ idarəetmənin qoyduğu vəzifə və məqsədlərə tam
cavab verdiyindən daha böyük əhəmiyyət kəsb edir.
İdarəetmənin qüvvədə olan real formalarından istifadə edərək iki mühasibatlığın qarşılıqlı əlaqəsinin
təşkilini nəzərdən keçirək. Bu zaman tətbiq edilən uçot və idarəetmə metodlarından asılı olaraq mühasibat
əməliyyatlarının idarəetmə mühasibatlığında əks etdirilmə sxeminə nəzər yetirmək məqsədəuyğun olar (sxem 1).
İqtisadçıların xarici ölkədə təcrübədə işləyənlərin fikirlərini ümumiləşdirərək idarəetmə və maliyyə
uçotunun qarşılıqlı əlaqəsi üçün üç variant təklif etmək olar.
Birinci variant resursların tam həcmdə hesablarda əks etdirilməsini nəzərdə tutur. Bu zaman hər iki
mühasibatlıqda uçot funksiyalarının təkrar olunması müşahidə oluna bilər. Məsələn, əməkhaqqının hesablanması,
ondan aparılan tutulmalar və ödəniləsi məbləğ idarəetmə uçotunda aşağıdakı yazılışlarla əks etdirilə bilər:
hesablanmış əməkhaqqı məbləği;
DT - 202,721 KT - 533
tutulmuş gəlir vergisinin məbləği;
DT - 533
KT - 521
pensiya fonduna aparılan ayırma məbləği;
DT - 533
KT - 522
ödəniləsi məbləğ;
DT - 533
KT - 172
Bu yazılışla birlikdə maliyyə mühasibatlığında sözügedən əməliyyatlar üçün aşağıdakı yazılışlar aparıla
bilər:
hesablanmış əməkhaqqının ümumi məbləği üçün;
DT -172
KT - 533
-kreditor borcunun ümumi məbləği üçün;
DT - 533 KT - 521,522
verilmiş əməkhaqqmm məbləği üçün
DT - 533
KT - 221
Ikinci variant cədvəl tətbiq etməyə, yəni resursların hesablarda əks etdirilməsi haqda informasiyaların
verilməsinə əsaslanır. Bu cür halda materialların bölüşdürülməsi, haqq-hesab ödəmə və dolayı xərclərin uçotu üçün
nəzərdə tutulan cədvəllər maliyyə mühasibatlığına təqdim edilir. Bu zaman idarəetmə mühasibatlığının sintetik
uçotunda istehlak edilən vəsaitlərin dəyəri 202, 721№-li hesabın debetində, 172№-li hesabın kreditində əks
etdirilməlidir, məsrəflərin analitik uçotu isə hesablaşmaların növləri (material dəyərlilərinə, əməkhaqqına və i.a.
görə) və kalkulyasiya obyektləri, həmçinin maddələr üzrə təşkil olunmuşdur. Bu zaman maliyyə mühasibatlığındakı
uçot dəyişməz qalır.
Qeyd edilən idarəetmə və maliyyə mühasibatlığındakı yazılışların aşağıda verilmiş sxematik quruluşunu
nəzərdən keçirək (sxem 2) [3].
Üçüncü variant birinci və ikinci variantlardakı ayrı-ayrı əməliyyatların idarəetmə mühasibatlığının
sintetik uçot hesablarında əks etdirilmə kombinasiyasını, qalan əməliyyatların isə cədvəllərin köməyi ilə maliyyə
mühasibatlığına verilməsini xarakterizə edir. Məsələn, yuxarıda göstərilən əməkhaqqının uçotu üzrə əməliyyatlar
idarəetmə uçotunda aşağıdakı kimi əks etdirilməlidir:
əməkhaqqının hesablanması;
DT 202,721
KT 533
əməkhaqqından tutulmuş və ödəniləsi məbləğ
DT 533
KT172
Beləliklə, göstərilən sxemdə idarəetmə və maliyyə mühasibatlığının qarşılıqlı münasibətlərinin uçotunda
istehlak edilən resurslar mərhələsi üçüncü variantı tətbiq etməklə əks etdirilir.
Idarəetmə mühasibatlığında uçotun təşkilinə bir qədər geniş şəkildə nəzər yetirək.
Normativ uçotun tətbiqi şəraitində 202 «istehsalat məsrəfləri» hesabının debetində birbaşa texnoloji
məsrəflər üzrə normalar və dolayı xərclər (qeyri-müstəqim xərclər) smetası dairəsində çəkilən istehsal məsrəfləri
əks etdirilir. Bu zaman məsrəflərin normadan kənarlaşmasının uçotu səbəb və günahkarlar nöqteyi-nəzərindən
məsuliyyət mərkəzləri və başvermə yerləri üzrə ayrılıqda aparılır. Bitməmiş istehsal qalığı normativ maya dəyəri
üzrə qiymətləndirilir.
204/1 «Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı» subhesabının debeti ilə müxabirləşməklə 202 «istehsalat məsrəfləri»
hesabının kreditində buraxılmış məhsulun həqiqi maya dəyəri göstərilməlidir. 204/1 №-li subhesab buraxılmış
məhsulun normativ (plan) maya dəyəri səviyyəsində 172 №-li hesabı debetləşdirməklə kreditləşdirilməlidir.
Hesabat dövrü qurtardıqdan sonra hesabın debet və kredit dövriyyəsini müqayisə etməklə həqiqi maya dəyərilə
normativ maya dəyəri arasındakı müəyyən edilən kənarlaşmanı silməklə 204/1 №-li subhesab bağlanır. Bu zaman
dövriyyələr arasındakı fərq 801 «Ümumi mənfəət (zərər)» hesabına köçürülməlidir.
Daxili təsərrüfat hesabını tətbiq edən müəssisələrdə 204/1 №-li subhesab nəticəli hesab rolunu oynayır və о
hər bir təsərrüfat hesablı bölmə üçün ayrıca açılır. Bu zaman 204/1 №-li subhesab buraxılmış məhsulun plan
hesablama qiyməti ilə dəyəri dairəsində kreditləşdirilməlidir. Bu cür halda debet və kredit dövriyyəsi arasındakı
fərq təsərrüfat hesablı bölmənin mənfəətini göstərir.
İstehsal məsrəflərinin norma və normadan kənarlaşmanı ayırmadan həqiqi həcmdə uçota alınması
hallarında istehsala çəkilmiş həqiqi məsrəflər və bitməmiş istehsal 202 №-li hesabın debetində, hesabat dövrü
ərzində sözügedən dövrün qurtarması ilə əlaqədar həqiqi maya dəyəri səviyyəsinə çatdırılan plan maya dəyəri isə
kreditində əks etdirilir. 204/1 №-li subhesabın debetində buraxılmış məhsulun həqiqi maya dəyəri, kreditində isə
onun planhesablama qiyməti əks etdirilməlidir.
Sex bölgüsü olmayan və uçotu həqiqi məsrəflər dairəsində aparan müəssisələrdə 204/1 №-li subhesaba
ehtiyac olmur. Bu cür halda buraxılmış məhsulun həqiqi maya dəyəri 172 №-li hesabın debetinə 202 №-li hesabın
kreditinə yazılış verməklə rəsmiyyətə salınmalıdır.
Maliyyə mühasibatlığında məsrəflərin uçotu bütövlükdə müəssisə üzrə aparılır. Bölmələrin istehsal xərcləri
həqiqi səviyyədə 172 №-li hesabın debetində uçota alınmalıdır. Bölmələr tərəfindən buraxılan məhsul həqiqi maya
dəyərilə sözügedən hesabın kreditində əks etdirilir. 172 №-li hesabın qalığı istehsal ehtiyatlarının dəyərini,
bitməmiş istehsalın həcmini xarakterizə edir. Anbardakı hazır məhsulların partiya uçotunun aparılması zamanı
yüklənmiş, satılmış hazır məhsulların həqiqi maya dəyəri hər bir partiya məhsulun həqiqi maya dəyərindən asılı
olan həqiqi maya dəyəri üzrə müəyyən olunur.
Yuxarıda qeyd edilənləri ümumiləşdirərək idarəetmə uçotu üçün aşağıdakı hesablar planının tətbiq
edilməsi təklif olunur (əlavə 1) [4].
Əlavə 1
İdarətetmə uçotunun hesablar planı
I
Bölmənin və maddələrin adı
Hesabın nömrəsi
İkinci dərəcəli hesabların
nömrə və adları
1
2
3
Bölmə 1. Istehsala məsrəflər və ehtiyatlar
Torpaq, tikili və avadanlıqların (əsas
112
1. Xüsusi vəsaitlərin amortizasiyası
vəsaitlərin) amortizasiyası
2. Icarə edilmiş əsas vəsaitlərin
amortizasiyası
Qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyası
102
1. Oz ölkəsinin istehsalı olan quraş-
Quraşdırılası avadanlıqlar
111/3
dırılası avadanlıqlar. 2.Xaricdən idxal
edilən quraşdırılası avadanlıqlar.
Materiallar
201
1.Xammal və materiallar
2.Satın
alınmış
yarımfabrikatlar,
komplektləşdirici
məmulatlar,
konstruksiyalar və detallar (hissələr)
1. Yanacaq
2. Тага və tara materialları
3. Ehtiyat hissələri
4. Sair materiallar
5. Emal üçün kənara verilmiş materiallar
6. Tikinti materialları
Böyüdülməkdə və kökəldilməkdə olan
131/3
heyvanlar
Materialların tədarükü və əldə edilməsi
201/4
Materialların dəyərindəki kənarlaşmalar
208/1
Pul xərcləri
721
Əsas istehsalat
202
Köməkçi istehsalat
202/10
Umumistehsalat xərcləri
202/11
1. Avadanlıqlarm saxlanması və istismarı
xərcləri
2. Nəqliyyat vasitələrinin saxlanması və
istismarı xərcləri
3. Əsas vasitələrinin saxlanması və
istismarı xərcləri
4. Idarəetmə xərcləri
5. Qeyri-istehsal xərcləri və itkiləri
6. Təbiəti mühafizə tədbirləri xərcləri
7. Kollektivin sosial inkişafı xərcləri
8.Sair xərclər
Ümumtəsərrüfat xərcləri
721
1. İdarəetmə xərcləri
2. Qeyri-məhsuldar xərclər və itkilər
3. Təbiəti mühafizə tədbirləri xərcləri
4. Kollektivin sosial inkişafı xərcləri
Istehsalatda zay
202/12
Gələcək dövrlərin xərcləri
242
Kommersiya xərcləri
711
Kənar material xarakterli xidmətlər
431, 531
Əməyin ödənişi üzrə xərclər
533
Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar
412, 512
Bölmə 2. Buraxılış, yüklənmə və satış
Oz istehsalının yarımfabrikatları
202/12
Məhsul (iş və xidmət) buraxılışı
204/1
Hazır məhsul
204
Satış
601
Bölmə 3. Hesablaşmalar
218
Iddialar üzrə hesablaşmalar
Təsərrüfat daxili hesablaşmalar
172
Bölmə 4. Maliyyə nəticələri
Mənfəət (gəlir) və xərclər
801
Gələcək dövrün xərcləri
191
1. Keçmiş illərdə müəyyən edilmiş
əskikgəlmələr üzrə idxal olası borclar
2. Dəyərlilərin əskikgəlməsi üzrə təqsirkar
şəxslərdən alması məbləğlə dəyərlilərin
alış qiyməti arasındakı fərq
Dəyərlilərin xarab olmasından olan itkilər və
əskikgəlmələr üzrə debitor borcları
217/1
İdarəetmə uçotunun təklif edilən hesablar planı 27 sintetik və 26 subhesabdan ibarətdir. O, dünyada qəbul
edilmiş kommersiya hesabının beynəlxalq modelinə əsaslanmışdır.
Hesablar planı tam kommersiya hesabının həyata keçirilmə mexanizminin yaradılmasına və onun
müəssisənin, həmçinin struktur bölmələrində effektli istifadə edilməsinə yönəldilmişdir [4].
Idarəetmə uçotunun hesablar planının işlənib hazırlanması bazar iqtisadiyyatı şəraitində mülkiyyət
formasından asılı olmayaraq hər bir müəssisənin fəaliyyətinin son nəticəsinin müəyyən edilməsinin əsası olan
«Məsrəf-Məhsul buraxılışı-Nəticə» modelinə əsaslanmışdır.
Hesablar planı struktur bölmələrin və həm də onların ayrı xidmət və şöbələrinin istehsal strukturlanın və
bütövlükdə müəssisənin proq nozlaşdırılan və həqiqi fəaliyyət nəticəsinin operativ müəyyən edilməsinə imkan
yaradan istehsalın idarə olunmasının normativ metoduna əsaslanan idarəetmə mühasibatlığında müəssisələrin
fəaliyyət nəticələrinin məsuliyyət mərkəzləri üzrə müəyyən edilməsinə istiqamətlənmişdir [4].
İdarəetmə mühasibatlığının hesablar planı Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 18 aprel 2006-cı
il tarixli İ-38 saylı əmri ilə təsdiq olunmuş hesablar planının inkişafı istiqamətində işlənib hazırlanmış və ümumi
mühasibatlıq üçün qəbul ediləcək hesablar planının davamı hesab edilir.
İdarəetmə mühasibatlığının hesablar planı müvafiq hesabların krediti üzrə (102,112, 201, 533) məsrəf
elementləri haqda zəruri informasiyalar əldə etməyə imkan yaradır.
Maliyyə nəticələri müəssisənin maliyyə nəticəsini göstərə bilən subhesablar nöqteyi-nəzərindən məsuliyyət
mərkəzləri üzrə müəyyən edilir.
İdarəetmə uçotunun təklif edilən hesablar planı idarəetmə uçotunun təşkilinin çoxvariantlı (istehsalın idarə
olunmasının normativ, yaxud həqiqi informasiya metodunu, tam yaxud ixtisar edilmiş maya dəyəri) əsasını nəzərdə
tutur və məsrəflərin, məhsul buraxılışının və fəaliyyət nəticəsinin idarə olunması məsələlərində müəssisələrə tam
sərbəstlik təqdim edir.
Ədəbiyyat
1. Q.Ə.Abasov, S.M.Səbzəliyev və s. Mühasibat (maliyyə) uçotu. Bakı, 2003.
2. Q.Ə.Abasov. Idarəetmə uçotunun təşkili prinsipləri. Bakı, Elm, 2006.
3. Q.Ə.Abasov. Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, ADİU nəşriyyatı, 2009.
4. Q.Ə.Abasov. Sıfırdan başlayan mühasibat (maliyyə) uçotu. Bakı, Təknur, 2013.
Г.А.Аббасов
Соответствие плана счетов бухгалтерского учета к
системе управленческого учета
РЕЗЮМЕ
В статье раскрывается роль плана счетов бухгалтерского учета в хозяйственной деятельности
предприятия и его значение в повышении эффективности и деловой активности работы предприятия, в
связи с чем даются конкретные предложения о разработке новых планов счетов по управленческому учету.
G.A.Abbasov
Compliance of chart of accounts plan of accounting
with management accounting
SUMMARY
The article explores the role of the accounting plan in business enterprise and its importance in improving
efficiency and business activity of the enterprise, in connection with what are the concrete proposals to develop a
new chart of accounts management accounting.
Dostları ilə paylaş: |