119
materiya və yaxud deyək cisim köməyə çatmır. İctimai varlıqda isə
mədəniyyət və məfkurə birliyi var. Hə onda bu ora gəlib çatır. Ona görə
də mən orda deyək Ziya Göyalpın tərifində bir cümləsiynən razıyam.
Orda cümlənin birində deyir ki, türk kimdir. Ola bilər ki, qan cəhətdən
türk olsun, amma türkə düşmən olsun və başqa millətə xidmət eləsin
məfkurə cəhətdən, mədəniyət cəhətdən o türk olmasın, heç türkcə də
danışmasın, o türk deyil. Ama ola bilər ki, başqa xalqdan olsun türkcə
danışsın, türk mədəniyətini daşısın, türk millətinə xidmət eləsin, ictimai
varlıq kimi türk kimi fəaliyyət göstərsin o daha türkdür. Bu söhbətlər çox
gedibdi, məsələn o suallar həmişə çıxıb ki, Puşkin kimdir rusdurmu
yoxsa ərəbdir? Amma bunun deyək qanını götürsəniz ərəb qanıdır,
ancaq yaradıcılığında buna heç bir zaman buna ərəb şairi demillər.
Yaradıcılığı bunun ruscadır, ictimai varlıq kimi bu olur rus şairi. Və yaxud
Drayzerə heç bir zaman demək alman yazıçısı demillər. Drayzer
milliyətcə almandır, ancaq Amerikan yazıçısıdır. Çünki Amerikada
böyüyüb, yəni o Amerika mədəniyətinin daşıyıcısıdır. Ona görə də
ictimai varlıq kimi olanda bu məsələni də nəzərə almaq lazımdır! Yəni
ikisin də nəzərə almaq lazımdır. Birin o birisindən kənarda qoymaq
olmaz. O qanı da yaddan kənarda qoymaq olmaz. Təbii olaraq insan, hər
bir şey, bioloji varlıq kimi onu şey eliyirsən, çünki ola bilsin məsələn
deyək pələngi və yaxud tovuz quşunu və yaxud deyək göyərçini siz təlim
edərsiniz o elə hərəkətlər eləyər ki, o ictimai bir varlıq ola bilər. Ama
bunun adı göyərçindir da hər halda. Yəni o qanı yaddan çıxartmaq
olmaz. Ancaq yeri gələndə nəyə üstünlük verəndə, mədəniyət
daşıyıcılığının üstünlüyü daha çoxdur, ictimai varlıq olduğu üçün. Bu bir
xəttdir. İkinci xətt budur ki, biz qanı əsas götürsək, hə biz onda
materialist olacayıq. Yəni biz materialistik, yox ideyanı, məfkurəni əsas
götürəriksə, biz idealistik. Mən nə materializmin də əleyhinə deyiləm,
idealizmin də əleyhinə deyiləm. Ola bilsin ki, materializm hələ ki, öz
yaxşı kökünü tapmayıb, elə izahlar tapa bilər ki, daha biz
materializminən də razılaşa bilərik. Ancaq hələ bu mübahisəli
məsələlərdir deyin idealizmin də, materializmln də bizə verdiyi müsbət
və xoş nə varsa biz ondan istifadə eləməliyik. Xoş yerlərini, məsəl üçün