Materialshunoslik
Yüklə 4,38 Mb.
|
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI MEXANIKA FAKULTETI “MATERIALSHUNOSLIK” KAFEDRASI 70720601-MATERIALSHUNOSLIK VA MATERIALLAR TEXNOLOGIYASI 2-BOSQICH 76M-21 MMT GURUX MAGISTRANTI
“LISTLI METALLARNI PROKATLASH UCHUN QO‘LLANILADIGAN VALLAR FIZIK-MEXANIK XOSSALARINI YAXSHILASH TEXNOLOGIYASINI ISHLAB CHIQISH” MAVZUSI BO’YICHA MAGISTRLIK DISSERTATSIYASI
ILMIY RAXBAR: t.f.b.f.d.n(PhD) Q.G‘. BAHODIROV TOSHKENT - 2023 1
Bu dissertatsiya, metallurgiya sohasida foydalaniladigan tizimlar va texnologiyalarni o'z ichiga oladi va yangi yuqori natijalarni erkinlik va moslashuvchanlik qo'llanmasi bilan ko'rsatadi.Dissertatsiya, yangi yuqori temperaturada prokat qilish texnologiyalarining ishlab chiqishida, o'zining kengligini ko'rsatgan va bu sohada yangi yangiliklarni keltirgan. Bu nazoratli tadqiqotlar va yosh ilm foydalanuvchilari uchun juda foydali bo'ladi va metallurgiya sanoatining rivojlanishi uchun sifatli jarayonlarni taqdim etadi. АННОТАЦИЯ Эта диссертация охватывает системы и технологии, используемые в металлургии, и демонстрирует новую высокую производительность с руководством по свободе и гибкости.Диссертация показала свою широту в разработке новых технологий высокотемпературной прокатки и привнесла новые инновации в этой области. Это будет очень полезно для контролируемых исследований и молодых пользователей науки и обеспечит качественные процессы для развития металлургической промышленности. ANNOTATION This thesis covers the systems and technologies used in metallurgy and demonstrates new high performance with a manual of freedom and flexibility.The thesis showed its breadth in the development of new high-temperature rolling technologies and brought new innovations in this field. It will be very useful for supervised research and young science users and provide quality processes for the development of metallurgical industry. 2
MUNDARIJA
3
Jahonda yuzdan ortiq mamlakatlarda listli metallarni prokatlash usulida buyumlar ishlab chiqarishda uning sifatini yaxshilash, xizmat muddatini oshirish va energiya tejamkorligini ta’minlashga qaratilgan tadqiqotlar olib borilmoqda. Mashinasozlik sohasida 40% dan ortiq metal buyumlarga prokatlash usulida ishlov beriladi. So‘ngi yillarda listli metallarni sovuq xolda prokatlashning energiya tejamkor usullarini ishlab chiqishga katta ahamiyat berilmoqda. Shu bilan bir qatorda prokatlangan listlarning mexanik xossalariga qo‘yiladigan talablarning oshishi sovuq xolda plastik deformatsiyalash usuli bilan olinadigan listli metallarni ishlab chiqishda ichki zo‘riqish kuchlaridan xoli bo‘lgsan mahsulot olish texnologiyalarini yaratish muhim vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Respublikamiz mustaqillikga erishgandan buyon mamlakatimizda yengil avtomobillarni ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilib, jahon bozorida raqobatbardosh bo‘lgan avtomobillarni ishlab chiqarish bilan bir qatorda uning butlovchi qismlarini lokallashtirishga alohida e’tibor qaratildi. Bu borada avtomobilsozlikda qo‘llaniladigan listli prokat qismlarni tayyorlash texnalogiyasini o‘zlashtirishda sezilarli natijalarga erishilib, jumladan, mahalliy xomashyodan list xomakilarini tayyorlash uchun texnologiyalar ishlab chiqildi, prokatlash usulida olinayotgan list mahsulotlarining tannarhi pasaytirildi. Shular bilan bir qatorda metallurgiya kombinatlarining eksport qilinayotgan prokat mahsulotlarini ishlab chiqarishda ularning raqobatbardoshligini ta’minlaydigan energiya tejamkor texnologiyalarni takomillashtirishni talab etmoqda. O‘zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida, jumladan «… milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish, … iqtisodiyotda energiya va resurslar sarfini kamaytirish, ishlab chiqarishga enrgiya tejaydigan texnologiyalarni keng joriy etish» vazifasi belgilab berilgan. Ushbu vazifani bajarishda metallurgiya kombinatlarida qo‘llaniladigan issiqlayin prokatlash o‘rniga energiyatejamkor texnologiya asosida listli metallarni sovuq prokatlash jarayonini takomillashtirish asosida mahsulot sifati va raqobatbardoshligini oshirish muhim masalalardan biri hisoblanadi. 4 Jahon tajribasida listli metallarni sovuq holda prokatlash jarayonini takomillashtirishga katta ahamiyat berilmoqda. Jumladan, listli metallarni prokatlashda o‘timlar sonini optimallash, prokatlash tezligi va listga tushadigan bosimning mahsulot mexanik hossalariga ta’sirini kamaytirish texnologiyasini ishlab chiqish, prokat stanlarining optimal konstruksiyasini ishlab chiqish mazkur sohani rivojlantirishning asosiy omillaridan hisoblanadi. Yurtimizda metallurgiya va mashinasozlik sohalaridagi ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish bo‘yicha qo‘llaniladigan texnologiyalarini takomillashtirish chora-tadbirlari amalga oshirilmoqda. 2017-2021- yillarda, “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi” da jumladan “ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yangilash, eng avvalo butlovchi buyumlar importining o‘rnini bosish” vazifasi belgilab berilgan. Ushbu vazifalarni amalga oshirish, jumladan, metallurgiya va mashinasozlik, prokat ishlab chiqarish texnologiyalarini o‘rganish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-son “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni hamda 2016-yil 26-dekabrdagi PQ 2698-son “2017-2019-yillarda tayyor mahsulot turlari, butlovchi buyumlar va meteriallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirishning istiqbolli loyihalarini amalga oshirishni davom ettirish chora-tadbirlari to‘g’risada”gi, 2018-yil 27-apreldagi PK-3682-son “Innovatsion g‘oyalar, texnologiya va loyihalarni amaliy joriy qilish tizimini yana takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarorlari, “O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 08.10.2019 PF-5847-sonli Farmoni hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga prokat ishlab chiqarish texnalogiyalarini o’rganish bo’yicha tadqiqotlar muayyan darajada xizmat qiladi. Metallurgiya va mashinasozlik sohasi prokat ishlab chiqarish texnologiyalari va keng ko‘lamda iste’mol buyumlarni ishlab chiqarishni o‘z ichiga oladi va u hamma jamiyat ishlab chiqarishning rivojlanishida asos bo‘lib xizmat qiladi. 5 Mashinasozlikni takomillashtirish mehnat unumdorligini oshirish va mahsulot tayyorlashda mehnathajmini kamaytirishga yo‘naltirilgan. Bu rivojlanishning bosh omillaridan biri bo’lib, hamma korxonalarda texnalogik va ishlab chiqarish mashinalari va unumdorligi oshirish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotni sifatini yaxshilash va buyum ishlab chiqarishga ketadigan mehnat sarfini kamaytirish va mehnat sotsial sharoitini yaxshi tomonga o‘zgartirish kabi masalalarni yechadi va insonni texnalogik jarayonlardagi operatsiyalarni bajarishdan bevosita ozod qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlariga mosligi. Mazkur tadqiqot respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining «Energetika, energiya va resurstejamkorlik « ustuvor yo‘nalishi doirasida bajarilgan. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Dunyo tajribasida listli metallarni bosim bilan ishlash uchun turli texnologiyalar ishlab chiqilgan. Takomillashtirilgan mikristrukturaga ega listli metallarni olishda prokatlashning hamda bosim bilan ishlov berishning texnologiyalari yaratilgan. Jahonning yetakchi ilmiy markazlari va oliy ta’lim muassasalarida, jumladan, Janubiy Koliforniya universuteti (AQSH), Shimoli-g‘arbiy politexnika universiteti(Xitoy), Drezden texnika universitetining materialshunislik instituti (Germaniya) hamda mustaqil davlatlar hamdo‘stligi olimlari tomonidan prokatlash jarayonini takomillashgan texnoligiyasini ishlab chiqish uchun muhim ilimiy ishlanmalar qilingan. Ular metallarning prokatlash texnologiyasini takomillshtirishda yangi prokatlash stanlari konstruksiyalarini ishlab chiqib, olinayotgan materialning fizik va mexanik xossalarini oshirishga erishgan. O‘zbek olimlaridan F.S.Abdullayev, R.U.Kalamazov, R.G Mahkamov va boshqalar list materillariga bosim bilan ishlov berishda mahsulot yuza tekisligini optimallash, ishchi yuzalarning mustahkamligini hamda buyumlarning yeyilishbardoshligini oshirishni ta’minlaydigan texnologiyalarni ishlab chiqishgan. Professor R.X.Saidahmedov prokat stanlarining konstruksiyasini takomillashtrish orqali mahsulotning ichki zo’riqish kuchlarini kamaytirishga erishgan. Hozirgi kungacha plastik deformatsiyalashni yuqori bosimda burash va to’g’ri 6 kanalli va burchakli preslash usullari mavjud bo’lib, ular faqat uzlukli jarayonni o’z ichiga oladi. Hozirgi vaqtda uzluksiz texnologiyalarni qo’llash va mavjud texnologiyalarni takomillashtirish, hamda prokatlashning energiyatejamkor texnologiyalarini ishlab chiqish yetarli darajada o’rganilmagan, respublikamizda metallarni prokatlash usulida ishlab chiqarishni rivojlantirish ilmiy-amaliy ahamiyatga ega dolzarb vazifa hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi Listli metallarni prokatlash uchun qo’llaniladigan vallar fizik-mexanik xossalarini yaxshilash texnologiyasini ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: Metallarni prokatlash. Bo’ylamasiga prokatlash. Prokat stani Roliklarning tasnifi Rolikli rulolar uchun ish sharoitlari va talablari Ruloning sinishi sabablarini taxlil qilish. Tadqiqotning usullari. Tadqiqot jarayonida listli metallarni uzilishga sinashning universal usullari, material qattiqligini aniqlashning Brinell va Rokvell usullari, chuqur deformasiyalanishni aniqlashning Eriksen usuli, listli metallning makro va mikrostrukturalarini o’rganishning optik mikroskopiya usuli qo’llanilgan. mavjud prokatlash texnologiyasini takomillashtirish bilan yangi energiyatejamkor simmetrik prokatlash texnologiyasi ishlab chiqilgan; yangi energiyatejamkor simmetrik prokatlash texnologiyasi asosida olingan listli mis va uning qotishmalarini termik ishlash texnologiyasi ishlab chiqilgan; mis polosasini prokatlashdan keyin termik ishlov berishning yangi rejimlari ishlab chiqilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Listli metallarni prokatlash uchun qo’llaniladigan vallar fizik-mexanik xossalarini yaxshilash texnologiyasi taklif etildi DISSERTATSIYANING ASOSIY MAZMUNI Kirish qismida dissretatsiya mavzusining dolzarbligi va zaruriyati asoslangan, maqsadi va vazifalari shuningdek tadqiqot obyekti va predmeti shakllantirilgan,tadqiqotning O’zbekiston Respublikasi va texnologiyalarni rivojlantirishning muhim yo’nalishlariga mosligi keltirilgan, tadqiqotning ilmiy yangiligi va amaliy natijalar bayon etilgan olingan natijalarning ishonchliligi 7 asoslangan, tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati yoritilgan, tadqiqot natijalarini amaliyotga qo’llagan muassasalar, e’lon qilingan ishlar va dissertatsiya bo’yicha ma’lumot berilgan. Listli materiallarni sovuq holda prokatlashning hozirgi zamon holati tahlili. Metallarni bosim bilan ishlash, shuningdek mexanik xossalarini yaxshilash va listli materillarni modellashtirish prinsiplari va texnologiyalarini yaratishga bag’ishlangan tadqiqotlarning hozirgi holati tahlil qilingan. Metallarni plastik deformatsiyalash mexanizmlari, polikristallar deformatsiyasi va metallarning plastik deformatsiyalanishidagi dislokatsiyalar tadqiqotlari taxlili keltirilgan. Listli metallarning kristallografik teksturlarini o’rganish, polikristalning mexanik ko’rsatkichlari keltirilgan. Prokatlash jarayoni sarf etiladigan enrgiyani tejashda hamda listli metallning xossalarini yaxshilashda prokatlash kuchini kamaytirish va teksturani modifikatsiyalashda kata afzallik beradi. Katta miqdordagi deformatsiyalar domana ultramayda strukturali shaklga keltirish imkonini beradi. Plastik deformatsiyada kuch olingandan so’ng deformatsiyalangan metal o’zining dastlabki shaklini tiklamaydi. Odatda xona haroratida metallarning plastik deformatsiyasi diffusion mexanizm bilan emas, balki siljish (sirpanish) (yuqori energiya nuqsonli qurilma metallarda) va ikkilamchi (quyi energiya nuqsonli qurilma metallarda) ro’y beradi. Metallarda siljish deformatsiyalari kata atom zichligiga ega bo’lgan Kristal panjaralarning tekisliklarida ma’lum yo’nalishlarda dislokatsiyalar harakatining ko’tarilishi bilan bir kristall panjaraning ikkinchisiga nisbatan siljishi siljish kuchlanishining (τ) ta’siri natijasidir. Listli metallarni sovuq holda prokatlsash stani va uning asosiy parametrlari. Prokatlash bilan ishlov berish qora va rangli metallarni prokatlash yo‘li bilan turli buyum va yarimfabrikalar olish (prokatlash), shuningdek, sifatini oshirish maqsadida ularga qo’shimcha (termik) ishlov berishni o‘z ichiga oladi. Prokat ishlab chiqarishning asosiy mahsulotlariga yarim xom ashyo yoki zagatovka, list prokat, trubalar, mashina detallarining zagatovkalari (g‘ildiraklar, halqalar, o‘qlar, sharlar) kiradi. Prokatlash meterialni prokat stani vallari orasidan o’tkazishga asoslangan. Prokatlashning bo‘ylama, ko‘ndalang va ko‘ndalang-vintli usullari bor. 8 Bo‘ylama usulda buyum qaramaqarshi yo‘nalishda aylanadigan vallar orasidan o‘tkazilib, plastik deformatsiyalanishi natijasida ko’ndalang kesimi kichrayadi, uzunligi esa ortadi. Prokatlanadigan buyumlarning 90% shu usulda olinadi. Ko‘ndalang usul bilan ko‘ndalang kesimi uzunligi bo’yicha davriy o‘zgaradigan zagatovkalar, ko‘ndalang vintli usul bilan trubalar prokatlanadi. Davriy prokatlashda zagatovka bir tomonga aylanuvchi ikki val orasidan o’tadi. Rangli metallar- alyuminiy, mis, magniy, rux va ularning qotishmalarini prokatlab, har xil ko’ndalang kesimli list, lenta, sim v azar qog‘ozlar tayyorlanadi. Listli metallarni prokatlash texnologik jarayoniga quyidagi asosiy operatsiyalar kiradi: uzluksiz quyib olingan quymani xomaki prokatlash, to‘g‘rilash, frezalash, qizdirib prokatlash, rulon qilib o‘rash va sovuqlayin prokatlash. Sovuqlayin prokatlangandan so’ng rulonlar yoyilib, listlarga kesiladi va termik ishlov beriladi. Uzluksiz quyib prokatlash usulida suyuq alyuminiy taqsimlagich novdan o‘tib, vakillar orasidagi bo‘shliqqa tushadi, unda rangli metal vallarga tegib kristallanadi va xosil bo‘lgan polosa stan vakillari orasidan uzluksiz chiqadi. Rulonli polosa suyuqlantirish va quyish qismidan so’ng bir kletli to’rt vakilli reversiv metallarni suvuq holda prokatlash dastdohi < Gilotin qaychilar 10 yordamida polosa uchlarini ushlab turish uchun defektli qisimlari kesib tashlanadi. Gilotin qaychilari oldidan o’rnatilgan qalinlikni o’lchash qurilmasi klet 11 ga kirayotgan va chiqayotgan rulonning qalinligini o‘lchab turadi. 9 Rasm. Bir kletli to’rt valiklireversiv sovuq holda prokatlash dastgohi 260/560x550 firm < Qalinlikni o’lchash qurilmasidan kelayotgan signallar prokatlanayotgan polosa qalinligini avtomatik ravishda sozlashda foydalaniladi. Prokatlash bir kletli to’rt valikli reversiv sovuq holda prokatlash dastgohida amalga oshiriladi. Ishchi vallarning mustahkamligini oshirish hamda ularning egilishini cheklash uchun ishchi vallarga bosib turuvchi valiklar 12 o‘rnatilgan. Ular ishchi valiklar 7 bilan kontakda bo‘lib, ishchi va bosib turuvchi valiklar bo‘yinchalari yostiqchalar 13 ga maxkamlangan. Bosib turuvchi valiklar yetaklovchi emas, balki ular ishchi valiklar bilan kontak natijasida xosil bo‘ladigan ishqalanish kuchi xisobiga harakatlanadi. Prokatlashdagi kuchlanish ikkita gidrosilindr 14 yordamida yuqori yostiqchalar 15 orqali yuzaga keltiriladi. Vallar hamda deformatsiya o‘chog‘ini sovitish va moylab turish uchun mineral hamda o’simlik moyli suvli emulsiyadan foydalaniladi. Listli metallarni tadqiq qilish usullari va ularda olingan natijalar. Namunalarning mexanik xossalarini aniqlash uchun ularni prokatlashdan oldin va prokatlashdan keyin bir o’qli universal qurilma yordamida maksimal 50 ₖH kuchgacha yuklama bilan cho’zishga sinaldi. Loboratoriya tadqiqotlari sovuq xolda prokatlash bilan qisqartirilgaan texnologik sxema bo’yicha (qattiq xolati) va 3,0 mm va 0,5 mm oraliq o’lchamlarda mis polosali namunalarda olib boriladi. Quyilgan polosani sinchiklab ko’rilganda yuza va ichki nuqsonlar borligi aniqlanmadi. 2 va 3- rasmlarda yumshatilgan (kuydirilgan) mis polosa mikrostrukturasi keltirilgan. 10 2-rasm. 3,0 mm gacha prokatlangan 3-rasm. 0,5 mm gacha prokatlangan va yumshatilgan mis polosaning va yunshatilgan mis polosasining Mikrostrukturasi (ₓ100) mikrostrukturasi (ₓ100) Prokatlashning o‘timlari 3-rasmda ko‘rsatilgan tadqiq qilingan 8 namunaning mikrostrukturasi misning deformatsiya va yumshatishdan keying rekristallangan holatiga to’g’ri keladi. Ko‘ndalang kesim mikrostrukturasida ipsimon va quyma strukturasi qoldiqlari yo’q- bu misli polosaning yuqori deformatsiyalanish darajasi va maqbul yumshatish haroratlari bilan tushuntiriladi. Struktura 35-40 mkm o‘rtacha kattalikdagi to‘g‘ri o‘qli mis donalaridan tashkil topgan. Termik ishlov berish - metal va qotishmalarning xossasini o‘zgartiruvchi keng tarqalgan zamonaviy texnik usullardan biri xisoblanadi. Metallurgiya va mashinasozlik korxonalarida termik ishlov berish zagatovka, yarim tayyor maxsulot va mashina detallari ishlab chiqarishni texnologik jarayonlarining muhim zonalaridan biri xisoblanadi. Termik ishlov berish metal va qotishmalarga bir tomondan texnologik xossalarini (bosim, kesish va boshqa usullar bilan ishlov beruvchanlikni) yaxshilash uchun oraliq operatsiya, ikkinchi tomondan buyumlsrning ekspluatatsion ko‘rsatkichlarini talab darajasida ta’minlash uchun metal va qotishmalarni kompleks mexanik, fizik va kimyoviy xossalar berishga mo’ljallangan oxirgi operatsiyalardan biri xisoblanadi. Termik ishlov berish nazariyasi metallshunoshlikning ma’lum bir qismi xisoblanadi. Metallshunoslikning eng asosiy vazifasi, bu metal va qotishmalarni tuzilishi va texnik muxim xossasi orasidagi o‘zaro bog‘liqlik qonuniyatlarini o‘rganishdir. Qizdirish va sovutish metal materialning strukturasi o‘zgaradi, bu esa uning 11 mexanik, fizik va kimyoviy xossalarini o’zgarishiga olib keladi. Mis va uning qotishmariga termik ishlov berishda quyidagi asosiy xususiyatlarni e’tiborga olish kerak: yuqori issiqlik o’tkazuvchanlik va qizdirishda gazlar bilan o’zaro tasirlashuvi. Yupqa va yarim tayyor maxsulotlarga issiqlayin ishlov berishda issiqlik o’tkazuvchanlik ikkinchi darajalidir. O‘lchamlari katta bo‘lgan mahsulotlarni qizdirishda misning ko‘ndalang kesimi bo‘yicha issiqlik o‘tkazuvchanligi boshqa qotishmalar (masalan titan qotishmalari) ga qaraganda tez va yuqoridir. Misning bu xususiyati tufayli misni toblashda muammo tug‘ilmaydi. Katta o‘lchamli detallarda yoki yarim tayyor mahsulotlarda toblanish butun yuza bo‘ylab bir xil va juda yaxshi tarqaladi. Yuqori haroratlarda mis va uning qotishmalari kislorod va suv bug‘i bilan aktiv bog‘lanishda bo‘ladi, ya’ni tez ta’sirlashadi. Shunga ko‘ra misdan tayyorlangan mahsulot va yarim mahsulotlarni termik ishlashda ximoya atmosferasidan foydalaniladi. Bunday ximoya atmosferasi alyumin qotishmalarini termik ishlashda kam ishlatiladi. Mis va uning qotishmalarini yumshatishdan maqsad qotish jarayonida strukturani muvozanat holatga keltirishda buzilishlarni yo’qotishdir. Gomogen yumshatish quyma maxsulotlarda maksimal haroratda qotishmani tashkil etuvchilari og’ib ketmasligini ta’minlaydi. Mis va latunda likvatsiya nisbatan kam bo’ladi. Shuning uchun issiq holda quyib ishlangan detallarni gogmogen yumshatishni o’zi yetarli bo’ladi. Quyma misda evtektika donalar chegarasida joylashadi va nuqtaviy tuzilishga ega bo’ladi. Bunday mis qotishmasi deformatsiyalanganda (bosim bilan ishlanganda) evtektika yemirilib, mis (1)-oksid aloxida-aloxida qo’shilmalar tarzida bo’lib qoladi. < Rulonlar maxsus taglikka joylashtirilgan uni ustidan maxsus qopqoq tushiriladi. Qopqoq taglikka zich yopiladi va undan gaz chiqishiga yo’l qo’ymaydi. Qopqoq ichida dastlab azod yuboriladi, chunki azod kislorod va vodorod bilan odatdagi sharoitda ta’sirlashmaydi. Azod qopqoq ichiga juda kata bosim bilan 150m /soat yuboriladi. Azod qopqoq ichidagi kislorodni siqib chiqarib 5-7 daqiqada qopqoq xajmini to’ldiradi. So’ngra vodorod azoddan yengil gaz bo’lganligi uchun 12 qopqoqning yuqori qismidan vodorod yuboriladi. Bunda vododrod endi azodni siqin chiqarin qopqoq hajmini butunlay egallaydi. Bu yerda azodning vazifasi kislorod bilan vododrodning bir-biriga aralashib reaksiyaga reaksiyaga kirishmasligi uchun oraliq gaz vazifasini o’taydi. Vodorod to’ldirgach qopqoq ustidan maxsus qizdirish qurilmasi tushiriladi. EBNER gaz alangasida qizdiruvchi qurilma bo’lib, gaz alangasi qurilma ichiga yoqiladi va qizdirish boshlanadi. EBNER termik ishlov berish qurilmasi asosan 500℃haroratgacha qizdiriladi. Ma’lum haroratgacha qizdirilib, ma’lum vaqt shu haroratda ushlab turilib, keyin sovitish jarayoni boshlanadi. Bu jarayonda qizdirish qopqog’i olinib, sovitish qopqog’i o’rnatiladi. Sovitish kamerasi ichiga havo haydaladi. Ma’lum haroratgacha havo bilan sovitilgach keyin suv bilan sovitishga o’yadi. 80℃ gacha pech qobig’ida sovitilib, keyin sovituvchi qopqoq olinadi va ximoyalovchi qopqoq ichiga yana azod gazi yuboriladi. Vodorod gazi siqib chiqariladi. Qopqoq ichida azod so’rib olinadi va ximoya qobig’i olinadi. Rulonlar maxsus kranlar orqali olinadi va yuza qismlarini tozalash uchun maxsus bo’limga yuboriladi. Takomillashtirilgan prokatlash texnologiyasining energetik parametrlarini aniqlash va uni < < Mis polosalarni prokatlashning energetic parametrlarini xisoblashning mavjud bo’lgan uslublarito’rt valikli prokat stanida sovuqlayin prokatlash jarayonlariuchun B.V.Kucheryayev metodikasi maqbul ekanligini ko’rsatib berdi. Ko’rgazmali taqqoslash uchun mavjud bo’lgan 9 o’timli (proxodli) 17,9 dan to 3,0 mm gacha polosani prokatlash texnologik sxemasidan 7 o’tishgacha 13 qisqartirilgasnprokatlashda metal bosimning valikka ta’siriga bog’liqlik grafigini ko’ramiz. 4-5-rasmlarda prokatlashning o’timlari bo’yicha prokatlash kuchi bog’liqlik grafiklari keltirilgan. Bundan ko’rinib turibdiki, polosa qalinligini 18 dan 3 mm gacha qisqartirishda, prokatlash rejimlarini to’g’ri tanlash xisobiga o’timlar sonini 9 tadan 7 taga kamaytirilgani ko’rsatilgan. Bunda barcha chegaraviy shartlar saqlanib qolgan. 1-qator mavjud texnologik sxema 1-qator mavjud texnologik sxema bo’yicha 9 o’tishli prokatlash; bo’yicha 9 o’tishli prokatlash; 2-qator qisqartirilgan simmetrik 2-qator qisqartirilgan simmetrik sxema Sxema bo’yicha 7 o’tishli prokatlash bo’yicha 5 o’tishli prokatlash 4-rasm. Prokatlashda polosaning 5-rasm. Prokatlashda polosaning 3,0 17,9 dan to 3,0 mm gacha qalinlik- dan to 0,5 mm gacha qalinlikgacha gacha o’tishlar bog’liqligi grafigi o’tishlar bo’yicha bog’liqligi grafigi Prokat ishlab chiqarish tarixi Metallarni prokatlashning kashf etilishi o’rta asrlarga to’g’ri keladi va bu metall listlarni olishga bo’lgan talabni oshishi bilan tushuntiriladi. XVI asrgacha listlarni olishning eng ko’p tarqalgan usuli bolg’alash usuli bo’lgan. Listlarni bolg’alash list bilan kurashuvchi ish deb atalgan, u bilan antik va ayniqsa, o’rta asrlarda temirchilar shug’ullanganlar. Lekin listni ma’lum bir aniq qalinlikda uning hamma yuzasi bo’ylab bolg’alash usuli bilan olish imkonsiz edi. Bu jiddiy texnik muammoni silliq gidravlik jo’vaga ega bo’lgan prokat stanini qo’llash bilan muvaffaqiyatli yechilgan. 14 Eng avval qalayni prokatlash uchun ishlatiladigan qurilma yozuvi buyuk olim Leonardo da Vinchi qalamiga mansub bo’lib, rasm ko’rinishidagi hujjat va u 1495-yillarga to’g’ri kelishi aytilgan. Muallif qo’lda ishlaydigan silliq gidravlik jo’vaga ega bo’lgan prokat stanining tasvirini tushuntirish yozuvi bilan qoldirgan. Olimning ma’lumotiga ko’ra, prokat stani “yupqa va bir tekisdagi qalayli listlarni” tayyorlashga mo’ljallangan edi. Taxminan XVII- asrning oxiriga qadar prokat stanining uzatmasi qo’lda harakatga keltirilgan, XVIII- asrga kelib suvli uzatmada harakatga kelishga o’tilgan. Taxminan shu vaqtga kelib, temir prokatlash ishlab chiqarilishi boshlandi. Rassiyada esa bu ishlab chiqarish yaxshi rivojlangan bo’lib, rokatlash stani tom yopish uchun mo’ljallangan temirni ishlab chiqarishga mo’ljallangan. XVIII-asrning oxiriga kelib, prokat stanini uzatmasini harakatga keltirish uchun bug’ mashinalari qo’llanila boshlandi va bu bilam mwtallurgiya zavodlarida ishlab chiqarish sikllarining uch asosiy bo’g’ini sifatida prokatlash qo’llanila boshlandi va asta-sekin bolg’alashning nisbatan kam unumdorlikka ega bo’lgan usullarini siqib chiqara boshladi. 1923-yilda AQSH da birinchi marta uzluksiz ishlaydigan keng polosali list ishlab chiqaradigan stan qurildi. Listlarni sovuq holda prokatlash XIX-asrning 80-yillariga to’g’ri keladi. Trubalarni sovuq holda prokatlash asosida ishlab chiqarish usuli 1930-yilda AQSH da yaratilgan. XX- asrning 60-yillarida sobiq ittifoq, AQSH, Germaniya va Italiya kabi davlatlarda quymakorlik prokatlash agregatlari yaratilgan bo’lib, unda uzluksiz quyma va prokatlash jarayonlari birlashtirildi. Keyinchlik bunday agregatlar alyuminiy va mis qotishmalaridan tayyorlangan katankalar, alyuminiy qotishmasidan tayyorlangan listlar va po’latlardan yasalgan zagatovkalarni ishlab chiqarishda keng ko’lamda qo’llanila boshlandi. Hozirgi vaqtda Rassiyada yiliga 1,5 mln tonna va qalinligi 48 mm gacha bo’lgan prokatlash listlar ishlab chiqaradigan quvvatga ega bo’lgan stanlar ishlatilmoqda. O’zbekistonda ham bu sohaga kata e’tribor qaratilgan. Shulardan biri Toshkent viloyatida “Bekobod metal zavodi” bu zavodda armatura, xo’jalikda ishlatiladigan idish tovoqlar, qurilish maxsulotlari, shveller, purut va sharli prokat mahsulotlari ishlab chiqariladi. Toshkent shahrida V.L.Galperin nomidagi 15 “Toshkent quvur zavodi” ushbu zavodda rulonli listlar, polosali listlar, qurilishda ishlatiladigan armaturalar, purutlar, elektr tokini yaxshi o’tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo’lgan rangli materiallardan similar va chokli quvurlar ishlab chiqariladi. Ayniqsa, hurmatli Prezidentimiz Sh.Mirziyayevning tashabbuslari bilan 2020-yilda Toshkentda qurilgan “Toshkent metallurgiya zavodi” MCHJ da po’latdan rulonli listlar va avtolistlar kata hajmda ishlab chiqarilishi yo’lga qo’yilmoqda. Ushbu loyihadan ko’zlangan maqsad O’zbekistonda ishlab chiqarilayotgan avtomobillarni tashqi korpuslarini ishlab chiqarishda ishlatiladigan avtolistlarni o’zimizda ishlab chiqarish hamda maishiy texnika vositalarini ishlab chiqarishda qo’llaniladigan rulonli listlarni ishlab chiqarish, ya’ni mahsulot tannarxini pasaytirish xisblanadi. Prokat ishlab chiqarish texnalogiyasi Prokatlash deb zagatovkaga talab etilgan shakl va o’lchamlar berish maqsadida aylanuvchi jo’valar orasida siqib o’tish jarayoniga aytiladi. Prokatlash jarayoni quyidagi tarzda amalga oshiriladi (1-rasm). 1-rasm. Prokatlash sxemasi: 1-prokatlanadigan zagatovka tilimi; 2-aylanuvchi jo’va. Qalinligin N bo’lgan prokatlanadigan zagatovka tilimi 1 uning yuzasi va uning aylanuvchi jo’valar yuzasi 2 orasidagi yuzaga keladigan ishqalanish kuchi ta’sirida ular orasidagi tirqiah orqali tortilib olinadi. Tirqish balanligi 16 prokatlanadigan tilim boshlang’ich balandligidan kichik, shuninguchun plastic siqishdan keyin tilimni oxirgi o’lchami h dan kichik bo’ladi. Tilimni boshlang’ich va oxirgi o’chamlari orasidagi farqiga absalyut siqilish deyiladi. Absalyut siqilishga erishish uchun zagatovkani jo’valar orasidan bir necha marta o’kazilishi mumkin. Bu qiymat bir qancha sabablar bilan chegaralanadi. Juda ham kichik siqilishda prokatlash vaqti oshadi, metal sovib qoladi va uni prokatlash uchun kata kuchlar talab qilinadi. Zagatovkani kata kuchlar bilan siqishda unda jdarzlar paydo bo’lishi mumkin. Mana shuning uchun har bir zagatovka uchun aylanuvchi jo’valar terzligi, ular orasidagi masofa hisoblanadi va bunda materialning mustaxkamlik tavsifnomalari hisobga olinadi (2-rasm). 2 -rasm. Prokatlashdagi metall tolalarining ko`rinish sxemasi. Prokatlashda tilimni qalinligini kamayishi uning enini oshishiga olib keladi.Metallurgiyada bu jarayon kengayish deb ataladi. Uni zagatovka o’lchamini hisoblashda e’tiborga olinadi. Masalan, agar zagatovkani kengayishin hisoblangan qiymatidan kata bo’lsa, u holda metalning eni bo’yicha keragidan ortiq qismi yuzaga keladi va u jo’valar orasidagi tirqishga bosim bera boshlaydi, natijada keragidan ortiq metall qismi elementi g’adur-budur hosil bo’ladi va uni olib tashlash kerak. Juda ko’p metal va qotishmalar sovuq holatda yetarli darajada plastik emas, shuning uchun zagatovka ma’lum bir temperaturagacha dastlabkin holatda qizdiriladi. Prokat ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan jihozlarni asosiy konsruktiv qismlarini qisqacha ko’rib chiqamiz. Prokatlash uchun ishlatiladigan jo’valar metallarni prokatlashda ishlatiladigan ishchi asboblar hisoblanadi. Har bir jo’va silindr ko’rinishga ega bo’lib, mustahkam cho’yan yoki po’latdan quyilgan bo’ladi. Tilim listlar va plastinalarni prokatlashda jo’valar silliq tayyorlanadi. Prokatlash texnalogik jarayonlarining asosiy tamoyillari 17 Metallurgiya zavodi quyidagi texnalogik jarayonlarga muvofiq ishlaydi. Domen pechlarida olingan cho’yan va po’lat konverterlarida, marten yoki elektr pechlarida qayta ishlanadi. Po’latni erish sexlarida uzluksiz ishlashini ta’minlovchi suyuq cho’yan zaxirasi mikserlarda saqlanadi. Po’lat eritish sexlarida olingan quymalar maxsus bo’linmasiga kiritiladi, u yerda ular qolipdan ajratiladi va prokat sexlariga yuboriladi. Hozirgi vaqtda maxsus uskunalarda po’latni uzluksiz quyish usuli bilan yarim tayyor maxsulotlar ishlab chiqarish keng tarqalmoqda, bu esa qisqich stanlarda qayta ishlashni, prokat ishlab chiqarish texnalogik jarayonidan chiqarib tashlash imkonini beradi. Zamonaviy prokat sexlarida quyma yoki uzluksiz quyma zagatovkalarda tayyor maxsulotlargacha bo’lgan prokat ishlab chiqarishning asosiy tuzilishi ushbu rasmda ko'rsatilgan. Metall sifatining standart talablariga muvofiqligi ko’p jihatdan boshqarish tizimining takomillashganligiga, shu maqsadda ishlatiladigan usul va vositalarning ishonchliligiga bog’liq. Sifat nazorati standatr yoki buyurtmaga mos kelmaydigan quyma va zagatovkalarni prokatlashni oldini olish uchun amalga oshiriladi. 18
Quyma va uzluksiz quyish bilan olingan zagatovkadan prokat ishlab chiqarish sxemasi. Prokat ishlab chiqarish texnalogiyasining umumiy ma’lumotlari Tayyor prokat olish texnalogik jarayoni metallurgiya ishlab chiqarishda yakuniy bosqich sanaladi. Metallurgiya korxonalarining prokat sexlari orqali po’lat eritish sexlarida eritilayotgan po’latlar 85% dan ko’prog’i o’tadi. Metallurgiya korxonalarida metallni prokatlash uchun turli xildagi va maqsaddagi stanlar o’rnatiladi. Prokatlash stani bu- metal o’ramlarining plastic plastic deformatsiyasini vakeyinchalik uni qayta ishlashni bajaradigan mashina va agregatlar majmui. Shuningdek prokat sexlarida metallni qizdirish, yumshatish va normallash moslamalari, uning sirtinintozalash va himoya qoplamalarini qo’llash uchun agregatlar, bundan tashqari sifatli tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchunzarur bo’lgan boshqa mashina va yig’ish materiallari o’rnatilgan. Zamonaviy metallurgiya korxonalarida prokat ishlab chiqarishning texnalogik jarayoni asosan ikki bosqichda iborat: yarim tayyior mahsulot olish va uni tayyor profilda prokatlash. Zamonaviy 19 metallurgiya zavodi asosiy sexlarining joylashish sxemasi metal oqimining faqat bir yo’nalishda harakatlanishini ko’zda tutadi, bunda metal domna pechidan boshlab prokat sexlarining tayyor mahsulot omborlariga tomon boradi.Prokat sexlari orqali po’lat eritish sexlarida eritilgan po’latlarni deyarli hammasi ishlatiladi, faqat uning biroz qismigina kuyishi sodir bo’ladi va temirchilik sexi orqali o’tadi. Tayyor prokat olishning texnalogik jarayoni metallurgiya sanoatining yakuniy bosqichi hisoblanadi. Prokat ishlab chiqarish jihozlarining holati va rivojlanishi, prokat sanoati texnalogiyasi va jo’valarni kalibrlash izchil tarzda bayon qilingan, mahsulot sifatini shakllantirish va boshqarish masalalariga juda kata e’tibor berilgan. List ishlab chiqarishning umumiy ma’lumotlari So’ngi vaqtlar ichida listli po’latlarni ishlab chiqarishda issiqlay prokatlovchi uzluksiz kengtasmali stanlar va yarim uzluksiz stanlar ko’p tarqalgan. Tasmali po’latning 70% dan yuqorisi keng tasmali stanlarda prokatlanadi. Bu stanlarda po’lat ishlab chiqarishni jadaj rivojlanishi yuqori texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlar bilan izohlanadi. Boshqa turdagi stanlar bilan solishtirganda ular eskpluatatsiya sarf koeffitsiyenti, birlamchi nisbiy xarajatlar, qurilma og’irligini kamligi, kata samaradorlik bilan farqlanadi. Listli po’lat yarim uzluksiz va yirik tasmali stanlarda o’rama usulida ishlab chiqariladi, shuning uchun list ishlab chiqarishda 7….10% arzon. O’ramali listlar sifati sirt tozaligi va joizlik tomonlama yuqori. Listli yoki qadoqli ishlab chiqarish bilan solishtirganda o’ramali usulda samaradorlik 20...30 marta yuqori, list tannarxi 2,5 barobarga kam. Texnalogik jarayonning umumiy sxemasi Ingichka listli issiqlay jo’valangan po’latlarni ishlab chiqarishning texnalogik jarayoni umumiy sxemasida ko’rsatilgan. Zamonaviy metallurgiya zavodlarida yarim uzluksiz va uzluksiz yirik tasmali stanlar uchun boshlang’ich zagatovkalarga blyuming, slyabing, yoki zagatovkalarni uzluksiz quyishmasahinasida qo’yilgan slyablar kiradi. Sslab maxsuloti kengligi 2000 mm gacha qalinligi 120…300 mm, uzunligi 10,5 m gacha. Uzluksiz yirik tasmali stanlarda prokatlashda isitish pechlarida issiq cho’malardan foydalaniladi. Bu holatda olovli tozalash mashinasidan o’tgan va qaychilarda kesilgan slyablar qizdirish pechiga kelib tushadi. Ish yaxshi tashkil 20 etilganda issiq slyablar miqdori 85% ga yetadi. Shu sababli omborlar maydoni sezilarli darajada kamayadi, isitish pechlarining samaradorligi va yoqilg’i sarfi kamayadi. Omborga oz miqdorda slyablar kelib tushadi, bunda sovitilgan va tozalab ko’zdan kechirgan slyablar qizdirish pechiga yuklanadi. Slyablar burchak cho’kmali va uzatmali metod pechlarda qizdiriladi. So’ngi vaqtlarda kesma bo’ylab slyablarni bir tekistda qizdirish imkonini beruvchi harakat tubli pechlar keng qo’llanilmoqda, harakat konstruksiyasiga yuklash qurilmasini qo’llash slyab quyi maydonlarida zararni bartaraf etadi. Pechlar domen koks gazlari yoki tabiiy gaz bilan qizdiriladi. Zarur haroratda prokatlashni yakunlash uchun, slyab maksimal joizlik haroratigacha qizdiriladi, bu donalar kattaligini chegaralash, kuyishlar yuzaga kelishi, metalning oksidlanishi va o’rta qizishi bilan chegaralanadi. Slyabni qizdirish harorati po’latning kimyoviy tarkibiga bo’liq va 1150...1280℃ ni tashkil etadi. Qizdirish davomiyligi slyab qalinligi po’lat kimyoviy tarkibi va ularning cho’kishidagi haroratga bog’liq. Ingichka listli jo’valangan po’latlarni ishlab chiqarishning umumiy sxemasi. Ingichka listli issiqlay jo’valangan po’latlarni prokatlash asosan yarimuzlukli va uzluksiz yirik tasmali stanlarda amalga oshiriladi. Metallarni prokatlash. Metallarni qarama-qarshi tomonga aylanuvchi jo’valar (valiklar) orasidan ezib o’tkazish prokatlash deyiladi. Prokatlashning bo’ylama ko’ndalang va qiyshiq turlari mavjud, bularning ichida bo’ylama prokatlash sanoatda keng tarqalgan bo’lib, bunda list, polosa, doira, kvadrat, relis, shviller, qo’shtovar kabi mahsulotlar ishlab chiqariladi. 21 Ko’ndalang prokatlash yo’li bilan doiraviy mahsulotlar (silindrik tishli g’ildirak pokovkalari, sharlar) olinsa, qiyshiq prokatlash yo’li bilan choksiz trubalar, davriy profillar olinadi. Prokatlashda eziladigan metal bo’ylama yo’nalishida cho’ziladi, vertical yo’nalishida siqilib, ko’ndalangiga kengayadi. Prokatlanayotgan metall paydo bo’ladigan ishqalanish xisobiga metal bir yo’la deformatsiyalanib, butun zagatovka silindrlar orasidagi zazordan o’tib bo’lguncha suriladi. Bo’ylamasiga prokatlash. Prokatlash usuli bilan olingan buyumning uzil kesil o’lchamlari va shakli metalni siquvchi vallar orasidagi teshik profile bilan belgilanadi. Po’lat, rangli metallar va uning qotishmalari prokatlanadi. Agar zagatovka vallarning o’qiga perpendikulyar yo’nalishida surilsa, bo’ylama prokatlash deb, zagatovka val o’qlari bo’ylab surilsa ko’ndalang prokatlash deb yuritiladi. Prokatlash vallari uglerodli va legirlangan po’latlardan, shuningdek, o’ta mustaxkam cho’yandan tayyorlanadi va cho’yan vallarining sirti tekis va kolibrlangan, ya’ni belgilangan profilli ariqchalar valning yon sirtida hosil qilingan o’yiqqa aytiladi, valning ikkita o’yiqlari orasida qoldirilgan profilga kalibr deb ataladi. Metall dastlab siqish va xomaki kalibrlar orqali, keyin uzil-kesil pardozlash kalibrlash orqali o’tkaziladi. Metallarni bo’ylama prokatlashda prokatlash tezligi ish unumini xarakterlovchiasosiy ko’rsatkichdir. Amalda prokatlash tezligini jo’valarning aylanishidagi chizig’iy tezlikka teng olinadi. Prokatlash tezligi prokat turiga, zagatovkaning holatiga va boshqa faktorlarga bog’liq. Masalan, list prokatlashda 15m/s, sim prokatlashda 35m/s ga yetadi. Prokat stani- metal quymalarga bosim bilan ishlov berish uchun mo’ljallangan agregat. Asosiy ish qismi aylanib turuvchi vallar. Metall shu valllar orasidan o’tganda prokatlanadi. Prokat bu yerda ishlanadigan materialni ombordan qizdirish pechlari vas tan valiklariga keltirish, bir jarayondan ikkinchisiga o’tkazish, prokatlangan materialni standan olish, ma’lum uzunlikdagi qismlarga bo’lish, markalash, o’rash, tayyor mahsulotni omborga uzatish va boshqa yordamchi ishlar ham bajariladi. 22 Prokat stani qachon va qayerda paydo bo’lgani noma’lum. Qalayni prokatlash uchun mo’ljallangan prokat stanining rasmi va tavsilotini Leonardo da Vinchi qoldirgan.Temirni sanoatda prokatlash taxminan 18-asrdan boshlangan. Angliya. Germaniya, AQSH, Chexoslovakiya va Rossiyada turli prokat stani birin- ketin paydo bo’lgan. Listlarni uzluksiz issiqlayin prokatlash 1982-yilda Chexoslovakiyada qo’llanila boshlandi. Birinchi uzluksiz keng polosali stan 1923-yilda AQSH da qurildi, 1930-yilda AQSH da trubalarni sovuqlayin prokatlash o’zlashtirildi. 1940-60- yillarda SSSR da yangi texnologik jarayonlar uchun qo’llaniladigan turli Prokat stanlari yaratildi. Mahsulot turiga yoki bajariladigan texnologik jarayonga qarab Prtokat stani tuzilishi har xil bo’ladi. Ish kletlaridagi vallar soniga, bu kletkalarning joylashishiga va prokatlanadiganmahsulot turiga qarab Prokat stani turli xillarga bo’linadi. Aylanuvchi vallar orasidagi metallni deformatsiyalovchi uskuna asosiy uskuna, yordamchi ishlarni bajaradigan uskuna yordamchi uskuna deyiladi. Asosiy uskunalar bir yoki biur necha asosiy liniyalardan iborat bo’ladi; ularning har birida uch xil qurilma joylashadi: ish kletkalari-prokatlash vallari, staninalar, o’rnatish mehanizmlari, o’tkazib yuborgichlar, elektr dvigatellar. Vallarning ish kletlaridagi vaziyatiga qarab, gorizontal hamda universal Prokat stanlariga bo’linadi. Ish kletlari soniga qarab, Prokat stani bir kletli, ikki kletli va ko’p kletliga bo’linadi. Bular bir yoki bir nechta liniyalardan iborat bo’ladi. Prokatlanadigan mahsulot turiga qarab, qisish va zagatovka stanlari, sortli material stanlari, list stanlari, truba stanlari, sovuqlayin prokatlash stanlari, maxsus stanlar bo’ladi. Yirik prokat stanini avtomatlashtirish xom ashyo materialni ombordan olishdan to prokatni tayyor mahsulot omboriga keltirishgacha, undan vagonlarga yuklashgacha bo’lgan texnologik jarayonlarni boshqarish kabi bir qanchaq lokal tizimlar majmuidan iborat bo’ladi. Har qaysi lokal tizimning o’zi texnologik jarayonlar haqida axborotlarni yig’adigan va uzatadigan ko’p va turli xil asboblar datchiklardan iborat. Bular metal temperaturasi, metalning valga bosimi, ishlanayotgan material parametrlari va boshqa haqida axborot uzatib turadi. Tayyor mahsulot sifatini 23 tekshirish va uning sirtiga muhofaza qatlami qoplash jarayonlarini avtomatlashtirish katta samara beradi. O’zbekistonda Bekobod metallurgiya kombinatida yirik prokat stani ishlab turibdi. Roliklarning tasnifi Prokatda ishlatiladigan rulon parametrlarining keng doirasi turli xil texnologik sxemalar va prokat parametrlari bilan bog'liq. Prokat tegirmonlarini birlashtirishning iqtisodiy jihatdan oqlangan tendentsiyasi bu assortimentning qisqarishiga olib keladi. Maqsadiga ko'ra, barcha prokat rulonlarini qismli prokat tegirmonlari rulonlariga va varaq prokat rulolariga bo'lish mumkin. Birinchisi, ishchi qismida (barrel) turli xil konfiguratsiyalarning kesilgan oqimlari, ikkinchisi - silliq barrel. Plitalar prokat rulonlari metall deformatsiyani keltirib chiqaradigan ishchi rulonlarga va ishchi rulonlarning katta egilish deformatsiyalarini sezadigan va rulon yig'ilishining qattiqligini oshiradigan qo'llab-quvvatlovchi rulonlarga bo'linadi. Ko'pchilik prokat tegirmonlarida ish rulolari haydaladi. Faqat yupqa choyshablar va plyonkalarni sovuq prokat qilish uchun ko'p rulonli tegirmonlarda, ishchi rulonlarning kichik diametri va rulon orqali uzatiladigan nisbatan yuqori momentlar tufayli zaxira rulolar haydaladi. Ishlash shartlariga ko'ra, rulolar issiq haddelenmiş qatlamli tegirmonlar va sovuq haddelenmiş rulonlarga bo'linadi. Strukturaviy ravishda, issiq prokat rulonlari silindrsimon yoki ko'pincha konkav barrel bilan amalga oshiriladi, bu barrel uzunligi bo'ylab notekis issiqlik kengayishini qoplaydi va shu bilan hosil bo'lgan varaqlarning ko'ndalang qalinligi o'zgarishini kamaytiradi. Xuddi shu maqsadda, sovuq haddelenmiş ish rulolari konveks barrel bilan tayyorlanadi, bu rulonlarning notekis egilishi va tekislanishini qoplaydi. Qayg'u ichida - 2-1850 alyuminiy va magniy qotishmalarining qatlamlarini prokatlashda issiq prokat rulolari deb ataladi. Ammo ishlab chiqarishning o'ziga xos xususiyatlariga ko'ra va qisman ish sharoitlariga ko'ra, bunday rulonlarni sovuq rulonlarga kiritish mumkin. material, birinchi navbatda, rulonlarning ish sharoitlari bilan belgilanadi. Rulolar quyma temir yoki po'lat bo'lishi mumkin. Oddiy kulrang quyma temirdan yasalgan, gil qoliplarga quyilgan rulonlar past bochka qattiqligiga ega (45 Shore birligigacha), 24 egilish zo'riqishlariga chidamliligi, ammo arzonligi. bunday rulolar sink qotishma plitalari kabi yumshoq materiallarni issiq prokatlashda ishlatilishi mumkin. E'tibor bering, tuproqli yoki sayqallangan sirtga ega bo'lgan rulonli barrelning qattiqligi po'lat to'pning qaytish qiymati bilan buzilmaydigan usul bilan o'lchanadi va Shore birliklarida ifodalanadi. Quyma temir Metall qoliplarga quyish yo'li bilan olingan oqartirilgan sirt qatlami bo'lgan oqartirilgan rulonlar yuqori bochka qattiqligiga ega (~?5 edd^), lekin ishqalanish koeffitsienti past bo'lib, bu metallni ushlab turish holati tufayli ulardan foydalanish imkoniyatini cheklaydi. rulolar. Uzluksiz igna tegirmonlarida ishlatiladigan magniy bilan modifikatsiyalangan va xrom, nikel va molibden bilan qotishma (har bir elementdan 0,5% gacha) choʻyandan tayyorlangan rulonlar koʻproq tarqalgan. Yuqori bosim va yuqori prokat haroratida ishlaydigan tegirmonlar (gullash va plitalar) uchun uglerodli va past qotishmali CHOH, 50KhN, 60KhN po'latdan yasalgan zarb qilingan (kamdan-kam hollarda quyma) po'lat rulolar ishlatiladi, ular yuqori pishiqlik va egilishga yuqori qarshilikka ega. stresslar. 50Kh, 50KhN po'latlardan yasalgan rulonlar qalin plastinka issiq prokat tegirmonlari uchun ishlatiladi. Issiq prokatda ayniqsa og'ir ish sharoitida, masalan, titanium qotishmalari va deformatsiyalanishi qiyin bo'lgan po'lat navlarini prokatlashda, ZKh2V8 po'latdan yasalgan yoki 60KhN, 55Kh po'lat o'qiga surtish natijasida olingan rulonlardan foydalanish tavsiya etiladi. 45KhNM qatlami ZKh2V8 oqimi yadroli simdan elektrod yordamida va undan keyin rulonli prokat. Mumkin bo'lgan eng yuqori bosim sharoitida ishlaydigan sovuq prokat rulolari uchun po'lat navlarini tanlash eng mas'uliyatli bo'lishi kerak. GOST 3541-57 bo'yicha sovuq prokat tegirmonlarining ishchi rulolarini ishlab chiqarish uchun oltita EH, 9HF, 9X2, 9X2V, 9X2MF va 9X2SF markali rulonli po'latdan foydalanish nazarda tutilgan. Amalda faqat to'rt turdagi po'latdan foydalaniladi (po'latlar - 9X2V va 9X2SF keng qo'llanilishini topmagan). Ko'p rulonli tegirmonlarda kichik diametrli rulolar uchun 111X15 (GOST 801-60) rulmanli po'latdan, ba'zan esa qattiq po'latdan 25 (GOST4543-57) foydalaniladi. Ushbu po'latlarning kimyoviy tarkibi 1-jadvalda keltirilgan. Rolikli rulolar uchun ish sharoitlari va talablari Qo'pol stendlarning rulonlari odatda zarb qilingan po'latdan tayyorlanadi. Oldindan ishlov berish va pardozlash (yuqori aşınma qarshilikka ega, yuqori aniqlikdagi prokat uchun) - quyma temir (qotishma) rulolar. Rulonlarning asosiy ekspluatatsion xususiyatlariga rulonli materialning qattiqlik, egiluvchanlik, pürüzlülük, zarba kuchi, tortishish kuchi va boshqalar kabi mexanik xususiyatlarini tegishli tartibga solish orqali erishiladi. Hozirgi vaqtda quyma temir va po'lat rulonlarni issiq prokatlash uchun ishlatiladi. qora va rangli metallar, quyma temir rulolar mamlakatdagi umumiy rulon ishlab chiqarishning 65% ni tashkil qiladi. Shunday qilib, rulonlarning materiali optimallashtiruvchi omil sifatida harakat qilishi mumkin. Roliklarning sifatining eng muhim operatsion xarakteristikasi bo'lgan aşınma qarshiligini oshirish bo'yicha samarali chora-tadbirlar orasida ularning sirt qattiqligining oshishi va rulonli po'latlardagi uglerod va xrom miqdorining oshishi hisoblanadi. Shu bilan birga, rulonlarning qattiqligining ortishi va po'latning uglerod miqdorining ortishi chipping qarshiligiga salbiy ta'sir ko'rsatishi aniqlandi. Po'lat rulolar materialining kimyoviy tarkibi ularning xizmat ko'rsatish xususiyatlariga noaniq ta'sir ko'rsatadi. Shunday qilib, uglerod miqdori ortishi bilan rulonlarning aşınma qarshiligi ortadi. Masalan, 0,6 - 0,8% C gacha ko'tarilishi, uning strukturasida past aşınmaya bardoshli ferritning kamayishi tufayli metallning aşınma qarshiligini oshiradi; po'latdagi uglerod miqdorining yanada oshishi ortiqcha karbidlarning shakllanishiga olib keladi, bu rulonlarning aşınma qarshiligini oshirishdan tashqari, prokatning sirt sifatini yaxshilaydi. 0,5 - 0,9% miqdoridagi marganets yaxshi deoksidlovchi bo'lib, po'latni metall bo'lmagan qo'shimchalardan tozalashga yordam beradi va ularga sharsimon shakl beradi. Shu bilan birga, u ferritni qotishtiradi, po'latning mustahkamligini oshiradi. 1,4 - 2,2% Mn ga ko'tarilishi ham normalizatsiya jarayonida po'latning haddan tashqari sovishi tufayli rulonlarni issiqlik bilan ishlov berishga ijobiy ta'sir qiladi. 26 0,25 dan 0,60% gacha Si ning tarkibi po'latning oksidlanishiga yordam beradi va uning miqdori 0,8 - 1,2% gacha ko'tarilishi bilan ferrit qotishma bo'lib, bu metallning mustahkamligini oshiradi. Qotishma elementlari (Ni, Cr, Mo va boshqalar) modifikatsiyaga, nozik taneli va dispers tuzilishga ega bo'lishga, po'latning strukturaviy qismlarini mustahkamlashga va issiqlik bilan ishlov berishni yaxshilashga yordam beradi. Roliklarning eskirishi ko'p jihatdan ularning tuzilishi va kimyoviy tarkibiga bog'liq. Po'lat rulonlardan foydalanganda, hipereutektoid rulolar eng katta aşınma qarshiligiga ega; ular qattiqligi bir xil bo'lgan evtekoid rulonlarga qaraganda 2-3 marta sekin eskiradi. Aşınma qarshiligi qanchalik yuqori bo'lsa, evtekoid rulonlarning dispersiyali tuzilishi shunchalik ko'p bo'ladi va gipereutektoid rulonlarda mavjud bo'lgan ortiqcha karbidlar miqdori shunchalik ko'p bo'ladi. Kimyoviy tarkibi evtekoid va giperevtekoid rulonlarning ishchi yuzasini yo'q qilish mexanizmi boshqacha. Evtekoid sinfining rulonlari yuqori egiluvchanlik va qattiqlikka ega. Ularning sezilarli notekisligi bilan ajralib turadigan aşınma kalibrlarning ishchi yuzasining eng nozik qatlamlarini almashtirish shaklida sodir bo'ladi. Natijada, rulonlarning silliq yuzasi buziladi, unda asta-sekin hajmda o'sib boruvchi depressiyalar va o'simtalar paydo bo'ladi. Tuzilishi ortiqcha karbidlarni o'z ichiga olgan gipereutektoid rulonlarning aşınma mexanizmi prokat paytida ishchi yuzaning eng kichik zarralarini bir xilda maydalashdan iborat. Rolling paytida bunday rulolar bir tekisda eskiradi va rulonlarning butun ishlash muddati davomida etarlicha silliq sirtni saqlaydi. Temir rulonlarning ishchi yuzasini yo'q qilish tabiati biroz boshqacha. O'tkazilgan kuzatishlar shuni ko'rsatdiki, yarim qattiq cho'yan rulonlarining kalibrlari yuzasini yo'q qilish paytida ikkita ketma-ket bosqichni qayd etish mumkin: nuqta aşınma bosqichi (rulonlarni qayta silliqlashdan keyin), bunda faqat sirtning alohida mikroermalari. rulonli barrel parchalanishga duchor bo'ladi va rulonning butun ishchi yuzasi intensiv ravishda yo'q qilinadi. Spotli eskirish dastlab rulon yuzasiga erkin grafit chiqadigan joylarda paydo bo'ladi va keyin grafit qo'shimchalari bilan zaiflashgan pearlit maydoni bo'ylab rivojlanadi. 27 Prokat miqdori oshgani sayin, vayron qilingan mikrositlar soni doimiy ravishda oshib boradi. Ular rulonning ishchi yuzasiga (kiyishning ikkinchi bosqichi) tarqaladi va butun bo'limlarni, so'ngra kalibrning butun ish maydonini qoplaydi; shu bilan rulon va tayyor mahsulotlarning sirt sifatini yomonlashtiradi. Prokat rulonlarining mexanik eskirishini tezlashtiradigan omillar qatoriga metalldagi ichki transformatsiyalar, kristall panjarada zaif joylarning mavjudligi, turli nuqsonlar va ba'zi hollarda kristalli birikmalar kiradi. Deformatsiya jarayonida bu bo'shliqlar vaqt o'tishi bilan hajmi ortib borayotgan mikro yoriqlar va mikro yoriqlar yadrolari hisoblanadi. Boshlangandan so'ng, deformatsiya kuchlari harakat qilishda davom etsa, halokat davom etadi. Roliklarning qarshiligini keskin oshirishga ularning ishchi qatlamining qattiqligini oshirish orqali erishish mumkin. Roliklarning qattiqligi qanchalik katta bo'lsa va ularning qarshiligi qanchalik baland bo'lsa, ko'chirishlar orasidagi davrda metall miqdori shunchalik ko'p bo'lishi mumkin. Po'lat rulonlarning aşınma qarshiligi qanchalik yuqori bo'lsa, metall asosda strukturaviy erkin ferrit kamroq va ortiqcha karbidlar ko'proq bo'ladi. Karbid qo'shimchalarining umumiy yuzasi qanchalik katta bo'lsa, don va karbid zarralari qanchalik nozik bo'lsa, rulonlarning qattiqligi va ularning aşınma qarshiligi shunchalik yuqori bo'ladi. Cho'yan sovutilgan rulonlarning aşınmaya bardoshliligi perlit-grafit va perlit-sementit-grafit tuzilmasi bo'lgan rulonlarning ishchi qatlamidagi metall bo'lmagan qo'shimchalar miqdoriga, grafit qo'shimchalarining miqdori va shakliga, grafitning tarqalish darajasiga bog'liq. metall asos va ortiqcha karbidlar miqdori. Yuqori operatsion fazilatlar grafit qo'shimchalari sharsimon bo'lgan rulonlarga xosdir. Bunday rulonlarning yuqori aşınma qarshiligi grafitning shakli bilan izohlanadi, u ish paytida metall asosga minimal zarar etkazadi. Shu bilan birga, poydevorning o'zi, yuqori chidamliligi tufayli, kamroq parchalanadi. Sferoidli grafitli quyma temirning aşınma qarshiligi sirt qattiqligi yuqori bo'lgan po'latlarga qaraganda kattaroqdir. Grafitning lamel shaklini kulrang quyma temirdan yasalgan rulonlarning sferik qarshiligiga o'zgartirganda, u 30-40% ga oshadi, chunki kalibrlarning issiqlik va aşınması kamayadi. Profillangan qoliplarga solingan rulonlar yuqori xizmat ko'rsatish xususiyatlari bilan 28 ajralib turadi. Bunday rulonlarning qattiqligi yuqori (elkada 380 - 440 HB), ular nafaqat barrel yuzasida, balki kesish chuqurligida ham aşınmaya bardoshli (odatdagidan 2 - 3 baravar ko'p) bilan ajralib turadi. rulonga. Magniydan, ayniqsa, past qotishmali quyma temirdan tayyorlangan, fosfor miqdori past bo'lgan quyma temir rulolardan foydalanish istiqbolli. Kam fosforli cho’yandan tayyorlangan rulonlar oddiy cho’yandan yasalgan rulonlarga nisbatan yuqori mexanik xossalari (mustahkamlik, cho’zilish, zarba kuchi, qarshilik) bilan ajralib turadi. Ular an'anaviylarga qaraganda 30-50% kuchliroq va ularning qarshiligi deyarli 3 baravar yuqori. Aşınmaya, parchalanishga va sinishga qarshilikning oshishi fosforni kamaytirish orqali erishiladi, uning miqdori 0,06 - 0,10% ni tashkil qiladi. Rulolarning mikro tuzilishida fosforning past miqdori bilan fosfidlar (rulonli temir strukturasining mo'rt tarkibiy qismlari) deyarli yo'q va kulrang zonada ko'p miqdorda ferrit mavjud. 0,10% dan ortiq fosfor bo'lgan quyma temirda hosil bo'lgan rulonlarning mikro tuzilishida mo'rt komponentlarning yo'qligi yadro mustahkamligini oshirishga, sovutilgan ishchi qatlamning yopishqoqligi va aşınma qarshiligini oshirishga yordam beradi. Kam fosforli quyma temirdan tayyorlangan rulonlarning kamchiliklari sovutilgan va kulrang zonalarning qattiqligining pasayishi hisoblanadi. Fosforning (maxsus chora-tadbirlarsiz) 0,1% ga kamayishi rulonlarning ishchi yuzasi qattiqligining 8-10 Brinell birliklariga pasayishiga olib keladi. Roliklarning aşınma va sinishi qarshiligini oshirishning progressiv vositasi metallni qotishma hisoblanadi. Ko'rinib turibdiki, quyma temirda qotishma elementlarning aşınmaya ijobiy ta'siri ko'pincha ularning mexanik xususiyatlariga ta'siridan ustun turadi. Qotishma elementlari donning tozalanishiga yordam beradi, grafitning shaklini, metall tuzilishini o'zgartiradi Progressiv rulonlarning aşınma va sinish qarshiligini oshirishning progressiv vositasi metall qotishma hisoblanadi. Ko'rinib turibdiki, quyma temirda qotishma elementlarning aşınmaya ijobiy ta'siri ko'pincha ularning mexanik xususiyatlariga ta'siridan ustun turadi. Qotishma elementlari donni tozalashga yordam beradi, grafit shaklini, metall asosning tuzilishini, karbidlarning tarkibi va tuzilishini o'zgartiradi, issiqlik bilan ishlov 29 berish samaradorligini oshiradi, rulonlarga mustahkamlik, qattiqlik va chidamlilikni oshiradi. Sirtning qattiqligini oshirish quyma temirning xrom, vanadiy, molibden, nikel va bor bilan qotishmasiga yordam beradi. Ruloning sinishi sabablari Eng ilg'or texnologik jarayonlarga muvofiq ishlab chiqarilgan har qanday kimyoviy tarkib va tuzilishdagi rulon, agar ish paytida turli xil qoidabuzarliklarga yo'l qo'yilsa, tezda eskiradi yoki sinadi (yoqalarda, bo'yinlarda yoki bochkalarda). Aksincha, rulonlardan to'g'ri va oqilona foydalanish, prokat va o'lchamlarning o'ziga xos talablariga javob berish, ularning xizmat muddatini oshirishning eng muhim vositasidir. Kuzatishlar shuni ko'rsatdiki, ko'pchilik rulonlarning buzilishi turli xil konstruktiv kamchiliklar, rulonlarning noto'g'ri o'rnatilishi va sozlanishi, o'lchagichlar va podshipniklarning haddan tashqari eskirishi, shuningdek, tasma yelkaga qo'yilganda, qizib ketgan rulonlarning haddan tashqari qizishi yoki to'satdan sovishi natijasida yuzaga keladi. Shuningdek, rulonlarning sinishi sabablari yuqori o'tkirlangan rulonlarda metallni prokatlash, sovuq metallni prokatlash (deformatsiyaga yuqori qarshilikka ega), haddan tashqari pasayish (materialning egilish chegarasiga chidamliligidan oshib ketishi), buzilishlardir. yuqori tezlikda aylanish rejimi va rulon sozlamalari. Amaliyotdan ma'lumki, klub, bo'yin yoki rulonli barrel bo'ylab buzilish sodir bo'lishi mumkin. Rulo barrelining sinishi tekis va qiyshiq bo'lishi mumkin. Barabanning to'g'ridan-to'g'ri sinishi rulonlarning termal rejimini buzgan taqdirda, suv bilan etarli darajada sovutilmaganligi sababli barabanning haddan tashqari qizishi, sovuq rulonlarning tez isishi, sezilarli mahalliy qizib ketish holatlarida mumkin. Misol uchun, agar debriyaj uzilib qolsa, rulon to'xtaydi va kalibrda qolgan rulonning issiqligi tufayli haddan tashqari qizib ketadi. Bunday holda, rulonning tanasida sezilarli stresslar paydo bo'lib, sinishiga olib keladi. Ba'zan, barrelning biroz qizib ketishiga yo'l qo'yib, ular darhol kuchli sovutishni beradi - rulon yorilib ketadi, ko'pincha bo'sh turganda ham. Bunday holda, rulonning tanasida sezilarli stresslar paydo bo'lib, sinishiga olib keladi. Ba'zan, barrelning biroz qizib ketishiga yo'l 30 qo'yib, ular darhol kuchli sovutishni beradi - rulon yorilib ketadi, ko'pincha bo'sh turganda ham. Dinamik ta'sirlar natijasida barrel va bo'yinlarning qo'pol va qiya sinishi (1a-rasm) paydo bo'lishi mumkin. Bunday tanaffuslar quyidagi hollarda olinadi: a) rulonlarni noto'g'ri yotqizishda, masalan, qo'shni stendlarda sezilarli darajada egilganida, rulonlarda notekis egilish paydo bo'lganda; b) rulonli metallning qoniqarsiz sifati; v) siljish kuchlanishlarini keltirib chiqaradigan konsentrlangan dinamik yuklar. S huni ta'kidlash kerakki, haddan tashqari qizib ketishdan uzilish (odatda hatto) rulonning o'qiga perpendikulyar bo'lgan barrelning o'rtasidan deyarli qat'iy ravishda o'tadi. Haddan tashqari issiqlik va abartılı pasayishlardan sinishning tabiati bir xil; ular sinish qismida rang va harorat bilan ajralib turadi. Birinchi holda, issiq rulonli sindirish bo'limining rangi mavimsi, ikkinchi holatda ko'k rang yo'q va rulonli barrelning sinishidagi harorat nisbatan past bo'ladi. 1-rasm. Rolik uzilishlarining ayrim turlari: a - bo'yin bo'ylab rulonning qiyshiq sinishi; b - buralishdan rulon bo'yinining sinishi; c - metall charchoq tufayli rulonning sinishi. Haddan tashqari qizib ketganda, rasmda ko'rsatilganidek, bo'yin tana qismi bo'ylab buriladi va sinadi. 1b. Shuni ta'kidlash kerakki, rulonli bo'yinning sinishi barrelning sinishi kabi hech qachon tekis bo'lmaydi. Ko'pincha rulonning sinishi metallning "charchoqlari" natijasida yuzaga keladi. Metall charchoq tufayli sinish ham bo'yin bo'ylab, ham rulonning barrel bo'ylab sodir bo'lishi mumkin. Metalllarning charchashi - ularda yukni qayta-qayta qo'llashda va ma'lum sharoitlarda (tashqi kesmalar, strukturaning heterojenligi, sirt holati) to'satdan (mo'rt) sinishga olib keladigan jarayon. Metalllarning charchoqdan sinishga qarshi turish xususiyatiga chidamlilik deyiladi. 31 Ruloning charchoq sinishi shakli chashka shaklida (1-rasm, s), sinish yo'nalishi rulonning bo'ynidan barrelga qarab. Metall charchoqdan vayron qilingan sinishdagi rulonning ko'ndalang kesimi xarakterli shakliga qo'shimcha ravishda, rangi bilan ham farqlanadi: kosaning o'rtasi, rulon bo'yinining eng tagida, rangiga qaraganda quyuqroq. sinish tekisligining qolgan qismi. Bitta yuk bilan yoki bir necha marta takrorlanadigan an'anaviy nosozlikdan farqli o'laroq, charchoq buzilishi plastik deformatsiyaning tashqi belgilarisiz, hatto eng egiluvchan metallarda ham sodir bo'ladi. Jarayonning mexanizmiga ko'ra, charchoqning buzilishi bitta statik yuk ostida nosozlikdan farq qiladi, chunki u selektiv (mahalliy) xarakterga ega. Metalllarning charchashining tashqi ko'rinishi takroriy yuklar ostida sirt yoriqlarining xarakterli turining paydo bo'lishi va tarqalishidir. Ularning paydo bo'lishi, ish paytida rulonning sirt qatlamlari metallning chuqur qatlamlariga qaraganda ko'proq yuklanganligi bilan bog'liq, chunki ular prokat paytida turli xil yuklarni (statik, dinamik, termal va boshqalar) birinchi bo'lib idrok etadilar. Charchoq yoriqlari darhol paydo bo'lmaydi; paydo bo'lgandan so'ng, ular asta-sekin uning kesimi bo'ylab rulonga chuqur kirib boradilar, ikkinchisining zaiflashishi metallning to'satdan vayron bo'lishiga olib keladi. Charchoqning buzilishi asosan eng katta kuchlanish kuchlanishlariga perpendikulyar yo'nalishda sodir bo'ladi. Charchoqdan sinishning o'ziga xos xususiyati ikkita zonaning mavjudligidir: 1) nozik taneli strukturaning xarakterli eskirgan yuzasiga ega tashqi halqa - qoldiqning ichki yadrosining yuk o'zgaruvchilari ta'sirida progressiv yoriqlar rivojlanish zonasi. qo'pol donali tuzilishga ega bo'lgan sinish - statik sinish zonasi bo'lib, u bo'ylab rulon bir zumda parchalanadi (charchoq yoriqlari rivojlanishi tufayli kesma ustida etarlicha mustahkam bo'lmaganda). Charchoq etishmovchiligi bir vaqtning o'zida bir nechta joylarda boshlanishi mumkin. Yoriqlarda, charchoq yorig'ining yuzasi qolgan qismining "yakuniy (mo'rt) sinishi" zonasidan farqli ravishda "charchoq sinish zonasi" deb ataladi. Yakuniy sinish zonasi - bu charchoq yorilishi bilan allaqachon zaiflashgan, rulon sinishining oxirgi bosqichiga to'g'ri keladigan sinish qismi. 32 Ikkala zonaning shakli va joylashishi o'zgaruvchan yuklarning sharoitlari va kattaligiga, metall xususiyatlariga va boshqalarga bog'liq. Charchoqdan metallni yo'q qilish mexanizmi quyidagicha ifodalanishi mumkin. Rulodagi o'zgaruvchan yukning ta'siri ostida turli plyonkalar, interlayerlar, gözenekler va metall bo'lmagan qo'shimchalar bilan ajratilgan alohida donalarning mustahkamligi asta-sekin kamayadi. Vaqt o'tishi bilan, eng katta bo'shliqning tekisliklarida bu donalar yiqila boshlaydi, bu esa ish jarayonida qo'shni donalarni, so'ngra metallning alohida qismlarini ushlashda ko'proq va ko'proq o'sib boruvchi mikro yoriqlar paydo bo'lishiga olib keladi. Mikro yoriqlarning paydo bo'lishi, rivojlanishi va bitta katta yoriqga (makrokrak) qo'shilish jarayoni tsiklik yuklar ostida "charchoqning bo'shashishi" deb ataladi. Ma'lum bir qismdagi metallning qarshiligi etarlicha zaiflashganda, charchoqdan metallning bir zumda sinishi yoki yorilishi sodir bo'ladi. Ishchi rulonlarning sirtini qattiqlashtirish usullari Rullar prokat tegirmonlarining asosiy qurolidir. Prokatning sifati, uning ekspluatatsion xususiyatlari ko'p jihatdan rulon asbobining aşınmaya bardoshliligi, pürüzlülüğü va boshqa xususiyatlariga bog'liq. Shuning uchun ularning aşınma qarshiligini oshirish masalalariga katta e'tibor beriladi. Rulolarning sirt qatlamining belgilangan parametrlarini ta'minlash va ularning aşınma qarshiligini oshirish uchun turli xil texnologiyalar mavjud. Ushbu usul ish qismi (katod) va ishlov berish elektrodi (anod) o'rtasida uchqun chiqishi davriy qo'zg'alishiga asoslanadi, uning materiali plazma holatida katodga o'tkaziladi, muhitning tarkibiy qismlari bilan to'yingan. Natijada, ishlov berilgan sirtda yuqori aşınma qarshilikka ega bo'lgan qatlam hosil bo'ladi. Rulonni shakllantirish tegirmonining rulonlarini elektr uchqun bilan tiklash ularning aşınma qarshiligini 1,8-2,0 barobar oshirishni ta'minlashi aniqlandi. Rulolarning xizmat qilish muddatini oshirishning samarali usullaridan biri bu diffuziya boratlashdir. Rulolar yuzasining bor bilan to'yinganligi ularning qattiqligini va abraziv aşınma, issiqlikka chidamliligi va korroziyaga chidamliligini oshiradi. Borlashning bir necha usullari mavjud [4]: chang aralashmalarida (qattiq fazali); suyuq muhitda; gaz; elektrolitik. 33 Borilash usulini tanlashda ular uning ishlab chiqarish qobiliyati, sanoat sharoitida jarayonni amalga oshirish qulayligi va iqtisodiy rentabellik bilan boshqariladi. Kukun aralashmalarida bo'rlash murakkab konfiguratsiyadagi mahsulotlarning sirtini to'yintirish imkonini beradi. Bor o'z ichiga olgan aralashmani to'g'ri tanlash bilan, to'yinganlik darajasi suyuq hammomga qaraganda bir oz past bo'lsa-da, kerakli chuqurlikdagi yuqori sifatli zich qoplamalar nisbatan qisqa vaqt ichida olinadi. Bor o'z ichiga olgan aralashma sifatida boraks (84% B4C va 16% Na2B4O7) bilan bor karbididan foydalanish bir xil va etarlicha zich qoplamani olish imkonini beradi. Usul murakkab uskunalar (isitish pechi va grouting qutisi) va maxsus himoya choralarini talab qilmaydi, ishlab chiqarish sharoitida osonlik bilan amalga oshiriladi. Bor karbid (B4C) yoki bor karbidining boraks bilan aralashmasi (84% B4C va 16% Na2B4O7) borlash uchun eng katta amaliy qiziqish uyg'otadi. Oxirgi aralashmaga afzallik beriladi. Bunda zarrachalarning umumiy yuzasi qanchalik katta bo'lsa, ya'ni ular qanchalik kichik bo'lsa, reaksiya shunchalik shiddatli va to'yinganlik darajasi yuqori bo'ladi [5]. MSTU im. G.I.Nosov 1-4x50-300 oʻlchamdagi profil bukuvchi tegirmon (PGS) rulonlari bandajini bor karbid kukunida qattiq fazali bor boʻrlashni amalga oshirdi. Ish texnika fanlari doktori, prof. S.A. Tulupova va texnika fanlari doktori, prof. A.N. Zavalishina. Dastlab, tajribalar silindrsimon idishga solingan va faollashtiruvchi sifatida floroplast qo'shilgan bor kukuni bilan to'ldirilgan 9X po'latdan yasalgan tekis namunalarda o'tkazildi. Pechga yuklashdan oldin idish asbest qistirma bilan yopilgan, uning ustiga qum quyilgan va germetik silliq qopqoq bo'lib xizmat qilgan maydalangan silikat bo'lagi qo'llaniladi. Isitish harorati 900 dan 10000 C gacha o'zgargan. Harorat platinali termojuft yordamida nazorat qilindi. Bor karbididagi borlanish B4C ning texnik bor karbid tarkibidagi B2O3 bilan 2-3 og'irlikdagi o'zaro ta'siri natijasida sodir bo'ldi. Namuna idishi havoda sovutilgan. Shundan so'ng, silliq panjur yo'q qilindi va bint konteynerdan olib tashlandi. Ushbu texnologiya soddaligi, etarlicha yuqori bor darajasi, yaxshi takrorlanishi bilan ajralib turadi va standart issiqlik uskunalari bilan sanoat ishlab chiqarishida osonlik bilan 34 amalga oshirilishi mumkin. Shuni ta'kidlash kerakki, bor karbid sinterlanmaydi, shuning uchun ish qismlarini olib tashlash osonlashadi va zaryad qayta ishlatilishi mumkin. Uni takroran ishlatish (20 martagacha) faoliyatning biroz pasayishiga olib keladi. Shu jihatdan bu jarayon iqtisodiy jihatdan foydalidir. Namunalar sovutilgandan so‘ng yupqa bo‘laklar yasalib, ular nitrat kislotada o‘yib ishlangan va borlangan qatlamning chuqurligi aniqlangan. Tadqiqot shuni ko‘rsatdiki: - haroratning oshishi bilan borlangan qatlam qalinligining o'sish tezligi oshadi; - ta'sir qilish vaqtining oshishi bilan qatlam chuqurligining oshishi kuzatiladi. 9X po'lat navining borlash sharoitlarining qatlam chuqurligiga ta'siri Olingan namunalarning kuchlanish kuchi 21,0 kN / mm2 ni tashkil etdi. Borid qatlamlarining tuzilishi xarakterli acikulyar tuzilishga ega; 10000C haroratda bo'lingan namunada ignalar katta o'lchamlarga etadi - 112 mikrongacha. Shuningdek, strukturasi yadrodan farqli, uglerod va bor bilan boyitilgan “o‘tish zonasi” ham mavjud. Uning paydo bo'lishi uglerodning boridlar zonasidan siljishi va buning natijasida uning borid qatlami ostida konsentratsiyasining oshishi bilan izohlanadi. Kuzatishlar shuni ko'rsatdiki, o'tish zonasi strukturasining tabiati borid qatlamining ishlashiga, uning asosiy metall bilan bog'lanish mustahkamligiga, ichki kuchlanishlarning taqsimlanishiga va charchoq hodisalarining rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Eng yaxshi qatlam 9500C haroratda 8 soat davomida borid qilish orqali olinadi: etarlicha chuqur, juda mo'rt emas, yuqori zichlik va qattiqlik (s = 21,7 kN / mm2). Borilash uchun 80x50x4.0 mm o'lchamdagi kanal profilini shakllantirish uchun pastki rulonning silindrsimon elementlari tanlangan, ular 0,2-0,4 mm gacha profillash paytida radial aşınmaya ega edi. Silindrsimon korpusi issiqqa chidamli po'latdan yasalgan idish yasaldi. Ushbu qurilma uchun patent olingan . Olovli sprey. Kukunli material asetilen-kislorod mash'alining alangasiga beriladi, eritiladi va siqilgan havo bilan mahsulot yuzasiga o'tkaziladi, u erda u soviydi va qoplama hosil qiladi. Usulni o'rganish va qo'llash oson, qo'lda ham, avtomatlashtirilgan rejimlarda ham foydalanish mumkin. Olovli püskürtme 35 yordamida temir, nikel, mis, alyuminiy, sink qotishmalaridan, silliq podshipniklarning Babbitt qoplamalaridan, elektr o'tkazuvchan qoplamalardan, elektr izolyatsiyalovchi qoplamalardan (rilsan), dekorativ qoplamalardan aşınmaya bardoshli va korroziyaga chidamli qoplamalar qo'llaniladi. Plazma purkash - bu plazma oqimi yordamida mahsulot yuzasiga qoplama qo'llash jarayoni. Spreylangan material yuqori haroratli plazma oqimiga beriladi, u isitiladi, eritiladi va ikki fazali oqim shaklida substratga yo'naltiriladi. Ta'sir va deformatsiya paytida zarralar taglik yuzasi yoki püskürtülmüş material bilan o'zaro ta'sir qiladi va qoplama hosil bo'ladi. Plazma bilan ishlov berish strukturaviy materiallarning sirtini qattiqlashtirishga imkon berdi. Plazma bilan püskürtme sizga boshqa usullar bilan erishib bo'lmaydigan yangi kompozit materiallar va qoplamalarni yaratishga imkon beradi. Qayta oqimli püskürtme - bu yuqori yopishqoqlikka ega bo'lgan zich, aşınmaya bardoshli, korroziyaga chidamli qoplamalarni olish imkonini beradigan usul. Qoplamalarni purkash o'z-o'zidan oqadigan metall kukunlaridan gaz-changli purkash qurilmalari tomonidan amalga oshiriladi. Roliklarning aşınma qarshiligini oshirishning zamonaviy usullaridan biri bu detonatsion gaz bilan purkash - bu kimyoviy energiya bo'lgan gaz aralashmasining yo'naltirilgan portlashi natijasida hosil bo'lgan yonish mahsulotlari bilan kukunli materialni purkash orqali qismning sirtini qoplash jarayoni. gazlar vaqti-vaqti bilan detonatsion to'lqinlar shaklida chiqariladi. Prokatni siljitish va kantlash mashinalari. Bu mashinalar guruhiga quymalarni tashigichlar ko’taradigan, ko’taradigan-buriladigan, va buriladigan stollar, rolganglar va transporterlar, sovutgichlar, manipulyatorlar va kantlagichlar, itargichlar, ag’dargichlar kiradi. Ulardan ba’zilarini ko’rib chiqamiz. Quymalarni tashigich- 43 t gacha og’irlikka ega bo’lgan, prokatlash haroratigacha qizdirilga po’lat quymalarini qizdirish quduqlaridan qabul qiluvchi blyumning yoki slyabingning rolgangigacha tashish uchun mo’ljallangan, prokatlash sexining ichida halqa rels yo’lda harakatlanadigan o’ziyurar telejka. 36
Quyma tashuvchi; 1-Platforma; 2- plita; 3,7- prujinali amortizatorlar; 4,5- podshipniklar; 6- elektroenergiyani o’tkazgich; 8- yuruvchi telejka; 9- reduktortishli uzatmalar; 10- halqa; 11- rels; 12- yo’naltiruvchi ro’lik; 13-elektrodvigatel. Qisqichli quduq krani 25 tonnali quymani payvandlangan platformaning 1 ko’ndalang bruslariga telejka bo’ylab gorizontal holatda qo’yadi. Platforma 3,7 prujina amortizatorlarga ega va 4 va 5 rolikli podshipniklarga tayanadigan 2 plitaga o’rnatilgan, podshipniklar o’z navbatida ikkita 8 yuradigan telejkalarga tayanadi. 150 mm diametrli to’rtta 10 g’ildirak maxsus profilli relslarga tegib turadi. O’zanning kengligi 1600 mm. Har bir yuradigan telejka 9 ikki bosqichli silindrik reduktor orqali platformaning ostida joylashgan 13 doimiy tok elektrodvigateli bilan harakatga keltiriladi, elektrodvigatelining quvvati 46 kVt, aylanishlar chastotasi 625 ayl/min. Elektrodvigatellarni oziqlantirish sharnirli-teleskopik tutashmalar yordamida butun rels yo’lning yoqasi bo’ylab o’tadigan trolley simlardan 6 ta tokosemnik bilan amalga oshiradi. G’ildiraklarning o’qlari orasidagi bazaviy masofa -2200 mm; yo’lning to’g’ri uchastkarida slitkozov 5,5 m/s tezlik bilan harakatlanishi mumkin. Prokatni tozalash va eritish agregatlari. Quymalar, blyumlar, slyablar va tayyorlanmalarning yuzasida kuyindi, yoriqlar va boshqa nuqsonlar mavjud bo’ladi, prokatlashdan oldin ularni bartaraf qilish zarur bo’ladi. Boshdan oyoq shilib olish yuzadagi nuqsonlarni bartaraf qilishning eng ishonchli usuli bo’lib hisoblanadi va olov bilan kuydirish, abraziv silliqlash mashinalari, shuning tokarlik, bo’ylama randalash, frezalash va termofrezalash 37 stanlari bilan amalga oshiriladi. Bu mashinalar yuzadagi (tokarlik stanlaridan tashqari) yuzadagi mahalliy nuqsonlarni tanlanma tozalash uchun ham qo’llaniladi, bu metal chiqindilarini anchagina kamaytiradi, biroq qo’l mehnatini qo’llashni talab qiladi. Metallurgiya kombinatlarining kuydirish sexlaridagi olov bilan tozalash mashinalari- o’tgan asrning 60-70- yillarining asbob-uskunalari bo’lib hisoblanadi, shunga qaramasdan ular davriy ravishda pichoqlarni akmashtirishni talab qilish bilan hozir ham ishonchli tarzda ishlamoqda. Slyablarni olov bilan tozalash mashinasi slyabning ishchi katagidan keyin, qaychilarning oldidan o’rnatiladi. Ular 150 mm gacha kenglikdagi va 250 mm gacha qalinlikdagi slyablarning yuzalarini yurish davomida bir paytning o’zida yoki to’rt tomondan, olinadigan yuza qatlamining qalinligi ( tozalashning chuqurligi) 1,5…..3 mm ni tashkil qiladi. Supportlarga o’rnatilgan, gidroslindirlar bilan vertical va gorizontal bo’ylab ko’chiriladigan yuqori va past gaz bilan qirquvchi bloklar metallning yuzaga nisbatan 25 atrofida burchak ostida joylashgan tirqishsimon soplolarga ega. Bloklar metallga qarab harakatlanganda soplolarga avtomatik ravishda kislorod va yoqilg’i gaz (asetilen, tabiiy gaz yoki koks gazi) beriladi, ular qaynoq metalldan alangalanadi. Metallning yuzasi suyuqlanadi va shu momentda qirquvchi kislorod (96-98% tozalikdagi) berish yoqiladi, metal unda yonadi, natijada alanganing harorati 2500….300℃ gacha ko;tariladi va natijada metallning yuza qatlami eriydi. Bir paytning o’zida yuqori bosimli suv bilan yuvib turish tizimi yoqiladi. 38
Olov bilan tozalash mashinalari: 1,5,6- gidroslindrlar; 2- slyab; 3,8- gaz bilan qirquvchi bloklar; 4,7- supportlar Boshdan-oyoq olov bilan tozalashda metallning 2,5 mm gacha qalinlikda yuza qatlami kuydiriladi, metal yo’qolishi 1,5…..2,5 %ni tashkil qiladi. Metallning nisbatan bunday katta yo’qolishida blyumlarni boshdan-oyoq olov bilan tozalash faqatgina ko’proq arzon kam uglerodli po’latlat uchun blyumlarning butun uzunligi bo’ylab nuqsonlar ko’p bo’lganda maqsadga muvofiq bo’ladi. Ko’pgina hollarda sifatli po’latdan olingan blyumlar uchun slyablarni faqat ikki tomondan olov bilan tozalash, tanlanma tozalash, shuningdek omborda sovuq blyumlarni olov bilan tozalash qo’llaniladi. Rama-telejka yurish g’ildiraklariga ega va tozalanadigan list bo’ylab relslarda yuradi. Listga ko’ndalang yo’nalishda yo’naltiruvchilar bo’ylab roliklarda tozalash telejkasi harakatlanadi, u gidroslindr yordamida harakatga keltiriladi. Bu telejkaga silliqlaydigan aylana toshli shpindel o’rnatilgan. Tosh listga pnevmatik slindr bilan 39 qisiladi va elektrodvigatel bilan aylantiriladi. Tozalashda hosil bo’lgan changni tozalash uchun changni so’rib oladigan qurilma mavjud, gidrosilindrlarni oziqlantirish uchun esa nasos qurilmasi mavjud. Tozalashda abraziv tosh list bo’lab bo’lamasiga va ko’ndalangiga ko’chadi va bir paytning o’zida ilgarilanma-qaytar harakatni sodir qiladi. Listlarni tozalash uchun tekislash mashina sxemasi: 1-elektrouzatma; 2-o’zi yurar rema-telejka; 3-gidrosilindr; 4-tozalash telejkasi; 5-yurish g’ildiraklari; 6-boshqarish pulti; 7- list; 8- tekislash diski Sifatli va legirlangan qalin po’lat listlarni tozalash sexning maxsus bo’limida amalga oshiriladi, unga tanlanma ( bitta silliqlaydigan toshga ega bo’lgan ) va boshdan-oyoq ( ikkita toshga ega bo’lgan ) tozalash uchun mo’ljallanganmashinalarga ega bo’lgan mexanizatsiyalashgan liniyalar o’rnatiladi. Uglerodli po’latdan tayyorlangan qaynoq yoyilgan polosaning yuzasidan kuyindilar shilib olishdan tashqari uzluksiz eritish stanlarida kislota eritmalarida eritish yo’li bilan ham bartaraf qilinadi. 95℃ haroratdagi 26%li oltingugurt kislotasi eritmasi eng faol bo’lib hisoblanadi. Shuningdek, tuz kislotasining eritmasi bilan eritish ham keng qo’llaniladi, u 40 oltingugurt kislotasiga qaraganda arzon va kuyindini deyarli ikki marta tezroq eritadi. Prokat maxsulotlari xili Mashinasozlikda, qurilishda va boshqa sohalarda keng miqyosda ishlatiladigan prokat maxsulotlari “sortamentlar” deyiladi. Ular quyidagi asosiy guruhlarga ajratiladi: Sortli prokat. Bu mahsulotlar o’z navbatida oddiy va murakkab geometric shakilli turlarga ajratiladi. Oddiy geometric shakilli prokatlarga doiraviy, kvadrat, polosalar kiradi. Murakkab geometrik shakilli prokatlarga teng tomonli burchaklar, shvellerlar va boshqalar kiradi. List maxsulotlari. Listlar qalinligiga ko’ra yupqa va qalin turlarga ajratiladi. Agar qalinligi 0,2 mm gacha bo’sa, zarqog’oz deyiladi. Quvurlar. Quvurlar choksiz va chokli xillarga ajratiladi. Choksiz po’lat quvurlar diametric 30-650 mm gacha, devorining qalinligi 2-160 mm gacha bo’ladi. Chokli quvurlarning esa diametric 15-2500 mm gacga, devorining qalinligi 0,5-16 mm gacha bo’ladi. Maxsus prokatlar. Bu maxsulotlarga temir yo’l vagon g’ildiraklari, bandajlari, tishli g’ildiraklar va boshqa turli shakilli buyumlar kiradi. Prokat maxsulotlarini ishlab chiqarish usullari Sortli prokat maxsulotlarni ishlab chiqarish. Bunday maxsulotlarni prokatlab olishda zagatovka sifatida asosan po’lat quymalar olinib, ular zarur haroratgacha qizdirilgach, blyumning 1500 stanida prokatlanadi. Bu stanlar bir kletli ikki silindrikjo’vali reversiv bo’ladi. Jo’valar diametri 800-1400 mm bo’lib, aylanish tezligi zaruriyatga ko’ra oson rostlanadi. Jo’valar orasidan zazor zagatovka va maxsulot o’lchamiga ko’ra qisqa vaqtga o’zgartiriladi. Shuni aytish lozimki, zagatovka 2-3 marta jo’valar orasidan o’tkazib ishlangandan keyin 90℃ ga buriladi va yana bir necha bor prokatlanadi. Bu stanlarning quvvati 5-10 ming kvt, bo’lib, o’zgarmas tokda ishlaydi. Blyuming stanlarning ish unumi soatiga prokatlangan blyum massasiga ko’ra aniqlanadi. O’rtacha aytish mumkinki, ish unumi soatiga 450 t, chiqindi esa 8-10% dan oshmaydi. Mana endi sortli prokat 41
zarur haroratgacha qizdirish uchun metodik pechga uzatiladi. Keyin esa prokat stanlariga uzatilib, prokatlanib, sortli prokat mahsuloti olinadi. Prokat maxsulotlarining 30% ga yaqini listlarga to’g’ri keladi. Yuqorida atilganidek ular qalin va yupqa xillarga ajratilib, eni 600 mm dan ortiq uzunligi 2 dan 12 m gacha bo’ladi. Listlarni prokatlab olishda zagatovka sifatida slyablardan foydalaniladi. Prokatlash uchun slyab metodik pechda 1200-1280℃ haroratgacha qizdirilib shu haroratda ma’lum vaqt saqlangach bir yoli ikki kletli list prokatlash stanining ralganiga uzatilib, so’ngra prokatlanadi. Bunda slyab stanning gorizontal va vertikal jo’valari orasidan ezib o’tkazilayotganda u to’rt yoqlama eziladi. Zagatovkani shu tariqa bir necha bor prokatlash natijasida zarur o’chamli list olinadi.List prokat stanlarida soatiga 150-200 t list ishlab chiqariladi. Quvur mahsulotlarini ishlab chiqarish. Ma’lumki bir turli metal va qotishmalardan har xil quvurlar prokatlash, payvandlash, preslash, kiryalash va bu usullarni kombinatsiyalash yo’llari bilan olinadi.Lekin bu usullar ichida prokatlash yo’li bilan olish qator afzalligiga ko’ra keng tarqalgan. Choksiz quvurlarni ishlab chiqarish. Choksiz quvurlarni olish uchunma’lum haroratgacha qizdirilgan yumaloq quymalarni yoki zagatovkalarni prokatlash natijasida qalin devorli quvurlar olinadi. Bu jarayonniumumiy tarzda quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin. 1.Yumaloq kesimli zagatovkani zaruriy haroratgacha metodik pechda qizdirish. 2.Bu zagatovkani prokatlab gilza olish. 3.Qizdirilgan gilzani maxsus standa prokatlab quvur tayyorlash. 4.Tayyorlangan quvurni kalibrlash. Chokli quvurlarni ishlab chiqarish. Bunda zagatovka sifatida po’lat list olinib, uning eni tayyorlanadigan quvurning parametriga, qalinligi esa uning devoir qalinligiga teng bo’ladi. List zagatovka 1300-1350℃ haroratgacha qizdirilib, stanning payvandlash voronkasi orqali tortib o’tkaziladi. Bunda zagatovka qirralari siqilib ezilishi oqibatida payvandlanadi. Kichik diametrli quvurlar ana shu usulda ishlab chiqariladi. Katta diametrli quvurlarni ishlab chiqarishda zagatovkanim list qayirishstanida quvur shakliga keltirib zarur haroratgacha qizdirilgach, 42 uni oprovkaga kiyg’izib, prokatlash stanining o’yiqli jo’valari orasidan ezib o’tkaziladi va payvandlanadi. Bazida ularni chokli joylari flyus qatlami ostida avtomatik payvandlanadi. Maxsus prokat mahsulotlarni ishlab chiqarish. Bularga temir yo’l g’ildiraklari, bandajlar va boshqalar kirib, ular tarkibida uglerod 0,53-0,65% va marganetsi 0,60-0,90% li po’latdan tayyorlanadi, bulardan zagatovka sifatida og’irligi 3-5 t li quymalar olinadi va shakli ko’pincha yumaloq bo’ladi. Prokat sifati va texnik nazorat. Prokatning yuqori sifatini texnologik jarayonning tizimli nazorati yordamida ta’minlab berish mumkin.Metallurgiya zavodidagi texnik nazorat, eritish nazorati, texnologik jarayon nazorati va yakunlovchi nazoratdan tashkil topgan. Eritish nazorati asosida u yoki bu buyurtmani bajarishga po’lat eritishni to’g’ri belgilash uchun har bir eritishdagi po’lat sifati aniqlanadi. Eritish nazorati har bir eritishdagi po’latning o’rtacha kimyoviy tarkibini aniqlash uchun namunalar olinadigan po’lat eritish sexidayoq boshlanadi. Odatda har bir cho’michdan ikita namuna olinadi. Ikkinchi namuna alohida elementlar miqdorini aniqlash zarurati holatida yoki bu buyurtmaning maxsus talablari oshiriladigan kimyoviy taxlilni qo’shimcha tekshirish uchun olinadi. Alohida hollarda bu taxlil uchun namunalar zagatovka yoki tayyor prokat sexida olinadi. Bir qator elementlarni aniqlash uchun metal va qotishmalarning kimyoviy tarkibini aniqlashning eng keng tarqalgan zamonaviy fizik usullaridan biri hisoblangan spektral tahlildan foydalaniladi. Keyingi eritish nazorati o’z ichiga quydagilarni olishi mumkin: makro-mikrostrukturasi va bo’ylama sinishi bo’yicha eritish sifatini aniqlash, po’lastdagi dona kattaligini aniqlash, mexanik xossalarini aniqlash, po’latning toblashga sezuvchanligini tekshirish va sinovlar. Nazoratning boshqa turi- prikat ishlab chiqarish texnologik jarayoni nazorati tayyor prokatning yuqori sifatini ta’minlash va ishlab chiqarish jarayonida yaroqsiz buyum tayyorlanishining oldini olish maqsadida olib boriladi. Demak u dastlabki materiallarni qizdirishning qo’yilmalar doirasida berilgan profilni prokatlashdagi siqishning to’g’ri tartibini va tayyor prokatni to’g’ri pardozlashni ta’minlanishi 43 kertek. Bu nazorat zavodning texnologik ko’rsatmalari asosisa amalga oshiriladi. Dastlabki materiallarning belgilanishini ularni qizdiruvchi uskunalarga o’tkazishdan avval omborda tekshiriladi. Prokatlashda avval prokatlashning bosh va oxirgi haroratlari va tasmani siqish tartibi nazorat qilinadi. Prokatlash jarayonida prokat profili bo’ylab jo’valar sozlanishi, kalibrlar va jo’va armaturasining holati tekshiriladi. Oxirgi vaqtda metallning jo’valarga bo’lgan kuchlanishi va prokatlashda burovchi momentlarni mesdozlar va maxsus asboblar yordamida aniqlashga katta ahamiyat berilmoqda . Bu asboblar prokat stanlarining quvvatidan to’g’ri va to’liqroq foydalanishga imkon beradi. Stanlarni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish ayniqsa uzluksiz stanlardagi prokatlash tezligini sezilarli darajada oshirish imkonini beradi va zamonaviyroq nazorat o’lchov asboblarini qo’llashni taqazo etadi. Shunday qilib uzluksiz stanlarda listli po’latni sovuqlayin prokatlashda 25m/s dan katta tezlikning qo’llanilishi tasmalar qalinligini kontursiz o’lchash asboblari ishlab chiqarilgandan so’ngmumkin bo’lib qoldi. Bunday asboblarga, masalan, nurlanishdan foydalanuvchi tasma qalinligining nurli o’lchagichlari kiradi. Nurlanish manbalari sifatida, radioaktiv elementlarning izotoplaridan foydalaniladi. Bu asboblar tasmaga qalinligini rostlashning alohida tizimlari orqali bosuvchi vintlar va tasma cho’zilishiga ta’sir etadi. Shuningdek, prokat yuzasining sifati nazoratiga ham katta e’tibor berilmoqda. Buning uchun, prokatlangan tasmalardan muntazam ravishda olinadigan namular ko’zdan kechiriladi. Ba’zan namunalar xurushlanadi va shundan so’ng ularni ko’zdan kechiriladi. Asosiy nazorat prokatni tozalashdan avval amalga oshiriladi. Nuqsonlarni aniqlash uchunultratovushli defektoskoplardan foydalaniladi. Prokat ishlab chiqarishning texnologik jarayonini barcha bosqichlardan nazorat qilinadi. Shunday qilib, buyumlarni kesishda kirishuv rakovinasi va yumshoqliklar, tayyor prokatni kesishda, alohida o’lchangan uzunliklar to’g’riligini, prokatlangan metalni sokin sovitishda sovitish tartibi nazorat qilinadi. Prokatni termik kalibrli va boshqa sexlarga uzatishda, sexlararo nazorat amalga oshiriladi. Bu nazorat hajmi po’latning kimyoviy tarkibi, qabul qilingan vazifasiga bog’liq, u zacvodlar ichki texnik shartlari bilan ko’zda tutilgan. 44 Prokat sexlaridagi yakunlovchi nazorat masalasi tarkibiga tayyor prokat sifatini aniqlash, uning mavjud standartlarga, texnik sharoitlarga va alohida talablarga mosligini aniqlash kiradi. Bu nazorat hajmi po’lat kimyoviy tarkibi, vazifasi va unga qo’yilgan talablarga bog’liq. Yakunlovchi nazorat kimyoviy tahlil, normal, yuqori va past haroratlardagi mexanik xususiyatlarni aniqlash, makro-mikrostruktura bo’yicha po’lat sifatini aniqlash, magnit sinovlar va boshqalar kiradi. Mexanik xususiyatlarni aniqlash uchun cho’zilish, buralish, qattiqlik va zarbiy qovushqoqliklarda sinashlardan foydalaniladi. Prokat sifatini tavsifiga, shuningdek profil o’lchamlari va shaklining to’g’riligini ham kiritish zarur bo’lib, u kalibrlash aniqligi va prokat jo’valarini yo’nib kengaytirish, kalibrlar va metal haroratini ishlab chiqarishni xisobga olgan holda stanni sozlashning puxtaligi bilan ta’minlanadi. Tayyor prokat profilining to’g’riligini asbob va uskunalar, maxsus shablonlar yordamida va ko’zdan kechirib aniqlanadi. Prokat sexidagi nazoratning texnik nazorat bo’limlari, zavod laboratoriyalari, serxning texnologik xizmatlari amalga oshiradi. Buyurtmalar bo’yicha ortishga mo’ljallangan metal maxsulotni qabul qilish-topshirish hujjatlari va sertifikatlarini rasmiylashtirilgan holda texnik nazorat xizmati nazorat qiladi, tahlilni qo’shimcha tekshirish uchun olinadi. Alohida hollarda bu taxlil uchun namunalar zagatovka yoki tayyor prokatdan prokat sexida olinadi. Bir qator elementlarni aniqlash uchun metal va qotishmalarning kimyoviy tarkibini aniqlashning eng keng tarqalgan, fizik usullaridan biri xisoblangan spektral tahlildan foydalaniladi. Dastlabki materiallarni prokatlashga tayyorlash Dastlabki materiallarni prokatlashga tayyorlash turli yuza nuqsonlarini yo’qotishdan iborat. Bu operatsiya sanoatning turli soxalaridagi javobgar mashina detallarini tayyorlashga ketadiLegirlsgan sifatli uglerodli legirlangan po’latni prokatlashda ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Bu holat materiallar tayyorlashga ketadigan sarf-xarajatlar, tayyor maxsulotning kerakli sifatiga erishish va yaroqlisini chiqarishni kuchaytirish bilan qoplanadi. 45 Odatda metallurgiya zavodlarida qizdirish quduqlariga quymalarni issiqlayin kiritishdan foydalaniladi. Shuning uchun yuzaki nuqsonlarni zagatovkalardan chiqarib yuboriladi. Legirlangan va yuqori legirlangan po’lat quymalari yuzasining sifatiga juda katta talablar qo’yiladi. Shu bilan bog’liq ravishhda, quymalarni to’liq sovitish, tozalash va sovuq holda qizdirishga yuborishga mumkin. Tozalash oldidan yumshatuvchi termik ishlov berishdan foydalanish mumkin. Qo’pol bir jinsli bo’lmagan strukturani bartaraf etish uchun frokinlar xosil qilishdan qochish maqsadida vodorodni yo’qotish, qattiqlikning pasayishi va ichki kuchlantirishlarni yo’qotish maqsadida yumshatish 1000-1100℃ haroratda yuqori legirlangan po’lat quymalarini gomogenizatsiyalash amalga oshiriladi. Zagatovkalarning olib tashlanadigan yuzaki nuqsonlariga darzlar, nometall qo’shimchalar, qirilgan joylar, plen, volosovina, zakat va ko’zdan kechirish yordamida aniqlanadigan boshqa turli nuqsonlar kiradi. Agar nuqsonlarni to’liq yo’qotish lozim bo’lsa zagatovkani oldindan xurushlanadi. Bu shunday nuqsonlarni aniqlash imkonini beradiki, ularni oddiy ko’zdan kechirish yordamida aniqlab bo’lmaydi, chunki ular kuyindi bilan berkitilgan bo’ladi. Zagatovka yuzaki nuqsonlarining ko’pchilik qismini tozalash yordamida yo’qotiladi. Yuzaki nuqsonlarni yo’qotishning eng tejamli va ilg’or usulidan biri bu olov yordamida tozalashdir. U mahalliy nuqsonlarni tushirish uchun ishlatishga qo’llanilganidek, butun yuza qatlamini olib tashlash uchun ham qo’llaniladi. Bunday tozalash jarayonida nuqson yondirib yuboriladi va yuzdan kislorod oqimi bilan olib tashalanadi. Olov yordamida tozalashni dastaki usulda va maxsus mashinalarda amalga oshiriladi. Odatda, dastlabki olov yordamida tozalashda quyma va zagatovkalar yuzasidagi ma’lum bir nuqsonlar olib tashlanadi. Bu holatda qirqgich nuqsonga yaqin keltiriladi va bir necha soniya ichida metal 950-1000℃ gacha qizdiriladi. Qirqgich zagatovka yuzasiga nisbatan 75-80℃ burchak ostida o’rnatiladi. Metallning alangalanish haroratiga erishgach qirqqichga kiritilsayotgan kislorod miqdorini oshirib qirqqichning zagatovka yuzasiga nisbatan qiyaligini 25-30℃ gacha kamaytiriladi. 46 Hozirgi vaqtda po’latning barcha turlari olov yordamida tozalanadi. Barcha uglerodli va kam legirlangan po’latlar olov yordamida tozalash ta’siriga oson beriladi. Zanglamaydigan, issiqbardosh va tarkibida katta miqdorda xrom bo’lgan boshqa po’latlarni olov yordamida tozalashda oson eriydigan shlak, o’y oldirishni osonlashtiruvchi maxsus flyus va qoplamalardan foydalaniladi. Bu po’latlarni tozalash uchun, shuningdek, qo’shimcha injektor uskunali maxsus qirqqichdan foydalaniladi. Unga bir naychadan kislorod flyusli aralashma, boshqasidan esa qo’shimcha < Dastaki olov yordamida tozalash zagatovka bo’ylab amalga oshiriladi. Ariqcha chetlari yassi, kechligi chuqurligidan 5 marta katta, uzunligi esa kengligidan 3 marta katta bo’lishi kerak. Olov yordamida tozalash mashinalari keng qo’llanilmoqda, ular ro’lgang, blyumning yoki slyabing bilan qaychi o’rtasidagi texnologik oqimda o’rnatiladi. Mashinali olov yordamida tozalashda yuzaki nuqsonlarni yo’qotish prokatlash maromini buzgan holda kengaytirib tekislashning ikki yoki to’rt tarafidan yuza qatlamni yoppasiga yondirib yuborish yordamida amalga oshiriladi. Yaxlit mexanizatsiyalashtirilgan olov yordamida tozalashdan, shuningdek, 47 zagatovkalar omborida ham foydalaniladi. Bunda metallni sovuq yoki isitilgan holda aralash agregatlar yordamida tozalanib, ularni ko’zdan kechirish va zagatovkalarni tozalash birga olib boriladi. Zagatovkalar va quymalardan yuzaki nuqsonlarni yo’qotishning boshqa usullariga pnevmatik zubilo’lar yordamida kesib tashlash, jilvirlarda frezalash va tokorlik stanoklarida tozalash kiradi. Pnevmatik zubilo’lar yordamida yuzaki nuqsonlarni kesib tashlash unumdorligi kichik bo’lgan hamda ishchilar sog’ligi uchun zararli operatsiyadir. Prokat ishlab chiqarishda bu usul eng ko’p mehnat talab qiluvchi usul xisoblanadi va ishlab chiqarishning zamonaviy miqyoslariga mos kelmaydi. Zagatovkalar yuzasidan nuqsonlarni yo’qotishda, chayqaluvchi jilvirlash stanoklaridan foydalaniladi. Ular dastgohni o’q bo’ylab oson burish va uni vertical holatda og’dirish imkonini beruvchi uskuna yordamida osib qo’yiladi. Zagatovkalar bakelitli bog’lamli elektr korundan tayyorlan abraziv doiralar yordamida tozalanadi. Pnevmatik zubilo’lar bilan qoqib tashlashdan farqli o’laroq jilvirlash dastgohlari yordamida nuqsonlarni bartaraf etish ko’ndalang tozalash yordamida amalga oshirilishi lozim. Chunki bo’ylama tozalashda volosovina kabi yoki zagatovka bo’ylab joylashadigan juda mayda darzlarni aniqlash juda mushkul. Jilvirlash dastgohlarida zagatovkalarni tozalash unumdorligi kam bo’lgan ish. Shuning uchun tozalashning bu usulidan katta miqdordagi mayda nuqsonlarni yo’qotishda, asosan, yuqori legirlangan po’latdan tayyorlangan zagatovkalar yuzasidagi nuqsonlarni yo’qotishda foydalaniladi. Oxirgisi murakkab yoki zubilo’lar yordamida kesish imkoni bo’lmagan usul hisoblanadi. Qattiq po’latni zagatovkalarini tozalashda metallni qattiq qizdirish va ketma-ket sovitish natijasida jilvirlash darzlari hosil bo’lishi mumkin. Bu darzalarning oldini olish uchun juda katta qirindi olinmasligi kerak va abraziv doiralarning dona kattaligi, qattiqligi va aylanma tezligini aniq bir po’lat uchun tanlashi zarur. Jilvirlash darzlarining paydo bo’lish imkoniyatlari prokatlashdan so’ng tezda sovitilgan qattiq po’latli zagatovkalarni tozalashda ayniqsa katta bo’lib, buning natijasida ularda katta ichki kiuchlanishlar yuzaga keladi. Havo yordamida toblashga moyil bo’lgan po’latlarni darzlar hosil bo’lishning oldini olish maqsadida kuydirilgan holatda tozalash lozim. 48 Roliklarning tasnifi Prokatda ishlatiladigan rulon parametrlarining keng doirasi turli xil texnologik sxemalar va prokat parametrlari bilan bog'liq. Prokat tegirmonlarini birlashtirishning iqtisodiy jihatdan oqlangan tendentsiyasi bu assortimentning qisqarishiga olib keladi. Maqsadiga ko'ra, barcha prokat rulonlarini qismli prokat tegirmonlari rulonlariga va varaq prokat rulolariga bo'lish mumkin. Birinchisi, ishchi qismida (barrel) turli xil konfiguratsiyalarning kesilgan oqimlari, ikkinchisi - silliq barrel. Plitalar prokat rulonlari metall deformatsiyani keltirib chiqaradigan ishchi rulonlarga va ishchi rulonlarning katta egilish deformatsiyalarini sezadigan va rulon yig'ilishining qattiqligini oshiradigan qo'llab-quvvatlovchi rulonlarga bo'linadi. Ko'pchilik prokat tegirmonlarida ish rulolari haydaladi. Faqat yupqa choyshablar va plyonkalarni sovuq prokatlash uchun ko'p rulonli tegirmonlarda, ishchi rulonlarning kichik diametri va rulonlar tomonidan uzatiladigan nisbatan yuqori momentlar tufayli zaxira rulolar haydaladi. Ishlash shartlariga ko'ra, rulolar issiq haddelenmiş qatlamli tegirmonlar va sovuq haddelenmiş rulonlarga bo'linadi. Strukturaviy ravishda, issiq prokat rulonlari silindrsimon yoki ko'pincha konkav barrel bilan amalga oshiriladi, bu barrel uzunligi bo'ylab notekis issiqlik kengayishini qoplaydi va shu bilan hosil bo'lgan varaqlarning ko'ndalang qalinligi o'zgarishini kamaytiradi. Xuddi shu maqsadda, sovuq haddelenmiş ish rulolari konveks barrel bilan tayyorlanadi, bu rulonlarning notekis egilishi va tekislanishini qoplaydi. Qayg'u ichida - 2-1850 alyuminiy va magniy qotishmalarining qatlamlarini prokatlashda issiq prokat rulolari deb ataladi. Ammo ishlab chiqarishning o'ziga xos xususiyatlariga ko'ra va qisman ish sharoitlariga ko'ra, bunday rulonlarni sovuq rulonlarga kiritish mumkin. Rulolarni ular ishlab chiqarilgan materiallarga ko'ra tasniflash mumkin va materialni tanlash, birinchi navbatda, rulonlarning ish sharoitlari bilan belgilanadi. Rulolar quyma temir yoki po'lat bo'lishi mumkin. Oddiy kulrang quyma temirdan yasalgan, gil qoliplarga quyilgan rulonlar past bochka qattiqligiga ega (45 Shore birligigacha), egilish kuchlanishlariga chidamliligi, ammo arzonligi. bunday rulolar sink qotishma plitalari kabi yumshoq materiallarni issiq prokatlashda ishlatilishi mumkin. 49 E'tibor bering, tuproqli yoki sayqallangan sirtga ega rulonli barrelning qattiqligi po'lat to'pning rebound qiymati bo'yicha buzilmaydigan usul bilan o'lchanadi va Shore ( ) birliklarida ifodalanadi. Quyma temir Metall qoliplarga quyish yo'li bilan olingan oqartirilgan sirt qatlamiga ega oqartirilgan rulonlar yuqori bochka qattiqligiga ega (~?5 edd^), lekin ishqalanish koeffitsienti past, bu esa metallni ushlab turish holati tufayli ulardan foydalanish imkoniyatini cheklaydi. rulolar. Uzluksiz igna tegirmonlarida ishlatiladigan magniy bilan modifikatsiyalangan va xrom, nikel va molibden bilan qotishma (har bir elementdan 0,5% gacha) choʻyandan tayyorlangan rulonlar koʻproq tarqalgan. Yuqori bosim va yuqori prokat haroratida ishlaydigan tegirmonlar (gullash va plitalar) uchun uglerodli va past qotishmali CHOH, 50KhN, 60KhN markali po'latdan yasalgan zarb qilingan (kamdan-kam hollarda quyma) po'lat rulolar ishlatiladi, ular yuqori pishiqlik va egilishga yuqori qarshilikka ega. stresslar. 50Kh, 50KhN po'latlardan yasalgan rulonlar qalin plastinka issiq prokat tegirmonlari uchun ishlatiladi. Issiq prokatda ayniqsa og'ir ish sharoitida, masalan, titanium qotishmalari va deformatsiyalanishi qiyin bo'lgan po'lat navlarini prokatlashda, ZKh2V8 po'latdan yasalgan yoki 60KhN, 55Kh po'latning o'qiga sirt qo'yish orqali olingan rulonlardan foydalanish tavsiya etiladi. 45KhNM qatlami ZKh2V8 oqimi yadroli simdan elektrod yordamida va undan keyin rulonli prokat. Mumkin bo'lgan eng yuqori bosim sharoitida ishlaydigan sovuq prokat rulolari uchun po'lat navlarini tanlash eng mas'uliyatli bo'lishi kerak. GOST 3541-57 bo'yicha sovuq prokat tegirmonlarining ishchi rulonlarini ishlab chiqarish uchun oltita EH, 9HF, 9X2, 9X2V, 9X2MF va 6 turdagi rulonli po'latdan foydalaning. 9X2SF. Amalda faqat to'rt turdagi po'latdan foydalaniladi (po'latlar - 9X2V va 9X2SF keng qo'llanilishini topmagan). Ko'p rulonli tegirmonlarda kichik diametrli rulolar uchun 111X15 (GOST 801-60) rulmanli po'latdan, ba'zan esa qattiq po'latdan (GOST 4543-57) foydalaniladi. 50
Sovuq prokat rulonlarini ishlab chiqarish uchun evtekoidga qaraganda yuqori uglerodli po'latlardan foydalaniladi. Yangi kompozitsiyalarning doimiy rivojlanishi qotishma elementlarning oqilona kombinatsiyasini tanlash yo'nalishida amalga oshiriladi. Shunday qilib, xrom-kremniyli po'latdan 9X0, kremniy-vanadiyli po'lat 9HSF va volfram bilan qo'shimcha ravishda qotishma termik barqaror po'lat 9X2SVF asosida tavsiya etiladi. 9KhSF po'lat bilan solishtirganda, 9Kh2SVF po'lat 0,05% past uglerod tarkibiga ega va xrom va kremniy tarkibining chegaralarini sezilarli darajada toraytirdi. Po'latning qattiqlashishi, yuqori haroratga chidamliligi va harorat va bosim ostida strukturaning barqarorligi oshdi. Chelik 9KhV2S bir qator ko'rsatkichlar bo'yicha 9Kh2SVF po'latdan oshib ketadi. Teng temperatura sharoitida u yuqori qattiqlikni saqlaydi. Bu ish rulonlari uchun katta ahamiyatga ega, chunki u qoldiq qattiqlashuv kuchlanishlarini to'liq olib tashlashga yordam beradi. 9KhV2S po'latdan yasalgan rulonlarning ishchi qatlamining aşınma qarshiligi 9Kh2SVF po'latdan yasalgan rulonlarning aşınma qarshiligidan taxminan 20% yuqori. Xrom-kremniy-molibdenli po'lat 9Kh2S2Mda, yuqori kremniy tarkibi tufayli, chidamlilikka chidamlilik kuchayadi va yuqori aşınma qarshilikka erishiladi. Biroq, yuqori kremniy tarkibi tufayli, bu po'lat ishlab chiqarish qobiliyati bo'yicha boshqa po'latlardan kam. Hozirgi vaqtda uglerod miqdori kamaytirilgan rulonli po'latlar ishlab chiqilgan va muvaffaqiyatli sinovdan o'tgan. Bu ish uglerod va xromning kamayishi bilan qattiqlik va egilish qarshiligining yanada qulay kombinatsiyasiga erishilishiga, saqlangan ostenit miqdorining pasayishiga va aşınma qarshiligiga nafaqat uning tarkibiga ta'sir qilishiga asoslandi. katta miqdorda karbidlar, balki ma'lum miqdorda va ma'lum bir o'lchamda. Ushbu po'latlardan 60Kh2SMF va 7Kh2SF po'latlari keng qo'llaniladi. Biroq, ayniqsa og'ir prokat sharoitida, bu po'latlarning qarshiligi etarli bo'lmasligi mumkin. Po‘latni eritish va quyish texnologiyasini takomillashtirish bilan quyidagi usullar 51 ishlab chiqildi va joriy qilinmoqda: I - yuqori sifatli zaryaddan foydalanish va uni eritishga tayyorlashni yaxshilash (masalan, kalsinatsiya); - po'latdagi fosfor va oltingugurt miqdorini maksimal darajada kamaytirish (har bir elementning 0,010 - 0,015% dan ko'p bo'lmagan); izolyatsiyalangan ko'targichlar va optimal tasavvurlar konfiguratsiyasi bilan yuqori konusli qoliplardan foydalanish; gazlarni, zararli aralashmalarni va metall bo'lmagan qo'shimchalarni olib tashlash uchun po'latni qayta ishlashning samarali usullaridan (elektroslagni qayta eritish, pechdan tashqari evakuatsiya, yoyni vakuumni qayta eritish) katta rulonlarni ishlab chiqarish uchun ariza. Zamonaviy tavsiyalarga ko'ra, ingotlarni zarb qilish paytida isitish harorati 115 ° C dan oshmasligi kerak, bu intensiv kollektiv qayta kristallanish va don o'sishiga to'sqinlik qiladi; zarb qilish oxirida harorat 800-830 ° S bo'lishi kerak. og'irligi 4 tonnadan ortiq bo'lgan ingotlar uchun ikkita qoralama ishlatilishi kerak; Buzilgan ingotlarni chizishning optimal sxemasi aylana-kvadrat doira sxemasi bo'lib, deformatsiya darajasi shunday bo'lishi kerak; buzish paytida - 50 - 55%; , bolg'achalarda katta ingotlardan oldindan chizilgan blankalardan olingan, vilkalar bilan soxtalashtirilgan bo'lishi kerak. barrel uchun 1,6 - 2,0 va ingot uchun 3,0 - 4,5. Rulolarni issiqlik bilan ishlov berishni takomillashtirishda istiqbolli yo'nalish sifatida lavha tegirmonlarining ishchi rulonlarini termomexanik ishlov berishdan (HTMPO) foydalanishni ta'kidlash kerak. HTMPO da austenitizatsiya jarayonida plastik deformatsiya deformatsiyalangan mahsulotni keyinchalik zudlik bilan sovutish bilan mavjud bo'lgan har qanday usullardan (zarb qilish, shtamplash, prokatlash, prokatlash) amalga oshiriladi. Ushbu ishlov berishning o'ziga xos xususiyati rulonlarning qotib qolgan va past temperli ishchi qatlamining yuqori mustahkamligini amalga oshirish imkoniyati, sirt qatlamining parchalanishiga (deyarli 3 baravar) qarshilikning oshishi va bir vaqtning o'zida plastiklikning oshishi. VTMPO ko'p rulonli prokat tegirmonlarini ishlab chiqarishda qo'llanilishini topdi va o'rta va katta rulonlarda tajriba sinovidan o'tkazilmoqda. 52 Roliklarning xizmat qilish muddatini oshirish uchun eskirgan rulonlarni qayta qattiqlashtirish texnologiyasi ishlab chiqildi va joriy qilinmoqda. TFC ning qattiqlashtiruvchi rulonlarining chidamliligini oshirish va delaminatsiyalar sonini kamaytirish uchun ular ishlayotganda rulonlarni past va o'rta haroratda temperaturalash joriy etilgan. Ishchi rulonlarning aşınma qarshiligini yaxshilash uchun rulonlarning sirtini inert yoki qaytaruvchi muhitda xrom xlorid bug'ida 900-1400 ° S haroratda isitish orqali elektrolitik yoki diffuziya usullari bilan xromlash tavsiya etiladi. Prokat stanlarning tasnifi va qollanish sohalari Prokat stanlarning ishlatilishiga, ish kletlarining holatiga, jo’valar soniga va joylanishiga kora ajratiladi. Ishlatilishiga ko’ra; ular yarim va tayyor mahsulotlar ishlab chiqaruvchilarga bo’linadi. 1 yarim mahsulot. yarim mahsulot ishlab chiqaruvchi prokat stanlarga blyumin, slyabing kiradi va ularda ko’ndalang kesimi yirik quymalar yarim mahsulotga prokatlanadi. Bu stanlar jo’valar diametric 800- 1400 mm boladi. 2 zagatovkalar. Zagatovkalar tayyorlovchi plakat stanlar ham yarim mahsulot tayyorlovchi bolib, bunda blyum yoki quymalardan u qadar massasi katta bo’lmagan (1500 kg gacha )kichik kesimli buyumlar tayyorlanadi. Tayyor mahsulotlar ishlab chiqaruvchi prokat stanlarga esa: 1 rels- banka ishlab chiqaruvchi prokat stanlar. Bu stanlarda temir yo’l reyslari, qo’shtavrli balkalar, yirik o’lchamli shvellerlar va boshqa profillar ishlab chiqariladi. Bu stanlar jo’valar diametri 750-900 mm oralig’ida bo’ladi; 2 yirik sortli prokat stanlar. Bu stanlarda po’latlarda doiraviy, 80-200 mm li kvadrat, № 12-24 li shvellerlar va boshqa mahsulotlar ishlab chiqariladi. Bu standart jo’valar diametri 500-700 mm oralig’ida bo’ladi; 3 o’rtacha sortli prokat stanlar. Bu stanlarda o’rtacha kesimli doiraviy, 40-80mm li kvadrat № 16 gacha bo’lgan shvellerlar va boshqa mahsulotlar ishlab chiqariladi.Bu stanlar jo’valari diametric 350-500 mm oralig’ida bo’ladi; 4 mayda sortli prokat stanlar. Bu stanlarda kesimi kichik bo’lgan doiraviy, 8x40 mm li kvadrat . 50x50 mm gacha bo’lgan ugolok va boshqa mahsulotlar ishlab 53 chiqariladi. Bu stanlar jo’valari diametric 250-350 mm bo’ladi; 5 shtripli sortli plakat stanlar. Bu stanlarda eni 64-0500 mm , qalinligi 1,5 – 1,0 mm gacha bo’lgan polosalar ishlab chiqariladi. Bu stanlar jo’valari diametri 300-400mm bo’ladi; 6 sim ishlab chiqaruvchi prokat stanslar. Bu stanlarda diametric 5dan to 10mm gacha bo’lgan yumaloq, kesimli simlar ishlab chiqariladi. Bu stanlar jo’valari diametri 250-300mm bo’ladi, 7 qalin listlar ishlab chiqaruvchi prokat stanlar .Bu stanlarda qalinligi 4 dan to 60 mm gacha bo’lgan listlar ishlab chiqariladi. Bu stanlar jo’valarining boshka uzunligi 2000-5000mm bo’ladi; 8 yupqa listlar ishlab chiqaruvchi plokat stanlar. Bu stanlarda qizdirilgan va suvuqlayin holda qalinligi 4 mm dan kichik bo’lgan listlar ishlab chiqariladi. Bu stanlar jo’valarining bochka uzunligi 700-2800 mm bo’ladi . 9 universal stanlar. Bu stanlarda eni 200 dan to 1500 mm gacha bo’lgan polosalar ishlab chiqariladi. 10 quvurlar ishlab chiqaruvchi prokat stanlar. Bu stanlarda choksiz va chokli quvurlar ishlab chiqariladi; 11 g’ildirak va bandaj ishlab chiqaruvchi prokat stanlar. Bu stanlarda temir yo’l g’ildiraklari va bandajlari ishlab chiqariladi. Bulardan tashqari maxsus prokat stanlari ham bo’ladiki,ulardan masalan, sharlar, shatun, tishli g’ildirak kabi buyumlar olinadi . Shuni ham qayd etish joizki, qabul etilgan texnologiyaga ko’ra, ularni ish kletlari bittali ( masalan, blyuming va slyabinglarda ) bo’ladi. Lekin ko’p hollarda ularda bir necha zarur kalibrlar joylashtirib bo’lmagani sababli ko’pincha ko’p kletli stanlardan foydalaniladi va birining ketidan ikkinchisi chiziqli o’rnatiladi. Odatda bunday o’rnatilgan kletlar soni ikkidan beshgacha bo’ladi. Bunday o’rnatishlar zagatovkalar tayyorlovchi yirik va o’rta sortli stanlarda qo’llaniladi. Bularning kamchiligi Shundaki, barcha kletlarda aylanish sonlarining bir xilligidadir. Bu holda plokatlangan buyum uzukligining ortishidan kletlar tezligi ortib plokatlanmaydi. Bu hol ish kletlarni bir chiziq bo’ylab emas, bir bir necha ketma-ketlikda ornatilib, jo’valar aylanish sonlarining har biri ortadi. Natijada ishlab chiqarish unumdorligi 54 deyarli ortadi. Proket stanlari jo’valari soniga ko’ra ularni ikki, uch, tort va ko’p jo’vali xillarga ajratadi. 55
XULOSA
Mashinasozlikda, qurilishda va boshqa sohalarda keng miqyosda ishlatiladigan prokat maxsulotlari “sortamentlar” deyiladi. Ular quyidagi asosiy guruhlarga ajratiladi: Sortli prokat. Bu mahsulotlar o’z navbatida oddiy va murakkab geometric shakilli turlarga ajratiladi. Oddiy geometric shakilli prokatlarga doiraviy, kvadrat, polosalar kiradi. Murakkab geometrik shakilli prokatlarga teng tomonli burchaklar, shvellerlar va boshqalar kiradi. List maxsulotlari. Listlar qalinligiga ko’ra yupqa va qalin turlarga ajratiladi. Agar qalinligi 0,2 mm gacha bo’sa, zarqog’oz deyiladi. Quvurlar. Quvurlar choksiz va chokli xillarga ajratiladi. Choksiz po’lat quvurlar diametric 30-650 mm gacha, devorining qalinligi 2-160 mm gacha bo’ladi. Chokli quvurlarning esa diametric 15-2500 mm gacga, devorining qalinligi 0,5-16 mm gacha bo’ladi. Maxsus prokatlar. Bu maxsulotlarga temir yo’l vagon g’ildiraklari, bandajlari, tishli g’ildiraklar va boshqa turli shakilli buyumlar kiradi. Listlarni prokatlab olishda zagatovka sifatida slyablardan foydalaniladi. Prokatlash uchun slyab metodik pechda 1200-1280℃ haroratgacha qizdirilib shu haroratda ma’lum vaqt saqlangach bir yoli ikki kletli list prokatlash stanining ralganiga uzatilib, so’ngra prokatlanadi. Bunda slyab stanning gorizontal va vertikal jo’valari orasidan ezib o’tkazilayotganda u to’rt yoqlama eziladi. Prokatda ishlatiladigan rulon parametrlarining keng doirasi turli xil texnologik sxemalar va prokat parametrlari bilan bog'liq. Prokat tegirmonlarini birlashtirishning iqtisodiy jihatdan oqlangan tendentsiyasi bu assortimentning qisqarishiga olib keladi. 56
va varaq prokat rulolariga bo'lish mumkin. Birinchisi, ishchi qismida (barrel) turli xil konfiguratsiyalarning kesilgan oqimlari, ikkinchisi - silliq barrel. Plitalar prokat rulonlari metall deformatsiyani keltirib chiqaradigan ishchi rulonlarga va ishchi rulonlarning katta egilish deformatsiyalarini sezadigan va rulon yig'ilishining qattiqligini oshiradigan qo'llab-quvvatlovchi rulonlarga bo'linadi. Ko'pchilik prokat tegirmonlarida ish rulolari haydaladi. Faqat yupqa choyshablar va plyonkalarni sovuq prokatlash uchun ko'p rulonli tegirmonlarda, ishchi rulonlarning kichik diametri va rulonlar tomonidan uzatiladigan nisbatan yuqori momentlar tufayli zaxira rulolar haydaladi. 57
Tuzuvchilar: Norxo’jayev F.R., Maxmudova N.A., SaydumarovB.M. “Yo’nalishga kirish” Ma’ruza matni. – T: ToshDTU, 2019 1. Загидуллин Р.Р. Prokat ishlab chiqarish. O’quv qo’llanma.-Toshkent:ToshDTU, 2013. 2. Рудской А.И., Лунев В.А. Теория и технология прокатного производства. Учеб.пособие.- СПб: Наука, 2008. 3. Borovik L.I. Sovuq prokat tegirmonlarining rulonlarini ekspluatatsiya qilish. M., «Metallurgiya», 1968, 4. G e d e o n M.V. Sovuq rulonlarni termik ishlov berish. M., «Metallurgiya'», 1973, 5. Korolev A.A. Prokat stanoklari mashinalari va mexanizmlarini loyihalash va hisoblash. M., «Metallurgiya», 1969, 6. Novikov V.V.idr. Sovuq prokatning lavha tegirmonlari rulolari. M., «Metallurgiya», 1970, 7. Petrov A.S.. Karmanov A.I. Sovuq prokatli rulonlarni ishlab chiqarish. M., "Metallurgizdat", 1962, 8. Poluxin 11 .I., Jeleznov Yu.D..Poluxin V.P. Plitalarni prokatlash va rulonni o'rash xizmati. M., "Metallurgiya", 1967, 9. Ts e l va taxminan A.I.da. Prokat tegirmonlari: hozirgi va kelajak. M., "Bilim" ("Texnika" seriyasi), 1974, 10. Tselikov A.I., Zyuzin V.I. Prokat tegirmonlarining zamonaviy rivojlanishi. M., «Metallurgiya», 1972 11. Morozov N.P., Nikolaev V.A. va boshqalar.Yirik tayanch rulonlarni ishlab chiqarish va ishlatish. M., "Metallurgiya", 1977, Omirov A., Kayumov A. Mashinasozlik texnologiyasi. O’quv qo’llanma. -Toshkent, O’zbekiston: 2003. -380 bet. Ёрматов Ё.Ғ., Юлдашев О.Р., Ҳамраев А.Л. Ҳаётий фаолияти хавфсизлиги. Дарслик. Тошкент, Алоқачи: 2009 йил, 346 бет. Саидов Д.М. Solid Edge V20 программа комплексида автоматик лойиҳалаш асослари. – Тошкент, 2011. 262 б. 58 Ш.Андерсон, С.Эшкабилов, С.Рўзимов, Ж.Содиқов, Р.Мухаммадалиев, У.Сельгрен. UGS I-DEAS NX Series программа комплексида автоматик лойиҳалаш асослари. – Тошкент: Фан, 2006. – 326 б. Ли К. Основы САПР(CAD/CAM/CAE). –СПб.:Питер, 2004. –560 с. “Avtohamroh” jurnali. “Avtoolam” jurnali. www.ziyo-net.uz www.lex.uz www.google.com www.kth.se www.sharebookfree.com 59
Yüklə 4,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||