«Maliyyə və uçot». 2014.№5. S. 11-26. Mühasibat uçotunun hesablar planının idarəetmə uçotu sisteminə uyğunlaş dırılması



Yüklə 328,14 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix23.09.2018
ölçüsü328,14 Kb.
#70265


«Maliyyə və uçot».-2014.-№5.-S.11-26.

Mühasibat uçotunun hesablar planının idarəetmə uçotu

sisteminə uyğunlaş dırılması

Q. Ə. Abbasov,

iqtisad elmləri doktoru, professor

E-mail: maliyya.ucot@mail.ru

Açar  sözlər

 hesablar  planı,  bazar  iqtisadiyyatı,  hesabların  strukturu,  hesablar  sistemi,  hesabların

müxabirləşməsi, mühasibat balansı, idarəetmə uçotu, idarəetmənin hesablar planı

Mühasibat  uçotunun  təşkilinin  metodoloji  əsasını  bəzi  ümumi  (maliyyə)  və  idarəetmə  uçotu  hesablarının

planı təşkil edir.

Hesablar  planı  mühasibat  uçotu  sistemində  informasiyanın  ümumi  strukturunu,  onun  təsərrüfat

mexanizminə müvafiq iqtisadi xarakteristikasını müəyyən edir.

Mülkiyyətin,  müəssisənin  müstəqilliyinin  müxtəlif  formalarında  bazar  münasibətlərinin  inkişafına

yönəldilən  təsərrüfat  mexanizmi  mühasibat  uçotunun  hesablar  planının  məzmunu  və  struktur  quruluşuna  yenidən

baxmağı tələb edir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində işləmək, istehsalın idarə olunmasında uçotun rolunu artırmaq, mühasibatlığın

ümumi  və  idarəetmə  uçotuna  ayırmaq,  mühasibat  uçotu  informasiyalarının  həcminə  və  buna  müvafiq  hesablar

planının  məzmununa  yeni  tələblər  qoyur.  Məhz  bununla  əlaqədar  mühasibat  uçotunun  ümumilikdə  və  xüsusilə

hesablar planının metodoloji və təşkilati istiqamətdə hərtərəfli öyrənilməsi zəruriyyətini əmələ gətirir.

Ölkəmizdə bir neçə onilliklər ərzində hesablar planı inkişaf etmiş, iqtisadiyyatın inkişafının bu və ya digər

mərhələsində mühasibat uçotunun qarşısında qoyulan vəzifələrə müvafiq olaraq təkmilləşdirilmişdir.

Hesablar planınnı təkmilləşdirilməsində, əsasən, struktur dəyişikliklər aparmaqla onun müəyyən hissəsinin

modernləşdirilməsinə  toxunulmuşdur.  Bu  zaman  hesablar  planında  əvvəllər  mövcud  olan  nöqsanlar  xüsusilə

direktivlik,  hesabların  müxabirləşməsinin  ciddi  qaydada  nizama  salınması,  sahə  hesablar  planının  mövcudluğu,

balans və digər hesabatların göstəriciləri ilə uyğunsuzluqlar, demək olar ki, ləğv edilməmişdir [1].

Keçən  əsrin  80  və  90-cı  illərində  hesablar  planının  qismən  növbəti  modernləşdirilməsi  deyil,  yenisinin

yaradılması və kökündən dəyişdirilməsi məsələsi meydana çıxmışdır.

Hesablar planının kökündən dəyişdirilməsi zəruriliyi yuxarıda göstərilən nöqsanlarla yanaşı, həm də bazar

iqtisadiyyatı  şəraitində  işləmək,  müxtəlif  mülkiyyət  formalı  müəssisə  və  birliklərin  yaradılması  ilə  əlaqədar

olmuşdur.  Yeni  hesablar  planının  yaradılması  bazar  münasibətlərinə  uyğun  yeni  mühasibat  uçotu  obyektlərinin

meydana gəlməsi, xarici iqtisadi fəaliyyətin intensiv inkişafı və digər səbəblərlə  şərtlənmişdir.  Bütün  bunlar  uçot

sisteminin və hesablar planının beynəlxalq standartlara uyğunlaşmasını tələb etmişdir.

Yeni  hesablar  planının  yaradılması  üzrə  işlərə  1989-cu  ildən  başlanmışdır.  Yeni  hesablar  planının

yaradılması  üzrə  təkliflər  bir  ildən  çox  müddətdə  dövri  mətbuatda  dərc  edilmiş  və  bu  müzakirə  Respublikanın

müstəqillik əldə etdiyi dövr və ondan sonrakı illərə - 1993-cü ilə qədər davam etmişdir. 1993-cü ildə Azərbaycan

hökumətinin  qərarı  ilə  yaradılmış  komissiya  tərəfindən  hazırlanmış  hesablar  planı  uçot  üzrə  metodoloji  şurada

baxılaraq müsbət qiymət aldıqdan sonra Maliyyə Nazirliyinin 23 fevral 1993-cii il tarixli A-21 №-li əmri ilə təsdiq

edilmişdir,  lakin  bu  hesablar  planına  1995  və  2006-cı  illərdə  yenidən  baxılmış  və  onlar  Nazirliyin  20  oktyabr

1995-ci  il  İ-94  və  18  aprel  2006-ci  il  1-38  saylı əmrləri  ilə  təs  diq  edilmiş  və  01  yanvar  1996  və  2008-ci  ildən

qüvvəyə minmişdir.

1996-cı ildən  qüvvəyə  minmiş  yeni  hesablar  planında  9  bölmə,  77  sintetik,  76  subhesab,  11  balansarxası

hesab,  1  yanvar  2008-ci  ildən  qüvvəyə  minmiş  hesablar  planında  isə  yenə  9  bölmə,  141  sintetik,  103  subhesab

nəzərdə tutulmuşdur. Keçmiş hesablar planı ilə müqayisədə 64 sintetik hesab, 27 subhesab artmış və balansarxası

hesab  tamamilə  nəzərdə  tutulma  mışdır.  Respublikada  hesablar  planının  inkişaf  meylini  aşağıdakı  cədvəldə

verilmiş məlumatlarla aydınlaşdırmaq olar (cədvəl 1) [3].

Cədvəl 1

Struktur üzrə hesablar planının inkiş afı

Təsdiq olunma

tarixi

Miqdar

bölmə

hesablar



sintetik

subhesab

balansarxasi

İlk hesablar planı

11.11.25

26

103



60

-

İlk unifikasiya edilmiş



hesablar planı

9.10.45


26

126


77

9

Sadələşdirilmiş hesablar



planı

25.12.48


-

34

-



7

Qısaldılmış hesablar planı

10.10.48

-

74



-

-

Vahid nümunəvi hesablar



planı

07.11.51


31

73

142



11

Ixtisar edilmiş hesablar planı

19.09.56

11

45



71

8

Vahid hesablar planı



28.09.59

11

69



98

10

30.05.59



11

84

108



11

28.03.85


9

72

100



5

23.02.93


9

79

102



9

20.10.95


9

77

76



11

01.01.2008

9

141


103

-

Yeni hesablar planında struktur dəyişiklikləri aparılmış, bazar iqtisadiyyatı şəraitində əmələ gələn yeni növ



əmlak, öhdəlik və təsərrüfat əməliyyatlarının  uçotu  üçün  yeni  hesablar  açılmış,  təsərrüfat  şəraitinin  dəyişməsi  ilə

əlaqədar lazım olmayan hesablar ləğv edilmişdir.

Bölmələrin,  hesablarının  kod  və  adlarında  dəyişikliklər  aparılmış,  bir  sıra  balans  hesablarının

birləşdirilməsi  həyata  keçirilmiş,  balansarxası  hesablar  isə  səbəbi  göstərilmədən  qeyd  edildiyi  kimi,  tamamilə

nəzərdə tutulmamışdır.

Xüsusilə  əvvəlki  1995-ci  ildə  qəbul  edilmiş  birinci  bölmədə  olan  «Əsas  vəsaitlər  və  digər  uzunmüddətli

qoyuluşlar» hal-hazırda о adda deyil, "Uzunmüddətli aktivlər" adlandırılmışdır.

Bu  bölmə  beynəlxalq  və  milli  uçot  standartlarının  tələblərinə  cavab  verən  və  onların  tanınmasını  təmin

edən vəsaitlərin: qeyri-maddi aktivlərin;  torpaq, tikili  və  avadanlıqların,  daşmmaz əmlaka  investisiyaların,  bioloji

aktivlərin,  təbii  sərvətlərin,  iştirak  payı  metodu  ilə  uçota  alınmış  investisiyaların,  təxirə  salınmış  vergi

öhdəliklərinin,  uzunmüddətli  debitor  borclarının,  sair  uzunmüddətli  maliyyə  aktivlərinin,  sair  uzunmüddətli

aktivlərin uçotu üzrə əməliyyatları əhatə edir. "Qısamüddətli aktivlər" bölməsində 201 "Material ehtiyatları", 202

"istehsalat məsrəfləri", 203 "Tikinti müqavilələri üzrə bitməmiş tikinti işləri", 204 "Hazır məhsullar", 205 "Mallar",

206  "Satış  məqsədilə  saxlanılan  digər  aktivlər",  207  "Digər  aktivlər",  211  "Alıcı  və  sifarişçilərin  qısamüddətli

debitor borcları" 212, 213, 214, 215, 216, 217 "Müxtəlif məsrəflərə debitor borcları", 218, 221, 222, 223, 224, 225,

231, 232, 233, 234, 235, 241-245, kassada, hesablaşma hesabında, tələblərə əsasən verilən digər bank hesablarına,

pul vəsaitlərinin ekvivalentlərinə,  əvəzləşdirilən  əlavə  dəyər  vergisinə,  gələcək hesabat  dövrünün  xərclərinə  və  s.

aid edilən ehtiyatlar, pul vəsaitləri, digər əməliyyatlar subhesablara bölünməklə əks etdirilir.

Hesablar  planının  qalan  3  "Kapital",  4  "Uzunmüddətli  öhdəliklər",  5  "Qısamüddətli  öhdəliklər",  6

"Gəlirlər",  7  "Xərclər",  8  "Mənfəətlər  (zərərlər)"  və  9  "Mənfəət  vergisi"  bölmələrində  əhatə  edilən  əməliyyatlar

milli uçot standartının tələblərinə uyğun uçotda qeydiyyata alınır [3].

1 yanvar 2008-ci ildən qüvvədə olan hesablar planının tətbiqinə dair təlimatda idarəetmə uçotu hesablarının

ayrıca  sistemi olmadığından idarəetmə  (kalkulyasiya)  uçotunun  aparılması ikinci  bölmədə  verilən  202  «İstehsalat

məsrəfləri» hesabına, məsrəflərin başvermə yerləri və məsuliyyət mərkəzləri və digər nişanələr üzrə uçotunu təşkil

etməklə  analitik  qruplaşmasının  həyata  keçirilməsi  məsləhət  görülür.  Lakin  onların  təşkili  üzrə  konkret  təklif

verilmir.

Burada,  eyni  zamanda  idarəetmə  uçotunun  aparılması və  təşkilində  ən  mühüm  olan  -  müstəqil  hesablar

sisteminin yaradılması, vahid mühasibatlıq çərçivəsində onun təşkili və aparılma qaydası kimi məsələlər nəzərdən




keçirilməmişdir. Tam və ixtisar edilmiş maya dəyərini hesablamaqla məsrəflərin normativ metodla uçotunun tətbiqi

şəraitində  idarəetmə  uçotunun  həm  ümumilikdə,  həm  də  sex,  yaxud  sexsiz  idarəetmə  strukturu  çərçivəsində

maliyyə uçotu ilə qarşılıqlı əlaqəsi məsələlərinə də toxunulmamışdır.

Yeni  hesablar  planında  müasir  şəraitdə  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edən  vergi  qanunvericiliyi  ilə  əlaqədə

amortizasiya məsələləri, inflyasiya prosesinin mühasibat uçotu hesablarında əks etdirilmə sistemi hələlik öz həllini

tapmamışdır.

Hesablar planı bir ildən çox müddət ərzində bir qrup iqtisadçı mütəxəssislər tərəfindən hazırlanmışdır. Bu

təbii ki, respublikanın görkəmli elm kollektivinin gücü ilə yerinə yetirilmişdir. Buna görə biz hesablar planının yeni

variantının  işlənməsi  vəzifəsini  qarşımıza  məqsəd  qoymuşuq.  Lakin  qeyd  edək  ki,  təsərrüfat  əməliyyatlarının

uçotda əks etdirilmə variantının və idarəetmə uçotunun təşkili məqsədilə hesablar nomenklaturasının hazırlanması

günün vacib məsələlərindən biri olmalıdır.

Hesablar  planının  təkmilləşdirilməsi  üzrə  təklifin  işlənməsi  mühasibat  uçotu  hesablarının  və  ümumilikdə

hesablar planının mahiyyəti və təyinatının müəyyən olunma zəruriliyini nəzərdə tutur.

Sözügedən problemin müəyyən olunmasında iqtisadçılar arasında vahid fikir yox dərəcəsindədir.

Hesablar  sistemi  təsərrüfat  vəsaitləri  və  təsərrüfat  əməliyyatlarının  iqtisadi  qruplaşmasının  cari  əks

etdirilməsi  və  onlar  üzərində  operativ  nəzarətin  aparılması üsulu  kimi  xarakterizə  olunur.  Hesabların cari  uçotun

qruplaşdırılması  və  təsərrüfat  vəsaitləri  üzərində  nəzarət  aparılması  üsulu  olmasını  qeyd  edərək  alimlər  onların

balansın  tərtib  olunmasında  mühüm  rol  oynamasını xüsusi  qeyd  edirlər.  Digər  müəlliflər  təsərrüfat  vəsaitlərinin,

onların mənbələrinin və əməliyyatların uçot registləri adlanan hesablar sistemində əks etdirilməsini güman edirlər.

Uçüncülər,  qeydiyyat  texnikasından  və  onların  əks  etdirilməsindən  asılı olmayaraq  təsərrüfat  fəaliyyəti  haqqında

ümumiləşdirilmiş  göstəricilər  əldə  etmək  üçün  informasiyaların  əks  etdirilməsi  və  onların  həcminin  müəyyən

edilməsinin təsnifləşdirilməsini əsas üsul hesab edirlər.

Yuxarıda göstərilənlərdən göründüyü kimi, iqtisadçılar hesabların təyinatını, onların təsərrüfat vəsaitləri və

balansın  tərtibi  haqda  cari  məlumatların  qruplaşdırılmasını  həlledici  üsul  kimi  görürlər.  Hesabların  müəyyən

edilməsində olan hesablar anlayışmı mühasibat uçotunun registrləri ilə birləşdirirlər. Lakin qeyd edək ki, təcrübədə

heç də bütün mühasibat uçotunun registrləri üçün ayrı hesab açılmır.

Müasir  şəraitdə  müəyyən  edilən  hesabların  təyinatı,  iqtisadi  informasiyaların  qruplaşdırılmasını,  nəzarət

məqsədilə ümumiləşdirilmiş  göstəricilərin alınmasını və təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili proseslərini daha tam əhatə

edir.

Mühasibat uçotunun hesabları müəssisənin vəsaitlərinin və onların mənbələrinin vəziyyəti, hərəkəti haqda



sistemləşdirilmiş  informasiyaların, eləcə də əsas və dövriyyə vəsaitlərinin effektli istifadəsinin sonrakı təhlili üçün

lazım olan məlumatların alınmasını təmin edir.

Mühasibat  uçotu  hesablarında  istehsal  məsrəflərinin  səviyyəsi,  maya  dəyəri,  məhsul  buraxılışının  həcmi,

satış, maliyyə nəticələri, qarşılıqlı hesablaşmaların vəziyyəti haqda göstəricilər formalaşdırılır.

Tədqiqat göstərir ki, iqtisadi ədəbiyyatlarda hesablar planının müəyyən edilməsinə dair bir sıra mülahizələr

mövcuddur.

Hesablar  planı,  analitik  uçot  nöqteyi-nəzərindən  sintetik  hesabların  sistemləşdirilmiş  siyahısını  müəyyən

edir. Bu cür halda sözügedən halın müəyyən edilməsində sintetik və analitik uçot, yəni detallaşdırılmış uçot  əsas

götürülür.

Hesablar  planı  təsərrüfat  vəsaitlərinin,  onların  mənbələrinin  və  müəyyən  sxem  üzrə  qruplaşdırılmış

təsərrüfat  proseslərinin  cari  uçotu  üçün  nəzərdə  tutulan  hesablar  siyahısı  kimi  müəyyən  olunur.  Bu  cür  halda

sözügedən  hal  müəyyən  edilərkən  mühasibat  uçotunun  obyektləri  əsas  götürülür  və  onlar  üçün  detallaşdırılmış

şəkildə göstərilir.

Hesablar  planı  həm  də  hər  bir  müəssisədə  baş  verən  təkrar  istehsal  prosesi  və  eyniadlı  halların  uçotda

qarşılıqlı  vahid  qruplaşma  və  ümumiləşdirmə  sistemini  özündə  əks  etdirən  mühasibat  uçotu  hesablarının

nomenklaturası və  mühasibat  uçotu  göstəricilərinin  sintetik  nomenklaturasının təsnifçisi  kimi  müəyyən  edilir.  Bu

cür  halda  hesabların  siyahısı  nomenklatura  ilə  əvəz  edilir  və  bu  zaman  təsərrüfat  həyatının  qruplaşması  və

ümumiləşdirilməsi ilə nəticələnən uçotun funksiyası əsas kimi qəbul edilir.

Eyni  iqtisadi  qruplu  bu  və  ya  digər  prinsip  üzrə  qruplaşdırılan  hesablar  nomenklaturası  hesablar  planı

adlanır.  Bu cür müəyyənetmədə hesabların  qruplaşmasının bölmələrdə yerləşməsi qeyd edilir və bu qruplaşmanın

nəyə əsaslanması prinsipi açıqlanmır.

Hesablar  planı  müəssisələr,  təşkilatlar  və  idarələrdəki  mühasibat  uçotunun  bütün  sisteminin  quruluşunu

əhatə edən sistemləşdirilmiş  hesablar sistemi kimi də müəyyən edilir. О, mühüm rəhbəredici sənəd hesab edilir və

hesabların iqtisadi təsnifatına əsasən işlənib hazırlanır. Bu cür halda işlənmiş  iqtisadi təsnifatda hesablar planının

mühasibat  uçotunun  quruluşunda  əhəmiyyəti  göstərilir  ki,  bu  da  hesablar  planının  iqtisadi  məzmununa  görə

təsnifləşdirilməsinə şərait yaradır.

Hesablar  planının  mahiyyəti  haqda  müxtəlif  müəlliflərin  söylədikləri  fikirləri  təhlil  edərək  aşağıdakı

təklifləri vermək olar.

Mühasibat uçotunun hesablar planı - müəssisələrin,  təşkilatların,  idarələrin  maliyyə,  istehsal  və  təsərrüfat

fəaliyyəti  haqda  oxşar  informasiyaları  onların  iqtisadi  məzmunundan  asılı  olaraq  uçot  sisteminin  quruluşunda




eyniliyi təmin etməklə əks etdirmək üçün nəzərdə tutulan bölmələrdə qruplaşdırılmış hesabların  sistemləşdirilmiş

siyahısını özündə birləşdirir.

Hesablar planının quruluşunun ölkə və xarici təcrübəsinin öyrənilməsi, hesabların qruplaşmasında müxtəlif

variantların mövcud olmasını təyin etməyə imkan yaradır.

Ölkə  təcrübəsində  hesabların  qruplaşmasının əsasını iqtisadi  məzmuna  malik  olan  təsərrüfat  vəsaitlərinin

dövriyyəsi təşkil edir. Bu zaman  hesablar  müəssisə  vəsaitlərinin  müvafiq  dövriyyəsini  ardıcıllıqla  qruplaşdırmağı

nəzərdə  tutur.  Hesablar  onları  aktiv  və  passiv,  həmçinin  gəlir  və  xərclər  hesabları  qruplarına  bölməklə  balansa

münasibətinə görə də qruplaşdırılır.

Amerika  müəssisələrində  vahid  hesablar  planının  olmamasına  baxmayaraq,  ayrı  -  ayrı  müəssisələrin

hesablar  planı bir  qrup,  hesabların  müəssisənin  vəsaitlərini  (aktiv)  digər  qrup,  hesabların  vəsaitlərin  əmələgəlmə

mənbələrini  (müəssisənin  mülkiyyətini  və  öhdəliklərini)  əks  etdirməsi,  üçüncü  qrupu  isə  təsərrüfat  prosesləri  və

əməliyyatları (gəlir  və  xərclər)  hesablarından  ibarət  olması prinsipi  üzrə  qurulur.  Təsərüfat  vəsaitləri  hesablarına

dövriyyə  vəsaitləri  hesabları  (pul  vəsaitləri,  alması  vəsaitlər,  maddi  istehsal  ehtiyatları),  əsas  vəsaitlər  hesabı

(torpaq,  qurğular,  iş  maşın  və  avadanlıqları,  təsərrüfat  avadanlıqları  və  inventarlar  və  i.a.)  eləcə  də  cüzi

əhəmiyyətsiz vəsaitlər hesabı (firmanın qiyməti, patentlər, lisenziyalar və i.a.) aid edilir [2].

Təsərrüfat  vəsaitləri  və  onların  mənbələri  hesabları  həm  də  balans  hesabları  adlanır  və  onlar  balansda

hesablar planında olduğu kimi göstərilir.

Digərlərindən  fərqli  olaraq  Amerika  hesablar  planı  və  onların  balansında  maliyyə  vəziyyətinin

möhkəmliyini göstərmək üçün pul vəsaitləri, qiymətli kağızlar və digər likvidli maddələr birinci yerdə göstərilir.

Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi balansın passivində deyil, ilk dəyərdən çıxılmaqla aktivdə göstərilir. Bununla

da balansın aktivində ilk dəyəri, köhnəlmə və qalıq dəyəri əks etdirilir.

Materiallar  əsas  istehsalat,  hazır  məhsul  hesabları  balansda  birləşmiş  «Maddi  istehsal  ehtiyatları»

maddəsində əks etdirilir. Sözügedən obyektlər üzrə tələb olunan məlumatlar cari uçotun müvafiq hesablarında ayrı

qruplaşmadan istifadə etməklə əks etdirilir.

Ikinci qrup-vəsaitlərin əmələgəlmə mənbələri hesablarına qısa və uzunmüddətli öhdəliklər və xüsusi kapital

daxil edilir. Qısamüddətli öhdəliklərə - ödəniləsi vəsaitlər, hesablanmış əməkhaqqı, vergilər, ödəniləsi dividentlər

və  i.a.,  uzunmüddətli  öhdəliklərə  isə  səhmdar  kapitalın  artırılmasına  vəsait  cəlb  etmədən  buraxılan  istiqraz  və

ipoteka borcları hesabları daxildir.

Balansda  ayrıca  maddəyə  ayrılmış  xüsusi  kapital  səhmdar,  emissiya  gəlirindən  və  ehtiyat  kapitalından

(bölüşdürülməyən mənfəətdən) ibarətdir.

Təsərrüfat  prosesləri  hesabları gəlirlər  və  xərclər  hesablarına  bölünür.  Gəlirlərin  əsas  mənbəyi  həm,  mal

həm də hərəkətdə olmayan əmlakın satışından olan, alınmış materialın dəyərindən güzəşt kimi təqdim edilən gəlir,

ödənilən veksel üzrə alınmış faiz, icarə haqları və digərləri hesab edilir.

Xərclər  hesabı  -  istehsal  maya  dəyərinin  uçota  alınması  üçün  istifadə  edilən  hesabları:  xammal  və

materiallar,  əməkhaqqı,  dolayı  xərclər  (texnoloji  istehsal,  inzibati  və  satış  xərclərinin  bölüşdürülməsi  hesabları,

müxtəlif və görünməz xərclər üçün ehtiyatlar hesabları) hesablarını özündə birləşdirir.

Gəlir  və  xərclər  hesablarına  kənarlaşmaları uçota  alan  hesablar  da  daxil  edilir.  Bu  hesablar  ayri-ayrı sex,

xidmət və müəssisənin şöbələri, həmçinin məmulat növləri üzrə gəlir və xərcləri müəyyən etmək üçün məsuliyyət

sahələrinə bölünür və bu hər bir maddəyə məmulat, yaxud bölmənin şifrəsini əlavə etməyə şərait yaradır.

Xarici uçot təcrübəsində təsərrüfat vəsaitlərinin dövriyyəsindən və hesabların balansa münasibətindən asılı

olaraq hesabların kombinələşdirilmiş  qruplaşdırma metodları da tətbiq edilir. Təsərrüfat əməliyyatlarının daxili və

ayrıca olaraq xarici xarakterlərini əks etdirmək üçün hesabların qruplaşdırılması Qərb ölkələri üçün xarakterik hal

hesab edilir. Maliyyə mühasibatlığı sahəsində hesablar planının tətbiqi qaydası bütün müəssisələr üçün qanuni hal

hesab edilir və bu, bir qayda olaraq, vergi qanunvericiliyi ilə təsdiq olunur.

Idarəetmə  mühasibatlığında  hesablar  planından  istifadəyə  tam  müstəqillik  təqdim  olunur  və  burada

hesabların nomenklaturası və istifadə qaydasını nizama salan ciddi bir sənəd yox dərəcəsindədir.

Iqtisadi  ədəbiyyatlarda  hesablar  planının  quruluşunun  strukturunda  daha  geniş  yayılmış  və  perspektivli

sayılan: matrisa, xətti və iyerarxiya quruluşu geniş nəzərdən keçirilmişdir.

Hesablar  planının  matrisa  quruluşunda  bütün  hesablar  dərəcəaltı,  qrupaltı hesablara  və  hesabın  özündən

ibarət dərəcə və qruplara bölünür. Bu cür hesablar planında dərəcələrin miqdarı 10-dan (yəni 0-dan 9-a qədər) artıq

olmur. Hesablar planının quruluşuna bu cür yanaşma həm müəssisə üzrə ümumilikdə, həm də makrosəviyyədə olan

informasiyaları  ümumiləşdirməyə  imkan  yaradır.  Hesabların  dərəcələrinin  tələb  edilən  formada  açılışı  konkret

müəssisə üçün zəruri olan hesabın  dərəcəsini ayırmağa  şərait yaradır. Dərəcə informasiyanın iqtisadi məzmununu

müəyyən etdiyindən bütün zəruri hesabların dərəcələrə bölünməsinə imkan yaranmır.

Hesablar  planında  məhdudlaşdırılmış  dərəcədə  çoxlu  miqdarda  sintetik  hesabların  olması  onların

hesablarda müxabirləşmənin saynıı çoxaldan  analitik  hesablarla  əvəz edilməsini  meydana  çıxardır.  Buna  maliyyə

mühasibatlığında istifadə etmək üçün Fransanın ümumi hesablar planıda hesabların  aşağıda göstərilən 8 dərəcədə

nəzərdə tutulmasını misal göstərmək olar.



1. Balans hesabları

1-dərəcə - kapitalın mənbələri hesabı,




2. dərəcə - uzunmüddətli qoyuluşlar hesabı,

3. dərəcə - ehtiyatlar hesabı,

4.  dərəcə  -  üçüncü  şəxslər  (malsatanlar,  müştərilər,  işçi  heyəti,  törəmə  şirkətləri,  müxtəlif  debitor  və

kreditorlar) hesabı,

5.  dərəcə  -  maliyyə  (borclar,  veksellər,  çeklər,  digər  şirkətlərin  səhmləri,  bankdakı  hesablar,  nağd  pul

vəsaitləri) hesabları.



2. Idarəetmə hesabları

6. dərəcə - xərc (tədarük, işçi heyətinin saxlanması xərcləri, vergi və rüsumlar, nəqliyyat, idarəetmə və sair

xərclər) hesabı;

7. dərəcə - gəlirlər və daxilolmalar (malsatışı, alınmış subsidiya, güzəştlər və sair gəlirlər) hesabı.



3. Nəticə hesabları

8. dərəcə  əsas fəaliyyət - mənfəət və zərər hesabı.

İdarəetmə mühasibatlığı üçün hesablar planının doqquz dərəcəsi, bir sıra xüsusi hesablar isə 0 dərəcəsində

birləşdirilmişdir [4].

Mütəxəssislər hesablar planını hazırlayan zaman qarşılarına hesabların strukturunun və sisteminin müəyyən

edilməsində idarəetmə mühasibatlığının maksimum müstəqilliyini təmin etmək vəzifəsi qoymuşlar.

Bir qayda olaraq, ümumi mühasibatlıq xarici istehlakçılar üçün müvafiq sənədlər tərtib edir və buna görə

də  onlar  müəssisənin  idarəedilməsinin  tələbləri  ilə  heç  də  həmişə  razılaşdırılmayan  hüquq  və  vergi  orqanlarının

tələblərinə tabe edilir. Idarəetmə mühasibatlığı isə tamamilə idarəetmənin daxili tələbatlarına cavabdehlik daşıyır.

Fransa şirkətlərindəki idarəetmə mühasibatlığı ümumi mühasibatlıq hesablarından asılı olmayaraq özünün

tamamilə  müstəqil  hesablar  sisteminə  malikdir.  Ümumi  hesablar  planının  tətbiqi  balansın  quruluşu  və  nəticəli

hesablarda  dəyişiklik aparmaq  yolu  ilə  xeyli  kənarlaşmaların  baş  verməsinə  səbəb  olur.  Bu  cür  hesablar  planının

tətbiqinin  üstünlüyü  müəssisənin  fəaliyyətinin  müxtəlif  tərəflərini  müəyyən  etməkdən,  hesabat  sənədlərini  tərtib

etməkdən,  ayrı-ayrı dövrlər  üzrə  nəticəni  müəyyən  etmək və  tətbiq  edilən  hesablama  texnikasının növündən  asılı

olmayaraq uçotu avtomatlaşdırmaqdan ibarətdir.

Bununla  birlikdə  idarəetmə  uçotunun  təşkilində  ümumi  hesablar  planı  şirkət  və  müəssisələrin  sahə

xüsusiyyətlərini nəzərə alınır. Buna görə 1947-ci ildən tətbiq olunan hesablar planına yenidən baxılmışdır.

1975-ci  ildə  yeni  qəbul  edilmiş  ümumi  hesablar  planı  hal-hazırkı  dövrə  qədər  qüvvədədir  və  o,  üç

bölmədən  ibarətdir.  Birinci  «ümumi  anlayışlar  və  terminologiyalar»  bölməsində  mühasibat  uçotunun  təşkilinin

ümumi  prinsipləri,  hesabların  aparılması və  hesabatın tərtibi  qaydası əhatə  edilir  və  daha  mühüm  uçot  terminləri

izah olunur.

İkinci  «maliyyə  mühasibatlığı»  bölməsi  qiymətləndirmə,  nəticənin  müəyyən  edilməsi,  icmal  hesabat

sənədlərinin (balans, mənfəət və zərər hesabı) tərtibi ilə əlaqələndirilir, bütün sintetik hesabların, subhesabların və

onların  şifrəsinin  siyahısını əhatə  edir.  Bu  hesab  planında  10  dərəcəli  hesablar  əvəzinə,  nəticələr  hesabı kapital

hesabı ilə 1-ci dərəcəli hesaba birləşdirildiyindən 9 dərəcəli hesablardan istifadə edilmişdir. Əsas fəaliyyət, mənfəət

və zərər hesabları bu nəticələr hesabına birləşdirilmişdir.

İkinci bölmə idarəetmə uçotuna həsr edilmiş  və əsas kateqoriya və anlayışlar hərtərəfli aydınlaşdırılmaqla

istehsala məsrəflərin uçotu metodu xarakterizə olunur.

Qeyd  edək  ki,  1947-ci  il  nümunəsi  olan  iqtisadi  informasiyalar  üzrə  Qonkurov  mükafatına  layiq  görülən

Fransa  hesablar  planı  1975-ci  ilə  qədər  fəaliyyətdə  olmuş  və  bu  dövrdə  Sovet  və  ona  tabe  olan  ittifaq

respublikaların mühasibat uçotu sistemi hesablar planını bir neçə dəfə yenidən baxılmasına məruz qalmışdır.

Hesablar  planının  xətti  quruluşu, qruplarda  birləşdirilmiş  sintetik  hesabların  nomenklaturasını ardıcıllıqla

şərh etməyi nəzərdə tutur. Hesablar  planına  bu  cür  yanaşmada,  subhesablar  tətbiq  olunmur  və  buna  görə  də  uçot

xeyli sadələşir, hesabların müxabirləşməsi ixtisar edilir, analitik uçotun təşkili və avtomatlaşdırılması daha effektli

olur.

Subhesablardan  imtina  etmək,  onlardakı  informasiyaların  analitik  uçot  sisteminə  aid  edilməsi  sintetik



uçotun  optimal  nomenklaturasının  mövcudluğu  şəraitində  mühasibat  uçotu  sisteminin  informasiya  həcmini  xeyli

genişləndirməyə imkan yaradır.

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  xətti  prinsip  üzrə  quruluş  sintetik  hesabların  və  onların  hesablar  planında

müxabirləşməsinin  miqdarını  artırır,  bu  da  yeni  sintetik  hesabın  iş  fəaliyyətinə  daxil  edilməsi  üçün  müstəqilliyi

təmin  etmir.  Sözügedən  hal  hesablar  planının  mərkəzləşdirilmiş  qaydada  təsdiqində  əmələ  gələn  müəyyən

çətinliklərlə  əlaqədardır.  Qeyd  edilənlərdən  başqa,  hesablar  planının  növbəti  dəyişdirilməsi  mühasibat  uçotunun

yeni  registr  formalarının  məzmun  və  nəşrinə  yenidən  baxılmasını  tələb  edir  ki,  bu  da  əməktutumlu  və  bahalı

tədbirlər hesab edilir.

112  sintetik  hesab  pozisiyasından  ibarət  olan  bu  cür  hesablar  planı  təklif  edilmiş,  lakin  о  müəssisənin

fəaliyyətində  öz  təcrübəvi  tətbiqini  tapmamış  və  buna  görə  də  1995-ci  ildə  təsdiq  olunmuş  hesablar  planının

işlənməsində nəzərə alınmamışdır.

Hesablar planının iyerarxiya quruluşu subhesablarda maksimum informasiya nişanəsi ayırmaqla minimum

sintetik  hesabı  nəzərdə  tutur.  Bu  zaman  hər  bir  sintetik  hesab  üçün  kodun  dərəcəsini  əhəmiyyətli  dərəcədə

artırmadan ikidən 10-a qədər hesab açmaq olar. Hesabların  və subhesabların  nişanələrini düzgün seçməklə  ancaq




sintetik  hesablar  arasındakı  müxabirləşmənin  təyin  edilməsi  hesabların  müxabirləşməsinin  sayını  xeyli  ixtisar

etməyə  şərait  yaradır.  Subhesablar  müəssısələrin  özü  tərəfindən  iş  prosesinə  tətbiq  edildiyindən  ayrı-ayrı iqtisadi

sahələrdə mühasibat uçotu informasiyalarının formalaşmasının analitikliyi yüksəlir, işçi planı ilə mərkəzləşdirilmiş

qaydada təsdiq edilən hesablar planı arasmdakı asılılıq aşağı düşür, hesab planının tətbiqi üzrə təkliflər hazırlayan

zaman mühüm əhəmiyyət kəsb edən sintetik uçotun vahidliyi təmin olunur [1].

Hesablar planına bu cür yanaşma hal-hazırda tətbiq olunan hesablar planında istifadə edilmişdir.

Həm  ölkəmizdə,  həm  də  xarici  təcrübədə  tətbiq  edilən  hesablar  planının  quruluşuna  baxış  istiqamətində

aparılan təhlil göstərir ki, bazar iqtisadiyyatxna keçid şəraitində, müəssisənin fəaliyyətində baş verən dəyişiklikləri

daha  tam  görməyə  və  beynəlxalq  standartların  tələblərinə  yaxınlaşmağa  imkan  yaradan  hesablar  planı  yaratmaq

məqsədilə matrisa və iyerarxiya hesablar planının əsas üstünlüklərindən istifadə etmək məqsədəuyğun olar.

İdarəetmə  uçotunun  qaydaya  salınmasına  gəldikdə  qeyd  edək  ki,  menecerin  uçot  informasiyalarına  olan

tələbatı,  hər  bir  konkret  müəssisənin  analitik  uçotun,  yaxud  iri  obyektlər  üzrə  uçotun  təşkilindəki  imkanları,

istehsalın fəaliyyət dairəsi, texnoloji və təşkili xüsusiyyətləri və s. hesablar planını, məsrəflərin uçotu metodlarını,

məhsulun  maya  dəyərini,  istehsal  məsrəflərinin  təhlilini,  məsrəflərin  qruplaşma  prinsiplərini,  daxili  bölmələrin

təsərrüfat hesabını və məsuliyyət  mərkəzlərini tam  əhatə  etməklə  tövsiyə  xarakteri  daşımalıdır.  Bununla  əlaqədar

olaraq:  ümumi  mühasibat  hesablarından  asılı olmayaraq  hesablar  sisteminin,  idarəetmə  mühasibatlığı  və  ümumi

(maliyyə) mühasibatlığlının qarşılıqlı əlaqəsinin uçotu sisteminin işlənməsi zəruri sayılmalıdır.

Sözügedən hesablar planının quruluşunun əsasını «Məsrəf-Məhsul buraxılışı-Nəticə» prinsipi tutmalıdır ki,

bu da çəkilmiş  məsrəfləri məhsul buraxılışı ilə müqayisə etməyə, maliyyə nəticələrini məsuliyyət  mərkəzləri  üzrə

müəyyən  etməyə  imkan  yaradır.  Bütün  qeyd  edilənlər  hər  bir  struktur  bölmənin  alınmış  son  nəticədə  payını

müəyyən etməyə və ayrı-ayrı bölmə və xidmətlərdə həqiqi təsərrüfat hesabını tətbiq etməyə geniş yollar açır.

Məsələnin bu cür qoyuluşu mühasibat standartları üzrə beynəlxalq komitənin tövsiyəsinə cavab verir.

Idarəetmə uçotunun hesablar planını işləyib hazırlamaq üçün xarici ölkələrin təcrübəsi üzrə sahələrdə işçi

qrupu yaratmaq zəruridir.

Yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi,  yeni  hesablar  planında  mövcud  olan  nöqsanlardan  biri  sərbəst  qiymətlər

şəraitində onda uçotun işlənib hazırlanmaması hesab edilir ki, bu da yeni hesablar planının hazırlanmasında iştirak

edən işçi qrupunun diqqətinə çatdırılır.

Bazar,  yəni  sərbəst  qiymətə  keçid  şəraitində  tələb  və  təklifdən  asılı olaraq  qiymətlərdə  daim  kənarlaşma

olması  nəzərdə  tutduğundan  qiymətin  əmələ  gəlməsinin  islahatı,  dəyər  uçotunun  konseptual  əsasda  yenidən

qurulmasını tələb edir.

Qiymətlər  vəsaitin  dövriyyəsinə  təsir  göstərən  mühüm  amil  hesab  edilir.  Buna  vəsaitlərin  dövriyyəsi

hesablar planında əks etdirildiyindən və bu əksetdirmə çoxlu uçot obyektləri ilə əlaqədar olduğundan ona qarşılıqlı

əlaqəli proses kimi baxmaq lazımdır. Bu prosesə, hər şeydən əvvəl, əsas vəsaitlər: əmtəə - material dəyərlilərini və

istehsal  məsrəflərini  (material,  yanacaq,  enerji,  alınmış  yarımfabrikatlar,  ehtiyat  hissələri,  bitməmiş  istehsal,

amortizasiya, pul vəsaitləri və s. xərcləri) uçota alan hesablardakı əməliyyatlar aid edilir.

Müəssisəni  idarə  etmək  üçün  nəinki  resursların  alındığı  dövrə  dəyəri  və  alınma  qiyməti  ilə  çəkilmiş

məsrəflər  haqda  məlumatlar,  həm  də  onların  sərəncamında  olan  aktivlərin  real  qiyməti  haqda  informasiyaların

olması  da  zəruridir.  Bu  məsələnin  həllinə  olan  tələbat  iqtisadiyyatın  dinamik  inkişafının  dəyişdiyi,  inflyasiya

prosesinin sürətləndiyi, həm vəsait, həm də əmək əşyalarına qiymətin artdığı bir dövrdə daha da artır.

İnflyasiya şəraitində əsas və dövriyyə vəsaitlərinin qiymətinin dövri olaraq dəyişməsi ilə əlaqədar metodik

qaydaların  olmaması  bu  prosesi  daha  da  mürəkkəbləşdirir,  bir  sıra,  xüsusilə  əsas  və  dövriyyə  vəsaitlərinin

müəssisənin balansında qeyri-dəqiq müəyyən edilməsi ilə bağlı neqativ halların baş verməsinə səbəb olur ki, bu da

hazırlanmış  məhsulun,  yerinə  yetirilmiş  işin  və  xidmətin  maya  dəyərinə  daxil  edilən  dəyərini  düzgün  müəyyən

etməyə imkan vermir. Bunun nəticəsində maya dəyəri, mənfəət, rentabellik və büdcəyə ayırmalar üzrə göstəricilər

təhrif edilir.

Müəssisədə  əsas  vəsaitlərə  bütün  xidmət  etdiyi  müddət  ərzində  hesablanmış  amortizasiya  vasitəsilə

toplanan vəsait, hətta sadə təkrar istehsalı belə təmin etmək qabiliyyətində ola bilmir. Sözügedən məsələ inflyasiya

prosesini uçota almaq üçün nəzərdə tutulan əmsalın tətbiqində də həll olunmur.

Bununla  əlaqədar  olaraq  iki  mühüm  problem:  1)  hər  bir  obyekt  üzrə,  yaxud  ümumilikdə  qiymətin

dəyişməsini  müəyyən  etmək  və  dəqiqləşdirmək;  2)  maliyyə  və  idarəetmə  uçotu  sistemində  qiymətləndirməni

dəqiqləşdirə bilən uçot sisteminin işlənib hazırlanması zəruri sayılmalıdır.

Birinci  problem  iki  istiqamətdə:  birinci,  hər  bir  təsərrüfat  vəsaiti  obyektinin  hər  il  yenidən

qiymətləndirilməsi  və  onun  nəticəsinin  uçot  sistemində  əks  etdirilməsi;  ikinci,  hesabat  dövründə  vəsaitlərin  və

əmək əşyalarının qiymət indeksindən və sonuncunun ümumi dəyərinin düzəldilməsi üsulundan istifadə etmək yolu

ilə həll oluna bilər.

Birinci variant resursların real dəyəri haqda daha dəqiq informasiyanı təmin edir, ancaq о hər bir obyektin

qiymətinin hər dəfə düzəldiyini tələb etdiyindən çox əməktutumlu hesab edilir.

İkinci variant qiymətin dəqiqliyinə görə müəyyən yanlışlıqların olmağına baxmayaraq, əmək məsrəflərinə

görə nisbətən sərfəlidir və buna görə də problemin praktiki həlli üçün daha səmərəli ola bilir.

Mühasibat  uçotunun  hesablar  sistemində  inflyasiya  proseslərini  əks  etdirmək  üçün  208  «Ehtiyatların




dəyərinin  azalmasına  görə  düzəlişlər»  hesabını  «Torpaq,  tikili  və  avadanlıqlar  (əsas  vəsaitlər)»  və  Material

resurslarının yenidən qiymətləndirilməsi» hesabı kimi adlandırıb baş vermiş əməliyyatları onda əks etdirmək olar.

Bu hesaba aşağıdakı subhesabları nəzərdə tutmaq olar [4]:

1 - «Torpaq, tikili və avadanlıqların (əsas vəsaitlərin) qiymətinin tənzimlənməsi»;

2 - «Material dəyərlilərinin qiymətinin tənzimlənməsi».

İldə bir dəfə  208  №-li hesabın  1-ci  subhesabının debetində  torpaq,  tikili  və  avadanlıqların  (əsas  vəsaitin)

qiymətinin  düzəldilmiş  məbləğini  əks  etdirmək,  sonra  bu  məbləği  sözügedən  subhesabın  kreditindən  istehsal

məsrəflərini uçota almaq üçün nəzərdə tutulan hesabın debetinə silmək zəruridir.  Silinmiş  məbləğin bərabərliyini

təmin etmək məqsədilə qeyd edilən fərq məbləğini il ərzində smeta dairəsində bölüşdürmək məqsədəuyğundur.

Beynəlxalq təcrübəyə uyğunlaşdırılan digər variant inflyasiya prosesindən əmələ gələn zərərin ödənilməsi

üçün  ehtiyat  yaradılmasını  nəzərdə  tutur.  Bu  cür  halda  412,  512  «Uzun/qısamüddətli  zəmanət  öhdəlikləri»

hesabına əmlakın növləri üzrə ehtiyatların məqsədli formalaşması üçiin müvafiq subhesablar açmaq lazımdır. Ölkə

təcrübəsində qüvvədə olan uçot metodologiyası bu cür ehtiyatın maya dəyəri hesabına yaradılmasını nəzərdə tutur.

Tam  maya  dəyərini  hesablayan  zaman  ehtiyatın  yaradılması 721  «Inzibati  xərclər»  hesabının  debetinə  412,  512

«Uzun/qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri» hesa- bının kreditinə yazılış aparmaqla əks etdirüməlidir.

Məhdudlaşdırılmış  maya  dəyərinin  kalkulyasiyası  (ancaq  birbaşa  xərclər  üzrə)  zamanı  sözügedən

yuxarıdakı yazılış: 601 «Satış» hesabınınının debeti, 412, 512 «Uzun/qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri» hesabının

krediti kimi aparılmasını nəzərdə tutmaq olar.

Material resurslarının yenidən qiymətləndirilməsi hallarında onun qiymətləndirilməsindən müəyyən edilən

məbləğ  208  (2-ci  subhesabın)  debetinə  412,  512  «Uzun/qısamüddətli  zəmanət  öhdəlikləri»  hesabının  kreditinə

yazılış verilməlidir. Yenidən qiymətləndirmə məbləği öz iqtisadi məzmununa görə müəssisənin əlavə gəliri hesab

edilir.  Buna  görə  sözügedən  məbləğ  vergiyə  cəlb  olunmalı  və  bu  vergi  məbləği  çıxılmaqla  yerdə  qalan  məbləğ

müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətə daxil edilməlidir.

«Torpaq,  tikili  və  avadanlıq  (əsas  vəsait)»  və  əmtəə-material  dəyərlilərinin  qiymətləndirilməsinin

tənzimlənməsinin nəticəsinə əsasən ümumi mühasibatlıq müvafiq balans hesablarında düzəlişlər aparılmalıdır.  Bu

zaman , idarəetmə uçotunun məlumatlarında aşağıdakı qaydada düzəliş aparmaq lazımdır.

İlk növbədə, idarəetmə uçotunun hesablar planında: məsuliyyət mərkəzləri üzrə məsrəflərin və əldə edilən

nəticənin  uçotunu;  normal  metodun  tətbiqi  ilə  əmələ  gələn  kənarlaşmanın  uçotunu;  əmtəə-material  dəyərlilərinin

uçotunu aparmaq üçün xüsusi hesablar nəzərdə tutmaq zəruri sayılmalıdır.

Bu  cür  halda  maliyyə  mühasibatlığında  «Məsrəf-Məhsul  buraxılışı-Nəticə»  metodu  üzrə  maliyyə

nəticəsinin müəyyən edilməsi üçün zəruri olan ancaq əmtəə-material dəyərlilərinin dövrün əvvəlinə və axırına olan

qalıqları haqda məlumatlar göstərilməlidir.

Bu zaman maliyyə və idarəetmə mühasibatlığı arasındakı qarşılıqlı əlaqə xüsusi (paralel əməliyyatları əks

etdirən)  hesablar  vasitəsilə  həyata  keçirilir.  Onların  təyinatı bir  istiqamətdən:  bütün  «Məsrəf-Məhsul  buraxılışı-

Nəticə» metodu elementlərinin maliyyə və idarəetmə mühasibatlığına verməkdən ibarətdir.

Bütün  bu  elementlər  baş  vermiş  prosesləri  əks  etdirən  hesabların  köməyi  ilə  idarəetmə  mühasibatlığında

əks etdirilməlidir.

Yuxarıda  qeyd  edilənləri  nəzərə  alaraq  idarəetmə  mühasibatlığında  uçotun  təşkilinin  bir  neçə  variantını

işləyib hazırlamaq olar.

Bu  variantlardan  biri  professor  V. Q. Paliynin  təklifi  ilə  maliyyə  və  idarəetmə  mühasibatlığının  qarşılıqlı

əlaqəsində aşağıdakı:

1 - «Əks etdirilən nəticə»; 2 - «Əks etdirilən ilk qalıq»; 3 - «Əks etdirilən məhsul buraxılışı (satışı)»; 4  -

«Əks  etdirilən  son  qalıq»;  5  -  «Əks  etdirilən  tədarük»;  6  -  «Əks  etdirilən  məsrəflər»  subhesablarından  istifadə

etməklə «Əks etdirən» hesabı ola bilər.

Ikinci variant məsuliyyət mərkəzləri üzrə məsrəflərin idarəetmə mühasibatlığında uçotu üçün istifadə oluna

bilər. Bu zaman aşağıdakı hesablar:

1 - «Əks etdirilən hesab»; 2 - «Maya dəyəri mərkəzi hesabı»; 3 - «Mənfəət mərkəzi hesabı»; 4-«Məsuliyyət

mərkəzi  üzrə  nəticə  hesabı»;  5-  «Daxili  əlaqə  və  təsərrüfat  hesablı  iddia»  hesablarından  istifadə  nəzərdə

tutulmalıdır.

Müasir  şəraitdə  həm  ölkə,  həm  də  tərcümə  ədəbiyyatlarında  maliyyə  və  idarəetmə  uçotunda  qarşılıqlı

əlaqənin öyrənilməsi məsələsinə lazımi diqqət yetirilmədiyindən onun hərtərəfli araşdırılması böyük aktuallıq kəsb

edir.


Maliyyə  və  idarəetmə  mühasibatlığının  qarşılıqlı  əlaqəsini  təmin  edən  mühasibat  informasiyalarının

sözügedən iki mərhələlər əlaqəsini təmin edən əsas hesab 172 «Törəmə (asılı) muəssisələrin uzunmuddətli debitor

borcları»  hesabı ola  bilər.  Bu  zaman  sözügedən  hesabın  rolu  onun  kapital  qoyluşunun  balansı ilə  əsas  fəaliyyət

balansının qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən və müəssisənin həyati təcrübəsində daha əhəmiyyətli oynadığı rola daha

yaxın olur.

Qeyd  etmək  yerinə  düşər  ki,  yuxarıda  adıçəkilən  əməliyyatın  əks  etdirilən  metodikası  ölkənin  istehsalat

mühasibatlığında  kifayət  qədər  işlənmişdir.  Lakin  mühasibat  uçotu  üzrə  tanınmış  alimlərin  söylədiyi  kimi,  onun

ayrıca  maliyyə və idarəetmə mühasibatlığı yaratmaqla məqsədi açıqlanmadığından demək olar ki, bütövlükdə heç




bir əhəmiyyət kəsb etmir.

Bununla əlaqədar olaraq idarəetmə uçotunu təşkil edən zaman onun tətbiqini həyata keçirən 1) məsrəflərin

normativ  metodunu  tətbiq  edən,  2)  məsrəflərin  normativ  metodunu  tətbiq  etməyən  müəssisələri  fərqləndirmək

zəruri  sayılmalıdır.  Bu  cür  halda  a)  təsərrüfat  hesablı  bölmələrə  malik  və  b)  daxili  təsərrüfat  hesabını  tətbiq

etməyən  müəssisələri  də  ayırmaq  məqsədəuyğun  olar.  Məhz  bu  səbəbdən  idarəetmə  uçotunun  məzmununa  cavab

verən aşağıdakı matrisam qurmaqla qarşıya qoyulan məqsədə nail olmaq olar (matrisa 1) [4].



Ayrı-ayrı bölmələrə ayrılmış müəssisə

təsərrüfat hesabı

təsərrüfat hesabsız

Tətbiq edən müəssisə: Məsrəflərin

normativ uçot metodunu seçənlər

Kənarlaşmalar təsərrüfat hesablı

bölmələrin fəaliyyət nəticəsinə

təsir göstərir

Kənarlaşmalar müəssisənin

təsərrüfat fəaliyyətinə təsir göstərir

Məsrəflərin həqiqi uçot

metodunu seçənlər

Həqiqi çəkilmiş məsrəflər

bölmələr üzrə uçota alınır

Həqiqi çəkilmiş məsrəflər

müəssisələr üzrə uçota alınır



Matrisa 1. İdarəetmə uçotunun təşkili ilə bağlı olan amillər.

Qeyd  edək  ki,  bazar  münasibətlərinin  inkişafı şəraitində  müəssisənin  ayrı-ayrı bölmələrində  kommersiya

hesabının tətbiqi həm təsərrüfat fəaliyyətində mövcud olan real xüsusi vəsaitin, həm də onların müəssisəsinin son

nəticəsinə  qoyduğu  payın  düzgün  qiymətləndirilməsi  operativ  idarəetmənin  qoyduğu  vəzifə  və  məqsədlərə  tam

cavab verdiyindən daha böyük əhəmiyyət kəsb edir.

İdarəetmənin  qüvvədə  olan  real  formalarından  istifadə  edərək  iki  mühasibatlığın  qarşılıqlı  əlaqəsinin

təşkilini  nəzərdən  keçirək.  Bu  zaman  tətbiq  edilən  uçot  və  idarəetmə  metodlarından  asılı  olaraq  mühasibat

əməliyyatlarının idarəetmə mühasibatlığında əks etdirilmə sxeminə nəzər yetirmək məqsədəuyğun olar (sxem 1).

İqtisadçıların  xarici  ölkədə  təcrübədə  işləyənlərin  fikirlərini  ümumiləşdirərək  idarəetmə  və  maliyyə

uçotunun qarşılıqlı əlaqəsi üçün üç variant təklif etmək olar.



Birinci  variant  resursların  tam  həcmdə  hesablarda  əks  etdirilməsini  nəzərdə  tutur.  Bu  zaman  hər  iki

mühasibatlıqda  uçot funksiyalarının təkrar olunması müşahidə oluna bilər. Məsələn, əməkhaqqının hesablanması,

ondan aparılan tutulmalar və ödəniləsi məbləğ idarəetmə uçotunda aşağıdakı yazılışlarla əks etdirilə bilər:

hesablanmış əməkhaqqı məbləği;

DT - 202,721 KT - 533

tutulmuş gəlir vergisinin məbləği;

DT - 533

KT - 521


pensiya fonduna aparılan ayırma məbləği;

DT - 533


KT - 522

ödəniləsi məbləğ;

DT - 533

KT - 172


Bu  yazılışla  birlikdə  maliyyə  mühasibatlığında  sözügedən  əməliyyatlar  üçün  aşağıdakı  yazılışlar  aparıla

bilər:


hesablanmış əməkhaqqının ümumi məbləği üçün;

DT -172


KT - 533

-kreditor borcunun ümumi məbləği üçün;

DT - 533 KT - 521,522

verilmiş əməkhaqqmm məbləği üçün

DT - 533

KT - 221


Ikinci  variant  cədvəl  tətbiq  etməyə,  yəni  resursların  hesablarda  əks  etdirilməsi  haqda  informasiyaların

verilməsinə əsaslanır. Bu cür halda materialların bölüşdürülməsi, haqq-hesab ödəmə və dolayı xərclərin uçotu üçün

nəzərdə  tutulan  cədvəllər  maliyyə  mühasibatlığına  təqdim  edilir.  Bu  zaman  idarəetmə  mühasibatlığının  sintetik

uçotunda  istehlak  edilən  vəsaitlərin  dəyəri  202,  721№-li  hesabın  debetində,  172№-li  hesabın  kreditində  əks

etdirilməlidir,  məsrəflərin  analitik  uçotu  isə  hesablaşmaların  növləri  (material  dəyərlilərinə,  əməkhaqqına  və  i.a.



görə) və kalkulyasiya obyektləri, həmçinin maddələr üzrə təşkil olunmuşdur. Bu zaman maliyyə mühasibatlığındakı

uçot dəyişməz qalır.

Qeyd  edilən  idarəetmə  və  maliyyə  mühasibatlığındakı  yazılışların  aşağıda  verilmiş  sxematik  quruluşunu

nəzərdən keçirək (sxem 2) [3].



Üçüncü  variant  birinci  və  ikinci  variantlardakı  ayrı-ayrı  əməliyyatların  idarəetmə  mühasibatlığının

sintetik  uçot  hesablarında  əks  etdirilmə  kombinasiyasını,  qalan  əməliyyatların  isə  cədvəllərin  köməyi  ilə  maliyyə

mühasibatlığına  verilməsini  xarakterizə  edir.  Məsələn,  yuxarıda  göstərilən  əməkhaqqının  uçotu  üzrə  əməliyyatlar

idarəetmə uçotunda aşağıdakı kimi əks etdirilməlidir:

əməkhaqqının hesablanması;

DT 202,721

KT 533

əməkhaqqından tutulmuş və ödəniləsi məbləğ



DT 533

KT172


Beləliklə,  göstərilən  sxemdə  idarəetmə  və  maliyyə  mühasibatlığının  qarşılıqlı  münasibətlərinin  uçotunda

istehlak edilən resurslar mərhələsi üçüncü variantı tətbiq etməklə əks etdirilir.

Idarəetmə mühasibatlığında uçotun təşkilinə bir qədər geniş şəkildə nəzər yetirək.

Normativ  uçotun  tətbiqi  şəraitində  202  «istehsalat  məsrəfləri»  hesabının  debetində  birbaşa  texnoloji

məsrəflər  üzrə  normalar  və  dolayı xərclər  (qeyri-müstəqim  xərclər)  smetası dairəsində  çəkilən  istehsal  məsrəfləri

əks  etdirilir.  Bu  zaman  məsrəflərin  normadan  kənarlaşmasının  uçotu  səbəb  və  günahkarlar  nöqteyi-nəzərindən

məsuliyyət  mərkəzləri  və  başvermə  yerləri  üzrə  ayrılıqda  aparılır.  Bitməmiş  istehsal  qalığı normativ  maya dəyəri

üzrə qiymətləndirilir.

204/1 «Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı» subhesabının debeti ilə müxabirləşməklə 202 «istehsalat məsrəfləri»

hesabının  kreditində  buraxılmış  məhsulun  həqiqi  maya  dəyəri  göstərilməlidir.  204/1  №-li  subhesab  buraxılmış

məhsulun  normativ  (plan)  maya  dəyəri  səviyyəsində  172  №-li  hesabı  debetləşdirməklə  kreditləşdirilməlidir.

Hesabat  dövrü  qurtardıqdan  sonra  hesabın  debet  və  kredit  dövriyyəsini  müqayisə  etməklə  həqiqi  maya  dəyərilə

normativ maya dəyəri arasındakı müəyyən edilən kənarlaşmanı silməklə 204/1 №-li subhesab bağlanır. Bu zaman

dövriyyələr arasındakı fərq 801 «Ümumi mənfəət (zərər)» hesabına köçürülməlidir.

Daxili təsərrüfat hesabını tətbiq edən müəssisələrdə 204/1 №-li subhesab nəticəli hesab rolunu oynayır və о

hər  bir  təsərrüfat  hesablı  bölmə  üçün  ayrıca  açılır.  Bu  zaman  204/1  №-li  subhesab  buraxılmış  məhsulun  plan

hesablama  qiyməti  ilə  dəyəri  dairəsində  kreditləşdirilməlidir.  Bu  cür  halda  debet  və  kredit  dövriyyəsi  arasındakı

fərq təsərrüfat hesablı bölmənin mənfəətini göstərir.

İstehsal  məsrəflərinin  norma  və  normadan  kənarlaşmanı  ayırmadan  həqiqi  həcmdə  uçota  alınması

hallarında  istehsala  çəkilmiş  həqiqi  məsrəflər  və  bitməmiş  istehsal  202  №-li  hesabın  debetində,  hesabat  dövrü

ərzində sözügedən dövrün qurtarması ilə əlaqədar həqiqi maya dəyəri səviyyəsinə çatdırılan plan maya dəyəri isə

kreditində əks etdirilir. 204/1 №-li subhesabın  debetində  buraxılmış məhsulun  həqiqi  maya  dəyəri,  kreditində  isə

onun planhesablama qiyməti əks etdirilməlidir.

Sex  bölgüsü  olmayan  və  uçotu  həqiqi  məsrəflər  dairəsində  aparan  müəssisələrdə  204/1  №-li  subhesaba

ehtiyac olmur. Bu cür halda buraxılmış məhsulun həqiqi maya dəyəri 172 №-li hesabın debetinə 202 №-li hesabın

kreditinə yazılış verməklə rəsmiyyətə salınmalıdır.

Maliyyə mühasibatlığında məsrəflərin uçotu bütövlükdə müəssisə üzrə aparılır. Bölmələrin istehsal xərcləri

həqiqi səviyyədə 172 №-li hesabın debetində uçota alınmalıdır. Bölmələr tərəfindən buraxılan məhsul həqiqi maya

dəyərilə  sözügedən  hesabın  kreditində  əks  etdirilir.  172  №-li  hesabın  qalığı  istehsal  ehtiyatlarının  dəyərini,

bitməmiş  istehsalın  həcmini  xarakterizə  edir.  Anbardakı  hazır  məhsulların  partiya  uçotunun  aparılması  zamanı

yüklənmiş,  satılmış  hazır  məhsulların  həqiqi  maya  dəyəri  hər  bir  partiya  məhsulun  həqiqi  maya  dəyərindən  asılı

olan həqiqi maya dəyəri üzrə müəyyən olunur.

Yuxarıda  qeyd  edilənləri  ümumiləşdirərək  idarəetmə  uçotu  üçün  aşağıdakı  hesablar  planının  tətbiq

edilməsi təklif olunur (əlavə 1) [4].



Əlavə 1

İdarətetmə uçotunun hesablar planı

I

Bölmənin və maddələrin adı



Hesabın nömrəsi

İkinci dərəcəli hesabların

nömrə və adları

1

2

3

Bölmə 1. Istehsala məsrəflər və ehtiyatlar

Torpaq, tikili və avadanlıqların (əsas

112

1. Xüsusi vəsaitlərin amortizasiyası




vəsaitlərin) amortizasiyası

2. Icarə edilmiş əsas vəsaitlərin 

amortizasiyası

Qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyası

102

1. Oz ölkəsinin istehsalı olan quraş-



Quraşdırılası avadanlıqlar

111/3


dırılası  avadanlıqlar.  2.Xaricdən  idxal

edilən quraşdırılası avadanlıqlar.

Materiallar

201


1.Xammal və materiallar

2.Satın


 alınmış

 yarımfabrikatlar,

komplektləşdirici

 məmulatlar,

konstruksiyalar və detallar (hissələr)

1. Yanacaq

2. Тага və tara materialları

3. Ehtiyat hissələri

4. Sair materiallar

5. Emal üçün kənara verilmiş materiallar

6. Tikinti materialları

Böyüdülməkdə və kökəldilməkdə olan

131/3

heyvanlar



Materialların tədarükü və əldə edilməsi

201/4


Materialların dəyərindəki kənarlaşmalar

208/1


Pul xərcləri

721


Əsas istehsalat

202


Köməkçi istehsalat

202/10


Umumistehsalat xərcləri

202/11


1. Avadanlıqlarm saxlanması və istismarı

xərcləri


2. Nəqliyyat vasitələrinin saxlanması və

istismarı xərcləri

3. Əsas vasitələrinin saxlanması və

istismarı xərcləri

4. Idarəetmə xərcləri

5. Qeyri-istehsal xərcləri və itkiləri

6. Təbiəti mühafizə tədbirləri xərcləri

7. Kollektivin sosial inkişafı xərcləri

8.Sair xərclər

Ümumtəsərrüfat xərcləri

721

1. İdarəetmə xərcləri



2. Qeyri-məhsuldar xərclər və itkilər

3. Təbiəti mühafizə tədbirləri xərcləri 

4. Kollektivin  sosial inkişafı xərcləri

Istehsalatda zay

202/12

Gələcək dövrlərin xərcləri



242

Kommersiya xərcləri

711

Kənar material xarakterli xidmətlər



431, 531

Əməyin ödənişi üzrə xərclər

533

Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar



412, 512

Bölmə 2Buraxılış, yüklənmə və satış

Oz istehsalının yarımfabrikatları

202/12



Məhsul (iş və xidmət) buraxılışı

204/1


Hazır məhsul

204


Satış

601


Bölmə 3. Hesablaşmalar

218


Iddialar üzrə hesablaşmalar

Təsərrüfat daxili hesablaşmalar

172

Bölmə 4. Maliyyə nəticələri

Mənfəət (gəlir) və xərclər

801

Gələcək dövrün xərcləri



191

1. Keçmiş illərdə müəyyən edilmiş

əskikgəlmələr üzrə idxal olası borclar

2. Dəyərlilərin əskikgəlməsi üzrə təqsirkar

şəxslərdən alması məbləğlə dəyərlilərin

alış qiyməti arasındakı fərq

Dəyərlilərin  xarab  olmasından  olan  itkilər  və

əskikgəlmələr üzrə debitor borcları

217/1

İdarəetmə uçotunun təklif edilən hesablar planı 27 sintetik və 26 subhesabdan ibarətdir. O, dünyada qəbul



edilmiş kommersiya hesabının beynəlxalq modelinə əsaslanmışdır.

Hesablar  planı  tam  kommersiya  hesabının  həyata  keçirilmə  mexanizminin  yaradılmasına  və  onun

müəssisənin, həmçinin struktur bölmələrində effektli istifadə edilməsinə yönəldilmişdir [4].

Idarəetmə  uçotunun  hesablar  planının  işlənib  hazırlanması  bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  mülkiyyət

formasından  asılı  olmayaraq  hər  bir  müəssisənin  fəaliyyətinin  son  nəticəsinin  müəyyən  edilməsinin  əsası  olan

«Məsrəf-Məhsul buraxılışı-Nəticə» modelinə əsaslanmışdır.

Hesablar  planı struktur  bölmələrin  və  həm də  onların  ayrı xidmət  və  şöbələrinin  istehsal  strukturlanın  və

bütövlükdə  müəssisənin  proq  nozlaşdırılan  və  həqiqi  fəaliyyət  nəticəsinin  operativ  müəyyən  edilməsinə  imkan

yaradan  istehsalın  idarə  olunmasının  normativ  metoduna  əsaslanan  idarəetmə  mühasibatlığında  müəssisələrin

fəaliyyət nəticələrinin məsuliyyət mərkəzləri üzrə müəyyən edilməsinə istiqamətlənmişdir [4].

İdarəetmə mühasibatlığının hesablar planı Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 18 aprel 2006-cı

il  tarixli İ-38 saylı əmri ilə təsdiq olunmuş  hesablar planının inkişafı istiqamətində işlənib hazırlanmış və  ümumi

mühasibatlıq üçün qəbul ediləcək hesablar planının davamı hesab edilir.

İdarəetmə  mühasibatlığının  hesablar  planı  müvafiq  hesabların  krediti  üzrə  (102,112,  201,  533)  məsrəf

elementləri haqda zəruri informasiyalar əldə etməyə imkan yaradır.

Maliyyə nəticələri müəssisənin maliyyə nəticəsini göstərə bilən subhesablar nöqteyi-nəzərindən məsuliyyət

mərkəzləri üzrə müəyyən edilir.

İdarəetmə  uçotunun  təklif  edilən  hesablar  planı  idarəetmə  uçotunun  təşkilinin  çoxvariantlı  (istehsalın  idarə

olunmasının normativ, yaxud həqiqi informasiya metodunu, tam yaxud ixtisar edilmiş maya dəyəri) əsasını nəzərdə

tutur və məsrəflərin, məhsul buraxılışının və  fəaliyyət  nəticəsinin  idarə  olunması məsələlərində  müəssisələrə  tam

sərbəstlik təqdim edir.

Ədəbiyyat

1. Q.Ə.Abasov, S.M.Səbzəliyev və s. Mühasibat (maliyyə) uçotu. Bakı, 2003.

2. Q.Ə.Abasov. Idarəetmə uçotunun təşkili prinsipləri. Bakı, Elm, 2006.

3. Q.Ə.Abasov. Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, ADİU nəşriyyatı, 2009.

4. Q.Ə.Abasov. Sıfırdan başlayan mühasibat (maliyyə) uçotu. Bakı, Təknur, 2013.

Г.А.Аббасов

Соответствие плана счетов бухгалтерского учета к

системе управленческого учета

РЕЗЮМЕ

В  статье  раскрывается  роль  плана  счетов  бухгалтерского  учета  в  хозяйственной  деятельности




предприятия  и  его  значение  в  повышении  эффективности  и  деловой  активности  работы  предприятия,  в

связи с чем даются конкретные предложения о разработке новых планов счетов по управленческому учету.



G.A.Abbasov

Compliance of chart of accounts plan of accounting

with management accounting

SUMMARY

The article explores the role of the accounting plan in business enterprise and its importance in improving

efficiency and business activity of the enterprise, in connection with what are the concrete proposals to develop a

new chart of accounts management accounting.



Yüklə 328,14 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə