MAVZU: MILLIY VALYUTA KURSI VA UNGA TA’SIR ETUVCHI
OMILLAR
REJA:
1.
Valyuta kursiga ta'sir etuvchi omillar
2.
Valyuta kursiga ta'sir etuvchi omillar. Valyuta dempingi tushunchasi
3.
Valyuta kursi o’zgarishining xalqaro iqtisodiy munosabatlarga ta'siri
Valyuta kursiga ta'sir etuvchi omillar juda ko’p, ularning ichida eng
muhimlarini ko’rib chiqamiz.
Pul birliklarini sotib olish qobiliyatlari va inflyatsiya sur'ati. Valyutalarni
sotib olish qobiliyati bo’yicha bir biriga nisbatan o’lchanishi (sotib olish
qobiliyatining pariteti) qiymat qonunini aks ettirgan holda valyuta kursining asosi
bo’lib xizmat qiladi.
Valyuta kursi va pul birligining sotib olish qobiliyati o’rtasidagi muvofiqlik
hamma vaqt ham kuzatilmaydi. Masalan, 1980 yil ichida AQSh dollarining kursi
Doych markaga nisbatan 2%ga o’sgan, ammo shu bilan birgalikda ichki bozorda
dollarni sotib olish qobiliyati 13%ga, doych markaniki esa 6%ga pasaygan. Buning
sababi shundaki, valyutalarning kunlik kurslar kotirovkasi ularni sotib olish
qobiliyatlariga nisbatan korrektirovka qilinmasligida va valyuta kurslariga boshqa
omillarning ta'siridadir.
Mamlakat to’lov balansining ahvoli valyutaga bo’lgan talab va taklifga,
valyuta kursining darajasiga bevosita ta'sir etadi hamda uning u yoki bu tarafga
og’ib ketishiga olib keladi. Mamlakatning aktiv to’lov balansi milliy valyuta
kursining o’sishiga olib keladi, chunki xorijiy qarzdorlar tomonidan unga bo’lgan
talab oshib boradi. Aksincha, passiv to’lov balansi esa milliy valyuta kursining
pasayishiga olib keladi.
Turli mamlakatlardagi foiz stavkalarining bir biridan farqi. Mamlakatdagi
hisob yuritishning o’rtacha foiz stavkasini ko’tarilishi xorijiy kapitallarni
mamlakatga oqib kelishini rag’batlantiradi. Ushbu foiz stavkalarining pasayishi esa
aksincha kapitallarni, shu jumladan milliy kapitallarni ham mamlakatdan chetga
oqib ketishiga olib keladi.
Kapitallar ayniqsa "qaynoq" (chayqov) pullarning harakati (oqimi)
mamlakatlar to’lov balanslari muvozanatsizligini kuchaytirib yuboradi.
Foiz stavkalari valyuta bozorlari operatsiyalari va ssuda kapitallari
bozorlaridagi operatsiyalarga ta'sir etadi. Operatsiyalarni amalga oshirishda
banklar maksimal foyda olish maqsadida milliy va Xalqaro bozordagi foiz
stavkalari farqlarini hisobga oladilar. Ular arzonroq kreditlarni xorijiy ssuda
kapitallari bozorida sotib olib, xorijiy valyutani milliy ssuda kapitallari bozorida
nisbatan yuqoriroq foiz ustidan joylashtirishga harakat qiladilar.
Valyuta bozorlari faoliyati va chayqov valyuta operatsiyalarining valyuta
kursiga kon'yunktur ta'siri. Agarda biror bir valyutaning kursi pasayib borsa, bozor
ishtirokchilari uni nisbatan muvozanatliroq valyutaga almashtiradilar va bu bilan
ular uning qadrsizlanishini tezlashtirib yuboradilar.
Valyuta bozorlari mamlakat iqtisodiyotida va siyosatida bo’layotgan
o’zgarishlar, kurslar nisbatining tebranishiga ta'sir ko’rsatadi.
Yevrobozorda u yoki bu valyutadan foydalanish darajasi uning kursiga
bevosita ta'sir etadi. Masalan, 2000 yilgacha Yevrobanklar operatsiyalarini 70-75%
AQSh dollarida amalga oshishi AQSh dollariga bo’lgan talab ko’lamini belgilaydi.
Hozirgi kunda ushbu banklar operatsiyalarida asosiy o’rinni Yevro egallagan.
Yevrobozorda va Xalqaro hisob-kitoblarda muayyan bir valyutadan
foydalanish darajasi. Masalan, muomalaga Yevro kiritilgunga qadar Yevrobanklar
operatsiyalarining 60%i AQSh dollarlarida amalga oshirilgan va ushbu omil
mazkur valyutaga bo’lgan talab hamda taklifni belgilagan. Valyuta kursiga undan
xalqaro hisob-kitoblarda foydalanish darajasi ham ta'sir etadi. Masalan, 90-yillarda
AQSh dollari zimmasiga xalqaro hisob-kitoblarning 50%i, tashqi qarzdorlikning
70%i (asosan rivojlanib borayotgan mamlakatlarning) to’g’ri kelgan. Shu sababli
jahon baholarining, davlatlar qarzdorliklari bo’yicha to’lovlarning muntazam
ravishda o’sishi dollar kursini, uni sotib olish qobiliyatini pasayishi sharoitida ham
o’sishiga ko’maklashadi.
Valyutalar kurs nisbatlariga yana xalqaro to’lovlarning tezlashishi yoki
sekinlashishi ham ta'sir etadi. Masalan, muayyan valyutaning pasayishini ko’zda
tutgan holda qarzdorlar zarar ko’rmaslik uchun kontragentlarga bu valyutadagi
to’lovlarini tezlashtirishga harakat qiladilar. Agarda valyuta qadrining ko’tarilishi
kutilsa aksincha ushbu valyutadagi to’lovlarni amalga oshirishni kechiktirilishi
kuzatiladi. Jahon bozoridagi bunday taktika "lidz end legz" nomini olgan va u
mamlakat to’lov balansi hamda valyuta kursiga ta'sir etadi.
Jahon va ichki bozorlarda mamlakat milliy valyutasiga ishonch darajasi.
Ushbu ishonch mamlakat iqtisodiyotining ahvoli va siyosiy holat hamda yuqorida
ko’rib chiqilgan valyuta kursiga ta'sir eta oladigan omillar bilan belgilanadi. Shu
bilan birgalikda dilerlar iqtisodiy o’sish va inflyatsiyaning mazkur sur'atlaridan,
valyutani sotib olish qobiliyatining o’sishidan, talab hamda taklifning o’zaro
nisbatidan tashqari ularning dinamikasi istiqbolini ham hisobga oladilar. Ba'zida,
mamlakatning savdo va to’lov balanslari holati yoki saylovlar natijalari
to’g’risidagi ma'lumotlarni matbuotda chop etilishini kutish talab hamda taklifning
o’zaro nisbatiga va valyuta kursiga o’z ta'sirini o’tkazadi. Ayrim holatlarda valyuta
bozorida imtiyozli yo’nalishlar vazirlar iste'fosi haqidagi mish-mishlar singari va
boshqa shu kabi siyosiy yangiliklar foydasiga o’zgaradi.
Agarda mamlakatning iqtisodiy holati jahonda yuqori baholanayotgan bo’lsa,
unda uning valyutasi kuchli hisoblanadi va iqtisodiy jihatdan kuchsizroq
hisoblangan davlat valyutasiga nisbatan yuqoriroq bahoda sotilishi mumkin.
Valyuta siyosati. Valyuta kursining davlat va bozor tomonidan
muvofiqlashtirilishini o’zaro solishtirish uning dinamikasiga ta'sir etadi. Valyuta
kursining valyutaga bo’lgan talab va taklif mexanizmi orqali valyuta bozorlarida
shakllanishi odatda kurs nisbatlarini keskin o’zgarishi bilan xususiyatlidir. Iqtisod,
pul muomalasi, moliya va kredit holatining ko’rsatkichi hamda muayyan bir
valyutaga bo’lgan ishonch darajasi bo’lmish aniq (real) valyuta kursi bozorda
shakllanadi. Valyuta kursini davlat tomonidan muvofiqlashtirilishi mamlakatning
valyuta-iqtisodiy siyosati vazifalaridan kelib chiqqan holda uning ko’tarilishi yoki
pasayishiga qaratilgandir. Ushbu maqsadda ma'lum bir valyuta siyosati amalga
oshiriladi.
Shunday qilib, valyuta kursining shakllanishi - bu, milliy va jahon
iqtisodiyotlari hamda siyosatlarining o’zaro munosabatlari bilan asoslangan
murakkab ko’p omilli jarayondir. Shu sababli valyuta kursini prognozlashda
yuqorida ko’rib chiqilgan kursni shakllantiruvchi omillar hamda ularni
valyutalarning o’zaro nisbatiga bir xilda bo’lmagan ta'siri aniq bir vaziyatdan kelib
chiqqan holda hisobga olinadi.
Valyuta kursi milliy va jahon bozorlari qiymat ko’rsatkichlari o’rtasida aloqa
instrumenti sifatida maydonga chiqqan holda xalqaro iqtisodiy munosabatlar
hamda takror ishlab chiqarishda faol rol o’ynaydi. Tadbirkor valyuta kursidan
foydalangan holda o’z ishlab chiqarish xarajatlarini jahon bozoridagi baholar bilan
taqqoslaydi. Ushbu tadbir alohida korxona yoxud butun bir mamlakatning tashqi
iqtisodiy operatsiyalar natijasini aniqlash imkonini beradi. Jahon bozorida tovar
sotilganda milliy mehnat mahsuli bo’lmish tovar qiymat o’lchovining
baynalmilallashgan birligi sifatida jamoatchilik tomonidan tan olinadi. Jahon
valyuta bozorida esa valyutalarning baynalmilallashgan qiymatining pariteti
aniqlanadi. Valyutalar kurslari nisbati asosida ushbu mamlakatning jahon
savdosidagi solishtirma og’irligini hisobga olgan holda samarali valyuta kursi
hisoblanadi. Valyuta kursi eksport va import baholarining nisbati, firmalarning
raqobatdoshligi, korxonalar foydasiga ma'lum bir darajada ta'sir etadi.
Valyuta kurslarining keskin tebranishi xalqaro iqtisodiy, shu jumladan
valyuta-kredit va moliyaviy munosabatlar muvozanatsizligini kuchaytiradi hamda
salbiy ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga, ayrim davlatlarni zararlarga, ayrimlarini esa
yutuqlarga olib keladi.
Boshqa omillarning aks ta'siri bo’lmagan paytda milliy valyuta kursi
pasayganda eksportyorlar tushum sifatida olingan va qimmatlashgan xorijiy
valyutani nisbatan arzonlashgan milliy valyutaga almashuvi hisobiga eksport
mukofotini oladilar hamda tovarlarni o’rtacha jahon baholaridan past darajada
sotish imkoniga ega bo’ladilar.
Milliy valyuta kursining pasayishi, yuqorida bayon etilgan imtiyozlardan
tashqari, bir vaqtning o’zida importning qimmatlashishiga olib keladi. Bu esa
mamlakat ichkarisida baholar o’sishiga, tovar olib kirish va iste'mol qilishni
qisqarishiga hamda milliy tovar ishlab chiqarishni o’sishiga olib keladi. Valyuta
kursining pasayishi milliy valyutada ifodalangan real qarzdorlikni kamayishiga,
xorijiy valyutada ifodalangan tashqi qarzlar og’irligining kuchayishiga olib keladi.
Xorijiy investorlar tomonidan mamlakat milliy valyutasida olinayotgan foyda,
foizlar va dividendlarni chetga olib chiqish manfaatsiz bo’lib qoladi. Ushbu foyda
reinvestitsiya qilinadi yoki mamlakat ichki baholari asosida tovarlar sotib olish
hamda ularni eksport qilish uchun ishlatiladi.
Valyuta kursi ko’tarilsa mamlakat ichkarisidagi baholarning raqobatdoshligi
hamda eksportning samaradorligi pasayadi. o’z navbatida ushbu jarayonlar eksport
tarmoqlari hamda yalpi milliy ishlab chiqarishning qisqarishiga olib kelishi
mumkin. Import esa aksincha kengayadi. Mamlakatga xorijiy hamda milliy
kapitallarni oqib kelishi rag’batlantiriladi, xorijiy kapital qo’yilmalariga olingan
foydalarni olib chiqilishi o’sadi. Qadrsizlanib borayotgan xorijiy valyutada
ifodalangan mamlakat tashqi qarzining real summasi kamayadi. Valyutaning ichki
va tashqi qadrsizlanishidagi, ya'ni uning kurs dinamikasi hamda sotib olish
qobiliyati orasidagi uzilish xalqaro iqtisodiy munosabatlar uchun katta ahamiyatga
ega. Agarda pulning ichki inflyatsion qadrsizlanishi valyuta kursining
qadrsizlanishidan sur'ati bo’yicha o’zib ketsa, o’zga shartlarning tengligi sharoitida
milliy
bozorda
yuqori
baholarda
sotish
maqsadida
tovarlar
importi
rag’batlantiriladi. Agarda valyutaning tashqi qadrsizlanishi inflyatsiya hisobiga
vujudga keladigan, uning ichki qadrsizlanishidan o’zib ketsa unda valyuta
dempingi uchun sharoit etiladi. Boshqacha qilib aytganda, tashqi bozorlarda
raqobatchilarni siqib chiqarish maqsadida tovarlarni o’rtacha jahon baholaridan
past darajada ommaviy ravishda eksport qilish uchun sharoit tug’iladi.
Valyuta dempingi uchun quyidagilar xususiyatlidir: 1) eksportyor tovarlarni
ichki bozorda inflyatsiya ta'sirida ko’tarilgan baholarda sotib olgan holda tashqi
bozorda o’rtacha jahon baholaridan pastroq darajada ularni nisbatan muvozanatli
bo’lgan valyutaga sotadi; 2) eksport baholarini pasaytirish manbasi bo’lib, tushum
sifatida olingan nisbatan barqaror valyutani qadrsizlangan milliy valyutaga
almashtirgan paytida hosil bo’ladigan kurslar farqi hisoblanadi; 3) tovarlarni
ommaviy ravishda chetga olib chiqilishi eksportyorlarga nihoyatda yuqori
darajadagi foydani ta'minlaydi. Demping bahosi ishlab chiqarish bahosidan yoki
tannarhdan ham past bo’lishi mumkin. Biroq eksportyorlar uchun juda ham
pasaytirib yuborilgan baho manfaatli emasdir, chunki xorijlik kontragentlar
tomonidan tovarlar reeksporti natijasida milliy tovarlar bilan raqobatchilik vujudga
kelishi mumkin.
Valyuta dempingi tovar dempingining ko’rinishlaridan bo’lgani va ularni
tovarlarni past bahoda eksport qilish birlashtirgani holda bir-biridan tubdan farq
qiladi. Agarda, tovar dempingida ichki va eksport baholari o’rtasidagi farq asosan
davlat byudjeti hisobiga qoplangan bo’lsa, valyuta dempingida eksport mukofoti
(kurslar farqi) hisobiga qoplanadi. Tovar dempingi birinchi jahon urushigacha
paydo bo’lgan, bu davrlarda korxonalar tashqi bozorlarni zabt etishda asosan
o’zlarining jamg'armalariga tayanganlar. Valyuta dempingi dastlab 1929-1933
yillarda jahon iqtisodiy inqirozi davrida qo’llanilgan. Bunga asosiy omil sifatida
jahon valyuta inqirozining notekis rivojlanishi bo’lgan. Buyuk Britaniya,
Germaniya, Yaponiya, AQSh davlatlari o’z valyuta kurslarini pasayishidan arzon
tovarlar eksportini amalga oshirishda foydalangan.
1967 yilda avvalgi tariflar va savdolar to’g’risidagi Bosh kelishuvining
(GAAT)
konferensiyasida,
demping,
shu
jumladan
valyuta
dempingi
qo’llanilganligi uchun maxsus jazo choralari ko’zda tutilgan Antidemping kodeksi
qabul qilingan edi. GAAT qoidalariga muvofiq dempingdan zarar ko’rgan davlat
taalluqli tovar muomalasidan eksportyor mamlakat bozorining ichki bahosi va
ushbu tovarning eksport bahosi o’rtasidagi farq sifatidagi maxsus antidemping
import bojini olish huquqiga ega ekanligi ko’zda tutilgan. eksport qilinayotgan
tovarlarning raqobatdoshligi bugungi kunda ularning baho darajasiga emas, balki
sifati va sotilishi, sotilganidan so’ng ko’rsatiladigan xizmat hamda boshqa shu kabi
xizmatlarning tashkil etilishiga bog’liqdir.
Shunday qilib, yalpi mahsulotning tashqi bozorlarda sotiladigan bir qismini
mamlakatlar o’rtasidagi qayta taqsimotiga valyuta kurslarining o’zgarishi ta'sir
etadi. Erkin suzadigan valyuta kurslari rejimi sharoitida bahoning shakllanishi va
inflyatsiya jarayonlariga kurslar nisbatining ta'siri kuchayadi. Mavjud hisob-
kitoblarga ko’ra 25% eksport kvotasiga ega mamlakat valyutasi kursining 20%
pasayishi import qilinayotgan tovarlar baholarini 16% hamda buning oqibatida
baholarning mamlakat miqyosida 4-6% o’sishini keltirib chiqaradi. Erkin suzuvchi
valyuta kurslari rejimi sharoitida ichki baholarga ta'sir etishning ushbu omili
muntazam xarakterga ega bo’lib qoldi.
Erkin suzadigan valyuta kurslari rejimi sharoitida kapitallar, ayniqsa qisqa
muddatli kapitallar harakatiga ular o’zgarishining ta'siri kuchaydi. Ushbu omil esa
o’z navbatida ayrim davlatlarning valyuta-iqtisodiy holatiga o’z ta'sirini o’tkazadi.
Valyutasining kursi ko’tarilib borayotgan mamlakatga xorijiy kapitallarning oqib
kelishi natijasida ssuda kapitallari va kapital qo’yilmalarining hajmi vaqtincha
oshib ketishi mumkin. Ushbu o’sgan sarmoyalar mamlakat iqtisodiyotini
rivojlantirish hama davlat byudjeti kamomadini qoplash maqsadlariga ishlatilishi
mumkin. Kapitallarni mamlakatdan oqib ketishi esa ularning kamomadini,
investitsiyalar qisqarishini va ishsizlik kuchayishini keltirib chiqaradi.
Valyuta kursi tebranishining oqibatlari mamlakatning valyuta-iqtisodiy
mavqeiga, uning eksport kvotasi xalqaro iqtisodiy munosabatlarda tutgan o’rniga
bog’liq. Valyuta kursi mamlakatlar, milliy eksportyor va importyorlar o’rtasidagi
kurash ob’yekti hamda davlatlararo nizolarning manbasi bo’lib xizmat qiladi.
Ushbu sabablarga ko’ra valyuta kursining muammolari iqtisodiy fanda ahamiyatli
o’rinni egallaydi.
Xarid qobiliyati pariteti
Xarid qobiliyati pariteti bo’yicha aniqlangan kurs valyuta ayirboshlashning
eng ideal (haqiqiy) kursi hisoblanadi, zero u ikki mamlakat standart savatidagi
sanoat, iste’mol va boshqa tovar va xizmatlarning o’rtacha hisoblangan
narxlarining nisbati sifatida aniqlanadi. Faqatgina ikki mamlakat o’rtasidagi savdo
narxlari asosida shakllanadigan kursning ideal modelida, sub’ektiv psixologik
omillarni hisobga olmagan holda, real valyuta kursi xarid qobiliyati pariteti kursiga
teng bo’lar edi.
Eng oddiy ko’rinishda, savdoning haqiqiy hajmi va iste’mol tarkibidagi turli
tovarlar ulushini mavhumlashtirgan holda, dollarning ienaga nisbatan kursini xarid
qobiliyati pariteti bo’yicha hisoblash formulasi quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:
Yaponiya va AQSh dagi tovar va xizmatlarning mos ravishda yapon ienasi va
dollardagi narxlari, bu tovarlar va xizmatlar mazkur mamlakatlardagi sanoat va
xususiy iste’molning standart savati tarkibiga kiradi;
- mazkur tovar va xizmatlarning sanoat va xususiy iste’mol tarkibidagi ulushi
(YaMM yoki milliy daromaddagi ulushi);
- savatga kiritilgan tovarlar soni. Tanlov qanchalik kengroq bo’lsa, valyuta
kursining natijasi ham shunchalik aniq bo’ladi.
Valyuta kursini aniqlash va uni korrektirovkalashni valyutalarning xarid
qobiliyati paritetiga asosan aniqlash usuli fiksirlangan valyuta kurslari tizimiga xos
xususiyat hisoblanadi (oltin standart, Bretton-Vuds tizimlari). Sobiq Ittifoq davrida
ham valyuta sohasidagi islohotlarning boshlanishiga qadar dollarning rublga
nisbatan kursi xarid qobiliyati pariteti usuli bo’yicha aniqlangan va har hafta
dollarning boshqa valyutalarga nisbatan kursining o’zgarishiga qarab korrektirovka
qilib turilgan.
Uzoq muddatli davrda (bir necha yillar) real valyuta kursi xarid qobiliyati
paritetining qiymati atrofida tebranib turish tendenstiyasiga egadir, biroq
paritetning o’zini solishtiriladigan mamlakatlardagi narxlar darajasining
o’zgarishiga qarab doimiy tarzda qayta hisoblab turiladi.
Yalpi Milliy Mahsulot – YaMM
(Gross National Product - GNP)
XULOSA
Yalpi milliy mahsulot milliy iqtisodiyot holatini aks ettiruvchi asosiy
ko’rsatkichdir va o’z ichiga bir qancha iqtisodiy ko’rsatkichlarni qamrab oladi.
YaMMning tarkibini quyidagi formula orqali ifodalash mumkin:
Bu chizmani quyidagicha izohlash mumkin: YaMM ning o’sishi iqtisodiyot
umumiy holatining barqarorligini, sanoat ishlab chiqarishining kengayishini,
iqtisodiyotga xorijiy investistiyalar oqimining kuchayishi va eksportning ortib
borayotganligini bildiradi. Xorijiy investistiyalar va eksportning o’sib borishi
xorijliklar tomonidan milliy valyutaga bo’lgan talabining ortishiga olib keladi, bu
esa kursning ko’tarilishida aks etadi. YaMM ning bir necha yillar davomida
doimiy tarzda o’sishi iqtisodiyotning "qizib ketishiga", inflyastion jarayonlarning
jadallashuvida, va buning natijasida (inflyastiyaga qarshi asosiy chora sifatida) foiz
stavkalarining ko’tarilishiga olib kelishi mumkin, bu ham valyutaga bo’lgan
talabni oshiradi.
Real foiz stavkalari
(Real Interest Rates)
Bu omilning ahamiyati shundan iboratki, u mamlakat iqtisodiyotiga kiritilgan
quyilmalarning umumiy daromadlilik darajasini belgilaydi (bank depozitlari
bo’yicha foizlar, obligastiyalarga kiritilgan quyilmalarning daromadliligi, daromad
normasining o’rtacha darajasi va h.k.).
Stavkalar haqida so’z yuritganda real foiz stavkalarini nazarda tutish lozim,
zero u nominal foiz stavkasidan inflyastiya darajasini chegirib tashlash natijasida
hosil bo’ladi. Masalan, AQSh da 1994 yilda iqtisodiyotning barqaror o’sishi
sharoitida foiz stavkalarining o’sish darajasi YaMM va inflyastiyaning o’sish
sur’atidan ortda qolardi, ya’ni pasayish tendenstiyasiga ega edi. Federal zahira
tizimi yil davomida bir necha marta hisob stavkasini oshirdi, faqatgina qat’iy
harakatlar bilan iqtisodiy ko’tarilish jarayonini to’xtatib qo’ymaslik maqsadida
stavkani katta darajaga oshirmadi.
Dostları ilə paylaş: |