Мцндярижат

Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyası (AFSEA)
«Fəlsəfə» jurnalına əlavə


Səlahəddin Xəlilov

AFSEA-nın İdarə Heyətinin sədri

İslam dünyasında milli fəlsəfi fikir

və onun tədrisi məsələləri

Bakı-2008


AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun

YUNESKO-nun dəstəyi ilə

«Dünya fəlsəfəsi kontekstində islam bölgəsi fəlsəfəsinin

tədqiqi və tədrisi problemləri»

mövzusunda keçirdiyi elmi-nəzəri konfransa həsr olunur.

S.S. Xəlilov

İslam dünyasında milli fəlsəfi fikir və onun tədrisi məsələləri. –

Bakı, «Azərbaycan Universiteti» nəşriyyatı, 2008 – 113 səh.
Kitabçada fəlsəfənin tədrisi və ictimai şüura təsiri ilə bağlı bir sıra ak­tual məsələlər nəzərdən keçirilir. Milli fəlsəfi fikrin spesifikası və onun ümum­bəşəri fəlsəfi fikirlə vəhdət şərtləri araşdırılır. Azərbaycanın ali və or­ta məktəblərində fəlsəfi biliklərin tədrisi ilə əlaqədar bəzi problemlər müzakirəyə çıxarılır.

© S.S.Xəlilov

© «Azərbaycan Universiteti» nəşriyyatı, 2008




Ön söz əvəzi:

Konfrans iştirakçılarına müraciət

Hər bir xalqın tarixində cari ictimai-siyasi problemlərlə ya­na­şı, xalqın strateji inkişaf xəttini müəyyən edən, milli özünü­dərk­dən irəli gələn vəzifələr də vardır. Lakin təəssüf ki, xalqın milli-siyasi mənliyini ifadə edən və dövlətçilik şüu­ru­­nun təcəssümü olan taleyüklü məsələlər bəzən dövrün cari prob­­lem­ləri içərisində, si­ya­si debatların, lokal ictimai-siyasi ma­raq­­­la­rın, habelə maddi ehtiyacların təmin edil­mə­sin­dən irəli gələn fərdi və ictimai səylərin mübarizəsi səhnəsində arxa plana keçir və bəzən tamamilə unudulur.

Belə mühüm amillərdən biri fəlsəfədir.

Təəssüf ki, bu gün Azərbaycanda fəlsəfəyə münasibət qənaətləndirici deyil. Fəlsəfəsiz yaşamaq az qala normaya çevrilmişdir. «Bizdə fəlsəfə yoxdur, filosof yoxdur» fikri az qala fəxrlə söy­lənir və fəlsəfəsiz həyatın əslində bizə nə kimi bir aqibət ha­zır­la­dığı barədə heç düşünülmür də.

Milli və ümumbəşəri maraqların subyektləri real ictimai qüv­vəyə çev­ril­mə­dikdə, hər şey fərdi iqtisadi maraqlar və nəfsani hiss­lərin təsir dairəsinə düş­dük­də, maraqlar fəzasında şəxsi amal­la­rı ifadə edən vektorların istiqaməti güc­lü ümummilli və ümum­bə­şəri hisslərin təsirilə ümumi yön almadıqda fəaliy­yət­lər sistemi əvə­zinə fəaliyyətlərin xaosu yaranır ki, bu­rada əvəzləyici vektor sıf­ra bərabər olur. Hamı hansı isə istiqamətdə hərəkət edir, hamı çalışır-vuruşur, fəaliyyət göstərir, ümummilli inkişaf əmsalı isə yenə də sıf­ra bərabər olur. Millət nə özü inkişaf edir, nə də bəşəriyyətin in­ki­şa­fında müsbət rol oynaya bilir.

Fərdi fəaliyyətləri, səyləri yönəldən maraqlar adi şüur səviy­yə­sində mü­əy­yən­ləş­di­rildiyi halda, ümum­mil­li və ümumbəşəri ma­raq­ların tənzimlənməsi və fəaliyyət üçün əsas götürülməsi fərdi şüu­run strukturunda fəlsəfi təfəkkürün işti­rak dərəcəsindən asılı olur.

Sovet dövründə fəlsəfə proqramları və dərslikləri bir qayda olaraq ancaq marksizm-leninizm fəlsəfəsini əhatə edir və fəlsəfə tarixi haqqında qısa bir giriş verilirdi. Bu girişdə isə əsasən Qərb fəlsəfi fikir tarixi nəzərdən keçirilirdi. Nə­in­ki bütövlükdə İslam dünyasının, hətta Azərbaycan fəlsəfi fikrinin də geniş şə­kil­də tədris olunması mümkün deyildi. Ancaq bəzi ixtisas fakültələrində «fəl­sə­fənin əsasları», «dialektik və tarixi materializm» kursları ilə yanaşı, «fəlsəfə ta­rixi» də tədris olunurdu. Lakin təəssüf ki, burada da proqram əsasən antik fəl­səfə və yeni dövr Qərb fəlsəfəsi üzərində qurulurdu. Əsas dərsliklər rus di­lin­dən tərcümə olunurdu. Azərbaycanda nəşr olunmuş dərslik və dərs vəsait­lə­rində isə ancaq Azərbaycanla bağlı müəyyən əlavələr edilirdi. Türk dünyasının və bütövlükdə İslam dünyasının fəlsəfi düşüncə özəllikləri bu dərsliklərdə öz əksini tapa bilmirdi.

Elə indi də nəinki Avropada, ABŞ-da və digər Qərb ölkələrində, hətta Uzaq Şərqdə, Mərkəzi və Cənubi Amerikada, Afrikada və s. çıxan dərsliklər fəl­səfə tarixini ancaq Qərb düşüncəsi timsalında təqdim edir. Ən çox na­ra­hatlıq yaradan məsələ isə bundan ibarətdir ki, hətta bir sıra İslam ölkələrində də dərsliklər Qərb fəlsəfəsinin təsiri altında hazırlanır və milli düşüncənin xüsusiyyətləri, tarixi və bugünü haqqında kifayət qədər məlumat verilmir.

Məsələyə tamamilə fərqli qütbdən yanaşılması halları da narahatlıq do­ğu­rur. Belə ki, fəlsəfə tarixini ancaq İslam fəlsəfəsi bazasında təqdim etmək tə­şəb­büsləri də ziyanlıdır. İndi Türkiyədə həm Qərb fəlsəfəsinin, həm də İslam fəl­səfəsinin öyrənilməsinə geniş yer verilir. Hər iki qütbə dair əsas fəlsəfi mən­bə­lər müasir türk dilinə tərcümə edilmişdir. Laikn təəssüf ki, qərbçilər və is­lam­çılar bir araya gələ bilmədiyindən, fəlsəfənin ümumdünya tarixi inkişaf pro­­sesi vahid bütöv bir hadisə kimi deyil, alternativ üsullarla, iki fərqli baxış bucağından təqdim olunur. Məqsəd isə orta əsr İslam fəlsəfəsinin müasir dünya fəlsəfəsi strukturunda necə yer aldığını göstərmək, milli fəlsəfi fikrin ümumbəşəri tərəqqidə iştirakını isbat etməkdən və dünya fəlsəfəsinin bütöv mənzərəsini tarixi gerçəkliyə adekvat surətdə çəkməkdən ibarətdir.

Dünya fəlsəfi fikrini Qərb fəlsəfəsi ilə eyniləşdirən və İslam Şərqində ya­ran­mış fəlsəfi fikir nümunələrini ya ilahiyyat kimi, ya da orijinallıqdan uzaq şərh nümunələri kimi təqdim etməyə çalışan müəlliflər təəssüf ki, çoxluq təşkil edir­lər. Bizim vəzifəmiz isə ilk növbədə fəlsəfənin ümumbəşəri səciyyəsi ilə ya­naşı, həm də milli səciyyə daşıdığını və milli məfkurənin ayrılmaz komponenti və hətta əsası olduğunu göstərmək və bu baxımdan məhz milli fəlsəfi fikir ta­rixinin öyrənilməsi və bu sahədə əldə edilmiş biliklərin fəlsəfə proqramları və dərsliklərin strukturuna daxil edilməsindən ibarətdir. Diqqəti belə bir cəhətə də yönəltmək lazımdır ki, bu cür təşəbbüslər əsasən «fəlsəfə tarixi» kursları ilə əlaqədar göstərilir. «Fəlsəfənin əsasları» isə çox vaxt yenə də Qərb modelinə uy­ğun surətdə qurulur. Ayrı-ayrı fəlsəfi problemlərin şərhində bir qayda ola­raq Qərb filosoflarının konsepsiyaları və modelləri istifadə olunur. Milli fəlsəfi fi­kir isə guya ancaq tarixi keçmişimizi öyrənmək baxımından dəyərli ola bi­lər­miş. Lakin bu zaman unudulur ki, fəlsəfi biliklər məhz milli düşüncə tərzinin nə­zəri əsasları və metodologiyası kimi təqdim olunmalı və insanlara kənardan gələn yad bir bilik kimi deyil, onların daxili aləmini ifadə edən biliklər sistemi kimi formalaşmalıdır. Biz hələ bu işin öhdəsindən gələ bilməmişik və ona görə də, Qərb fəlsəfi bilik strukturlarını təqdim etmək məcburiyyətindəyik.

İndi bizim qarşımızda iki əsas vəzifə durur. Bir tərəfdən təhsil işçiləri ola­raq Azərbaycan təhsil sistemində fəlsəfəyə pozitiv münasibətin bərpa olun­ma­sı­­na, fəlsəfi fənlərin təhsil planlarına daxil edilməsinə, orta məktəblərin yuxarı si­­nif­lərində «fəlsəfənin əsasları»nın tədris edilməsinə, ali məktəblərdə ixtisas fəl­səfəsinin və elmlərin metodologiyasının öyrənilməsinə nail olmaq və bu­nun­la əlaqədar yuxarı təşkilatlar qarşısında məsələ qaldırmaq. Digər tərəfdən, fəl­sə­fi fənləri istər universitetlərdə, istərsə orta məktəblərdə tədris edə biləcək kadr­ların hazırlanması işini təkmilləşdirmək və bununla əlaqədar yeni tədris plan­ları hazırlamaq. Hər iki vəzifənin öhdəsindən gəlmək üçün isə əvvəlcə milli fəl­səfi fikir və onun insan həyatında və dövlətçilikdə rolu haqqında mükəmməl kon­sepsiya hazırlamaq tələb olunur. Belə ki, bizim fikrimizə görə, müvafiq döv­lət strukturlarında fəlsəfi fənlərə münasibətin dəyişməsi, bir sıra ali mək­təb­lərdə fəlsəfənin təhsil planlarından çıxarılması və ya ona ayrılan saatları azal­dılması əslində ənənəvi ideoloji fəlsəfəyə – Mark­sizm-leninizm fəlsəfəsinə mü­nasibətin davamı kimi ortaya çıxır. Deməli, ilk növbədə bizə nə kimi fəlsəfə la­zım olduğunu və bunun nə üçün lazım olduğunu müəyyənləşdirmək, bunun­la bağlı mükəmməl konsepsiya hazır­lamaq tələb olunur. İkincisi, qloballaşma şə­raitində Qərb düşüncəsinin onsuz da hakim kəsildiyi bir vaxtda ənənəvi Qərb fəlsəfi strukturlarına alternativ fəlsəfi sistem hazırlaya bilmək üçün bütün türk dünyası və bütövlükdə İslam bölgəsinin mütərəqqi qüvvələri birləşməli, bu məq­sədlə ortaq fəlsəfi araşdırmalar mərkəzi yaradılmalıdır. Son illərdə türk dün­yasının fəlsəfə tədqiqatçılarının belə bir mərkəzinin yaradılması istiqa­mə­tin­də müəyyən təşkilati işlər görülmüşdür. 2003-cü ildə Ümumdünya Fəlsəfə Kon­qre­sinin İstanbulda keçirilməsindən faydalanaraq bir sıra türk Cüm­hu­riy­yət­lərindən gəlmiş nümayəndələr bu məqsədlə təşkilat qrupu yaratmış və keçən müddət ərzində bu istiqamətdə xeyli iş görülmüşdür. Lakin əsas məqsəd fəlsəfə tədqiqatçılarının əlaqəli iş aparması, təşkilatlanması və ortaq fəlsəfə jurnalının çap olunması ilə yanaşı, milli fəlsəfi fikir konsepsiyasının yaradılmasıdır.

Son zamanlar Azərbaycanda Avropa təhsil sisteminə inteqrasiya meylləri haq­qında, xü­susən Bolonya prosesi ilə əlaqədar tələm-tələsik addımlar atılmışdır. Lakin əsas məqsəd hansı isə başqa öl­kə­nin təhsil standartlarını, təşkilati for­malarını və me­yar­la­rını, qiymətləndirmə sxemlərini kor-koranə gö­tür­­mək və ya təqlid et­mək yox, öz təhsil sistemimizin daxili mənti­qindən və milli təhsil kon­sep­siyasından çıxış et­məklə, mahiyyəti qur­ban ver­mədən inteqrasiya olunmaq­dır.

Avropanın əksər ali məktəb­lərində ümumi fəl­səfə kursu ona görə keçilmir ki, həmin kurs liseylərdə artıq tədris olunmuşdur. Orta təhsil müddəti əsasən 12 il olan Avropa ölkə­lərində fəlsə­fənin əsaslarının məhz litseylərdə təd­ris olun­ması onunla əlaqədardır ki, bu kurs ixtisas sahəsindən və ali təhsil alıb-al­mamasından ası­lı ol­mayaraq, bütün insanlara lazımdır. Həm də Av­ropada fəl­səfə sadələş­dirilmiş şəkildə, mədəniyyətin tər­kib hissəsi, dünyagörü­şü­nün əsa­sı kimi keçilir. Məq­səd məhz yeniyetməlik dövründə, xarakterin və dün­yagörüşün ilkin formalaşma mərhələsində gəncləri həyatın mənası haqqında, fəzilət və ədalət haqqında düşünməyə sövq etmək, öz əməlləri üçün məsuliyyət hissi aşılamaqdan ibarətdir. Əsas məsələ bu­dur ki, fəlsəfi dünyagörüşü və fəlsəfi düşüncə tərzi fəlsəfi cərəyanlarla, bu sahədəki tədqiqat işləri ilə qarışıq salın­masın. Sonuncular, əlbəttə, çox çətindir və nəinki məktəb, hətta ali təhsil səviyyəsi üçün də çox mürəkkəb və əlçatmazdır. Dərslik yazanlardan da elə bu tələb olunur ki, müxtəlif fəlsəfi sistemlərin təfərrüatları deyil, fəlsəfə­nin əqli tər­biyədə rolu, ümümən tərbiyəvi funksiya­sı ön plana çəkilsin.

Təsadüfi deyildir ki, Avro­pada nəinki orta məktəb­lərdə, hətta ibtidai siniflərdə və məktəbəqədər yaşlı uşaq­lar üçün də fəlsəfi dü­şün­cənin xüsusi önəmi nəzərə alınır. Hətta son vaxtlar «uşaqlar üçün fəlsəfə» beynəlxalq miq­yas­da ən aktual problem­lərdən birinə çevril­mişdir.

ABŞ-da Uşaqlar üçün Fəl­səfə İnstitutu fəaliyyət göstərir. Tanın­mış rus fəl­səfəçisi N.Yulina 1993-cü ildə Har­vard Universi­te­tində bu məsələ ilə əla­qə­dar aparılan tədqi­qatların nəticəsinə əsasla­naraq, bu prak­tika­nın Rusiya üçün də əhəmiyyətli olduğunu qeyd edir. O, ABŞ alimi M.Lipmana istinadən bildirir ki, uşaqların insan və dün­ya haqqında, mənalı ömür haqqında düşünmələri, fəl­səfi fikir tərzinə çox er­kən yiyələnmələri onların pis əməllərə qurşan­ması­nın qar­­şısını ala biləcək ən gözəl vasitələrdən biridir. Fəlsəfi sistemlər haqqında mü­rəkkəb biliklər yox, fəlsəfi suallar qoymaq, «filosofluq» vərdişləri aşılamaq, da­ha doğrusu, uşaqlarda öz-özünə, təbii yol­la yaranan bu düşüncə tərzinin qar­­şısını almamaq, məhdudlaşdırma­maq, əksinə, ona meydan açmaq töv­siyə olu­­nur. Yeni təh­sil para­diqmasına, «gələcəyin təh­silinə» keçid də bu problemlə əlaqələn­dirilir.¹

Qabaqcıl xarici ölkələrin ali məktəblərində, xüsu­sən magistra­turada isə ümu­mi fəlsəfə deyil, ixti­sasın fəlsəfəsi, sosiologiya, ixtisas etikası və s. praktik fəl­səfi kurslar öyrədilir. Lakin təəssüf ki, bizdə müx­təlif ixtisas sahələ­rinin fəl­səfi əsaslarını öyrətmək üçün nə proqram, nə dərslik, nə də müəllim vardır. Bu sa­­hədə vəziyyəti düzəlt­mək istiqamətində heç hazırlıq işi də apa­rılmır. Orta mək­təblərdə keçilən «insan və cəmiy­yət» fənni də «fəlsəfənin əsasları» fənnini eh­tiva etmir. Bu sahədə vəziyyəti düzəltmək əvəzinə, fəlsəfəni fakul­tativ fənn et­mək təşəbbüsləri əlaqədar təşkilatın Bolo­nya prosesinin mahiyyətini an­la­ma­dığına dəlalət edir.

Əksər xarici ölkələrdə fəlsəfi biliklərin əsasları orta məktəblərdə, lisey­lər­də, kolleclərdə tədris olunur. Yəni, hamı üçün zəruri sayılır. Bizdə isə fəlsəfənin tədrisi nə üçünsə ali məktəb pilləsində planlaş­dırılmışdır. Yəni, ancaq ali təhsillilər fəlsəfi biliklərlə sistemli şəkildə tanış ola bilirlər.

Azərbaycanda fəlsəfi biliklərin təhsilin hansı pilləsində tədris olunması mə­sələsi, təəssüf ki, bir problem kimi müzakirəyə çıxarıl­mamışdır. Fəlsəfənin ali məktəblərdə tədrisi sovet dövründən qalmış bir ənənədir ki, biz onu sadəcə da­vam etdirirdik. Lakin xarici ölkələrə səfər edərkən oradakı universitetlərin bə­zilərində fəlsəfənin tədris olunmadığını görən «modern düşüncəli» mə­mur­la­rımız Avropa ilə ayaqlaşmaq naminə fəlsəfəni tədris planın­dan çıxarmaq və ya saatlarını azaltmaq fikrinə düşdülər. Halbuki, həmin ölkələrdə fəlsəfənin əsas­la­rını universitetlərə qədərki mərhələdə mənimsəmiş gənclər universitetlərdə ar­tıq xüsusi fəlsəfi elmlərin – sosiologiyanın, etikanın, ixtisas meto­do­lo­giya­sının, siyasi bilik­lərin əsaslarını öyrənirlər. (Fəlsəfənin əsaslarını isə universitetə daxil olan da, olmayan da – hamı mənimsəmiş olur).

Azərbaycanda fəlsəfi biliklərin əsaslarını orta məktəblərdə tədris etmək üçün müəl­lim­lər hazırlanmadığından, yaxın gələcəkdə bu sa­hə­də Avropa ilə ayaqlaşmaq çətin ki, müm­kün olsun. Təəssüf ki, uni­ver­sitetlərdə də fəlsəfəni tələb olunan səviyyədə tədris edə biləcək mü­tə­­xəssislərimiz azdır. Ölkəmizdə fəaliyyət göstərən 50-dən artıq uni­versitetin heç birində fəl­səfə fakültəsinin olmaması (BDU-dakı kiçik bir şöbə istisna ol­maqla), başqa ixtisaslar üz­rə təhsil almış gənclərin fəlsəfə üzrə magis­traturaya cəlb olunması üçün şərait yara­dıl­ma­ması Azərbaycanda fəlsəfənin inkişafına imkan vermir. Bu ixtisasa sosial sifarişin az olma­sı isə səbəb kimi götürülə bilməz. Əksinə, bu fakt təhsil siyasə­ti­nin özünə və ictimai rəyin for­malaşdırılmasında iştirak edən qurum­ların fəaliyyətinə tənqidi nəzər salınmasını tələb edir.

Hazırda ölkəmizin orta məktəblərində fəlsəfi biliklərin əsasları «İnsan və cə­miyyət» fənni çərçivəsində öyrədilir. Lakin öyrədilirmi? Proqram var, dərs­lik­lər var, lakin fənni təd­ris etmək üçün müəllimlər hazırlanmadığından, bu iş di­gər fənn müəllimlərinə həvalə edilir ki, bu da, təbii olaraq, gözlənilən sə­mə­rəni vermir. Nəticədə biz özümüzü aldatmış oluruq.

Maraqlıdır ki, Təhsil Nazirliyinin atdığı addımlardan biri də «İnsan və cəmiyyət» pro­qra­mını dəyişmək, onu əvvəlki fəlsəfi məzmundan «xilas etmək» – fəl­səfəsizləşdirmək ol­muş­dur. Son vaxtlar aspiranturada ixtisas fəlsəfəsi üzrə dərs­lərin keçilməsi və namizədlik mi­nimumunun verilməsi də ixtisara salın­mış­dır ki, bu da fəlsəfəyə münasibətin müsbət yox, mən­fi istiqa­mətdə dəyişdiyin­dən xəbər verir. Görünür, Azərbaycanda fəlsəfəyə münasibət bə­zən fəlsəfə üzrə elmi dərəcəsi olan kadrların real səviy­yəsindən, mənəvi keyfiyyətlərindən, el­mi nü­fuzundan asılı vəziyyətə düşür. Lakin əgər yüksək ixtisaslı filosoflarımız az­dır­sa, bu­nun üçün fəlsəfəni məhdudlaşdırmaq yox, əksinə, ona diqqət və qayğını artır­maq lazımdır.

Çağdaş təhsilimizin ən böyük problemlərindən biri də fəlsəfi elmlər sahəsində ali məktəb müəllimlərinin hazırlanması, təkmilləşdirilməsi və yenidən ixti­saslaşması məsələsidir. Belə güman etmək olardı ki, bu iş hər bir ixtisas üzrə ən qabaqcıl sayılan ali məktəbəin bazasında təşkil oluna bilər və bütün universi­tetlərin və AMEA-nın da ən yaxşı mütə­xəssisləri bura cəlb oluna bilər. Lakin təəssüf ki, hazırda Azərbaycanda ali məktəb müəllimləri ibtidai sinif müəllimi hazır­la­yan Müəllimlər İnstitutunun bazasında «təkmilləşdi­rilirlər».

Ola bilsin ki, bəzi elm sahələri üzrə ali məktəb müəl­limləri vaxtaşırı təkmil­ləş­mə kursu keçməsələr də, elə böyük faciə olmaz. Çünki dəqiq elmlər sahəsində mü­əyyən yeni­liklər olsa da, onun tədris üçün nəzərdə tutulan əsas hissəsi, demək olar ki, dəyişmir. Lakin elə sahələr də vardır ki, müstəqillik əldə etdikdən və ide­o­loji sistem dəyişdikdən sonra onların köklü surətdə dəyişilməsinə və bu sahədəki mü­əllimlərin yeni ideoloji prinsiplər əsasında təzədən hazırlanmasına böyük eh­ti­yac yaranmışdır. Bu deyilənlər ilk növbədə fəlsəfə və ictiami-siyasi fənn mü­əl­lim­lə­rinə aiddir.

Lakin təəssüf ki, Azərbaycanda yeni ictimai-iqtisadi sistemə keçid­lə bağlı aparılan islahat ancaq kafedraların adını dəyişmək və «marksist-leninçi fəlsəfə» əvə­zinə – «fəlsə­fənin əsasları», «elmi kommunizm» əvəzi­nə – «polito­lo­gi­ya», «par­ti­ya ta­ri­xi» əvəzinə – əvvəlcə «siyasi tarix», sonra isə «Azərbaycan tarixi», «elmi ate­zim» əvə­zinə – «dinşünas­lıq» yazmaqla tamamlanmışdır. Proqramlar dəyişsə də, müəl­lim­lə­rin dünyagörüşünün və bilik dairəsinin dəyişmədiyi heç kimi narahat et­məmişdir. Tə­səv­vür etmək çətindir ki, ömrü boyu Sov.İKP-nin necə yaran­ma­sın­dan, V.İ.Leninin hə­yat və fəaliyyətindən, partiya qurultaylarının təfsilatından dərs keçmiş insanlar birdən-birə «siyasi tarix» kimi yeni və mürəkkəb bir fənnin tədrisinə necə keçə bilər­lər? Həmin müəllimlər 90 dəqiqə ərzində tələbə qarşısında nə isə demək məcburiyyətində olduğundan, yenə də əsasən partiya tarixindən bildiklərini danışmayacaqlarmı?

Yaxud dünya­görüşü ateizmlə yoğrulmuş və ancaq ateistlərin fikrini bilən müəllim dini dəyərləri necə təbliğ edə bilər? Əlbəttə, öz üzərində çalışan və yeni ideoloji təməllərə əsaslanan bilikləri sərbəst surətdə mənimsəyən müəl­limlər də vardır. Lakin belə mühim bir məsələni ayrı-ayrı şəxslərin insa­fına buraxmaq və bu fənlər üzrə «təkmilləşmə», daha doğrusu yeni­dən ixtisaslaşma istiqamətində yaxşı təşkil edilmiş, ümumdövlət səviyyəli iş aparmamaq faciəvi nəticələrə gətirə bilər.

Bəli, ali məktəblərdə ictimai-siyasi fənləri tədris edən müəllimlərin yenidən ixtisaslaşması üçün təxirəsalınmaz təd­birlər görülməlidir. Əks təqdirdə, bu fənlərin tədrisinin heç bir mənası yoxdur. Ali məktəb rəh­bər­lərininin və geniş ictimaiy­yətin bu fənlərə mənfi münasibətlərini formalaş­dıran səbəblərdən biri də budur.

Tədris planlarının, proqramların və dərsliklərin hazırlanması isə elə böyük miqyaslı elmi tədqiqat işləri və araşdırmalar tələb edir ki, onu nəinki fərdi miq­yas­da, heç universitet miqyasında da həyata keçir­mək mümkün deyil. Bütövlükdə öl­kə­nin təhsil siyasətini müəy­yən etmək, təlim və tərbiyə sahəsində strateji proq­ram­lar hazırlamaq üçün təhsil fəlsəfəsinin elmlərin inkişafına və alınan nəticələrin, ha­belə qabaqcıl təcrübələrin bütün ölkə miqyasında yayılmasına ehtiyac yaranır.

Bu, olduqca böyük bir məsuliyyətdir. Vahid təhsil siyasətinə əsas­lanan təhsil sistemi bütöv orqa­nizm kimidir. Bu orqa­nizmin səmərəli surətdə idarə olunması üçün bütün struk­tur səviyyələrində idarəetmənin təkmilləşdirilməsi ilə ya­na­şı, təlim-tərbiyə prosesinin də modernləşdirilməsinə, insan amilinin önə çəkilməsinə böyük ehtiyac vardır.

Biz bu kitabçada milli fəlsəfi fikirlə, habelə fəlsəfənin tədrisi ilə və təhsil sis­teminin strukturunda onun yeri ilə bağlı mülahizələrimizi konfrans işti­rak­çı­la­rının diqqətinə çatdırır və islam bölgəsində fəlsəfənin tədrisi məsələlərinə həsr olunmuş belə bir konfransın keçirilməsini diqqətəlayiq bir hadisə hesab edirik.

Bunu da qeyd etmək istərdik ki, islam dünyasında fəlsəfə dedikdə, biz heç də islam fəlsəfəsini nəzərdə tutmuruq. Söhbət din fəlsəfəsindən deyil, milli-fəlsəfi fikirdən gedir. Din amili milli amilin strukturunda bir komponent kimi nəzərə alınır. Lakin bu amil islam dininə itaət edən bütün xalqların milli məfkurəsinə və milli fəlsəfi fikrinə daxil olmaqla birləşdirici rol oynayır.

Biz türk milli özünüdərkindən danışarkən, onu elmi-nəzəri ifadəsi olan türk fəlsəfi fikrindən çıxış etməyə çalışacağıq. Burada fəlsəfi fikrin mən­su­biy­yə­ti onun bir müsəlman və ya xristian düşüncəsinin, yaxud bir ərəb və ya türk dü­şüncəsi ilə mü­əy­yənləşmir. Başqa sözlə desək, söhbət müəllifin dini və milli mən­su­biy­yə­tin­dən deyil, onun irəli sürdüyü fəlsəfi təlimin hansı milli təfəkkürü daha çox ifadə et­mə­sindən gedir.

Fəlsəfi təlimlərin milli özünəməxsusluğunun təzahürü məsələsi çox incə bir məsələdir və təəssüf ki, hələ indiyədək layiqincə öyrənilməmişdir. Buna gö­rə­dir ki, özü mömin olan şəxsin öz dininə yad bir təlimin təsiri altında yaz­dıq­la­rının (təbii ki, özü də fərqinə varmadan) əslində kimin dəyirmanına su tökdüyünü müəy­yən­ləş­dirə bilməsi üçün əvvəlcə bu yöndə meyarlar sistemi hazırlanmalıdır. Çünki fəlsəfi təlimin milli və dini identifikasiyası çox yüksək metodoloji hazırlıq tələb edir.

Bu kitabın bir məqsədi də məhz milli özünəməxsusluğun fəlsəfi tə­limlərdə ifadə olunması məsələlərini araşdırmaq, dərsliklərdə milli məfkurədən və milli ifadə üslubundan çıxış edilməsi zərurətini əsaslandırmaqdır.

MİLLİ FƏLSƏFİ FİKİR VƏ

MİLLİ ÖZÜNÜDƏRK

Millətin əsasında ideya dayanır.

O. Şpenqler
Milli fəlsəfi fikir millətin özünüdərk mərhələsində üzə çıxır. Bu isə heç də bütün millətlərə nəsib olmur. Bu baxımdan, “millət” anlayışını etnosdan fərq­lən­dirən əlamətlərdən biri məhz milli-etnik təfəkkürlə milli-siyasi təfəkkürün vəhdətindən doğan milli fəlsəfi fikrin forma­laş­masıdır.

Bir sıra millətlərdə milli-fəlsəfi fikrin nəzəriyyə ha­lında üzə çıx­maması heç də onun tamamilə yoxluğuna dəlalət etmir. Milli özü­nüdərk məqamları ədəbi-bədii fi­kir vasitəsilə də ifadə oluna bilir.

Azərbaycan xalqının milli inkişafında ədəbi-bədii fikrin rolu həmişə böyük olmuşdur. Obrazlı düşüncə bir təfəkkür tərzi kimi rasional elmi düşüncəni həmişə üstələmişdir. Xal­qı­mı­zın milli-fəlsəfi fikri də çox vaxt öz əksini elmi traktatlar və monoq­rafi­ya­lar­da deyil, bədii ədə­biy­yatda tapmışdır. Ona görə də fəlsəfi təfək­kü­rə gedən yol da əsasən ədəbiyyatdan keçmişdir.

Fəlsəfi fikir çox vaxt konkretlikdən uzaq olduğuna görə milli özünəməx­susluğu, xüsusiyyətləri ifadə etmək üçün heç də əlverişli vasitə sayılmır. Böyük fəlsəfi fikir məktəbləri olan bir çox xalqla­rın, məsələn, yunanların, almanların, ingilislərin, fransızların milli-et­nik özünü­təs­diqi də daha çox dərəcədə bədii ədə­biyyatda öz əksi­ni tapmışdır. Geniş kütlələrə Şekspir Bekondan, Höte He­gel­dən, Ni­za­mi Bəhmənyardan, Səməd Vurğun Heydər Hüseynovdan da­ha çox təsir gös­tərmişdir. Ümumbəşəri ideallara xidmət edən, ümu­miy­yətlə insa­nın mahiyyətin­dən çıxış edən fəlsəfi fikir daha çox milli-mənəvi kon­kret­liyin özü­nütəsdiqi kimi üzə çıxan ədəbi-bə­dii fikrin tamamlanmasına xidmət etmiş, fi­kirdə konkretliklə ümu­­mi­liyin vəhdəti gerçəklikdə milliliklə ümumbəşə­ri­li­yin vəh­də­tini əks etdirmişdir.

Bəşəriyyətin inkişaf yoluna ümumi bir nəzər saldıq­da belə tə­səv­vür yaranır ki, bəşər tarixi etnik-millidən milli dövlətə, oradan isə ümumbəşəri ideallara, bütün in­sanlar üçün eyni olan hüquqi və­təndaş cəmiyyətinə, Vahid Avropa ideyasına ke­çilməsi isti­qa­mətində davam edir. Təsadüfi deyildir ki, Kant bu prosesi təbiət tərə­fin­dən insan cinsinin üzərinə qoyulmuş bir mis­siya kimi dəyər­lən­dirir. Bə­şə­riy­yə­tin öz qarşısına qoyduğu və ya Allahın, təbiətin, müt­ləq ide­yanın bəşəriyyət qarşısında qoyduğu bu missiyanın kon­tur­ları artıq ay­dın şəkildə gö­rün­mək­dədir. Hadisələrin inkişaf səm­ti­nin etnik-milli təfək­kür­dən insanların hüquq və azad­lıq­la­rı­na, ümum­­bəşəri dəyərlərə əsaslanmış planetar vətəndaş cəmiyyə­tinə yönəl­diyi şübhə doğurmur.

Lakin qədim dövrə diqqət yetirdikdə məlum olur ki, ilk döv­lət­lər və onların elmi-fəlsəfi anlaşılması məhz ümumbəşəri təsəv­vür­lərə, milli konkretlikdən uzaq olan mücərrəd insan-dövlət mü­na­si­bətlərinə əsaslanmışdır.

Platon dövlət haqqında yazarkən hansısa konkret milli real­lıq­dan deyil, ümu­miyyətlə insanlar arasındakı münasibətin opti­mal tənzimlənməsindən da­nı­şır. Pla­ton­­da insanlar arasındakı fərq milli yox, olsa-olsa sosial səciyyə da­şıyır. Aristoteldə dövlət anlamı milliliyin nə­zərə alınması baxımından bir qədər kon­kretləşsə də, yenə də mücərrəd insan-dövlət münasibətləri üstünlük təşkil edir.

Siseron ictimai birliyin əsası kimi hüquq normaları ilə yanaşı ictimai faydanı da nəzərdə tutur ki, bu sonuncu da insanların va­hid xalq kimi birləşməsinə xid­mət edən ümumi təsəvvürlər, əsa­tir­lər, adətlər, məra­sim­lərlə bağlıdır. Buna bax­ma­ya­raq, ədalət hamı­ya eyni münasibət tələb edir. Ədalət prinsipləri, birgə yaşayış qay­da­ları hansı milli mədəniyyətə mənsubluğundan asılı olmaya­raq, hamı üçün eynidir. Beləliklə, Siseronda da ümumbəşəri prin­sip­lər, qaydalar, hüquq milli fərq­lərdən daha vacib, daha üstündür.

Roma imperiyası dövründə dövlətin tərkibində milli mə­dəniyyətlərin ehtiva edilməsi də Roma hüququnun aliliyinə mane ol­murdu. Müxtəlif dinlər, adət-ənənələr, mədəniyyətlər vahid sink­retik bir sistemdə birləşirdi. La­tın dili rəsmi dövlət dili olsa da, eli­tar dairələrdə yu­nan dili istifadə olunurdu. Dillər və mədəniy­yət­lərin to­lerantlılığı, mədəniyyət müxtəlifliyi şəraitində vahid hü­quqi dövlətçilik prinsiplərinin bərqərar olması – müasir dövrdə bəşəriyyətin nail olmağa çalışdığı sosial-siyasi idealı xatırladır.

Beləliklə, bəşəriyyət öz inkişafında bütöv bir tsikl keçərək, in­ka­rı inkar mə­qamına, sintez mə­qamına qədəm qoymuşdur. Lakin bu­rada sintez mər­hə­lə­sini da­ha dolğun təsəvvür etmək üçün Hegel tri­adasında ikinci mərhələ olan antitezisin xeyli mürəkkəb struk­tu­ra malik ol­du­ğu­nu da nəzərə almaq lazım gəlir. Klassik dövlət­çilik nü­mu­nələrinin təhlili göstərir ki, antitezis mər­hə­ləsi də öz növ­bə­sində iki pil­lə­yə ayrılır; dinlə başlayıb milliliklə bitir. Roma im­pe­ri­ya­sın­da xristian dini yayıl­dıq­dan və nəhayət dövlət dini kimi qəbul edildikdən sonra din tədricən hü­ququ sı­xışdırır. Sadə dövlətçilik sxemləri mürəkkəb kilsə dövlət münasibətləri ilə əvəz olunur.

İslam dünyasında isə xəlifə dini rəhbər və dövlət başçısı funk­si­yalarını özündə birləşdirdiyindən bu ziddiyyət, heç olmazsa, for­mal surətdə aradan götürül­müşdür. Bunun səbəbi islamda dinlə hüququn vəhdət­də olması, şəriətdə (fiqhdə) ehtiva olunması idi.

İslam özü sinkretik səciyyə daşıyırdı və ona görə də hüquq, əxlaq və mədəniyyət də vəhdət halında idi. Din həm də həyat tərzi olmaqla, millilik elementlərinin müstəqil inkişafına yol vermirdi.

Nəticədə, Avropada dövlətlər dindən ayrılaraq, milli dövlət­çi­lik mərhələsinə keçdiyi dövrdə islam dünyası hələ də dinin təsiri altında idi.

Müasir dövrdə Avropa artıq antitezis mərhələsini başa vurub inkarı inkar məqamına, yenidən hüquqi dövlət mərhələsinə qədəm qoyduğu və bu əsasda birləşmək əzmində olduğu bir vaxtda şərq dünyası hələ təzə-təzə milli dövlət quruculuğu mərhələsinə yeni qə­dəm qoyur.

Bu addımı islam dünyasında ilk dəfə Azərbaycan (1918-ci ildə), daha sonra isə Türkiyə (1923-cü ildə) atmışdır. Bundan son­ra Azərbaycan dövlətçiliyi yetmiş il ərzində müstəqilliyini itirsə də, bu gün yenə məhz Azərbaycan Avropanın daha əvvəl keçmiş oldu­ğu yolu qısa müddətdə qət etmək əzmində olduğunu sübut edir. Ona görə də, müasir dövrün tələblərinə uyğun ideolo­giyanın for­ma­laşması da məhz Azərbaycanda həyata keçir.

Azərbaycan artıq iki əsrdir ki, Qərb dünyası ilə, Qərb mədə­niy­yəti ilə sıx təmasdadır. Və Qərblə Şərqin sintezi deyilən möcüzə üçün Yaponiyadan sonra ən gözəl şərait məhz Azərbaycandadır.

Azərbaycanın müstəqil respublika olmasından cəmi on il keçib. On il tarix üçün kiçik müddətdir. Lakin indi zaman sürətlə keçir. Bu gün biz gözümüzü açıb özümüzü Avropanın qoynunda görürük. Biz özümüzü bu yeni ampluada dərk edənə qədər Avropa əlimizdən dartıb bizi yeni dünyaya aparır. Proseslər bizim götür-qoy etməyimizi, ölçüb-biçməyimizi gözləmir. Ona görə də ya biz özümüzü sadəcə olaraq yedəyə verərək rahat­lanmalı, ya da bütün intellektual gücümüzü toplayıb keçməli olduğumuz yolu öz idrakımız və öz iradəmizlə qət etməliyik.

Və bu zaman bu yolu yaxın Şərqdə ilk dəfə (Türkiyə ilə təx­mi­nən eyni vaxtda və ola bilsin ki, ondan da əvvəl, çünki indi Tür­ki­yə Respublikası da Avropa ilə müna­sibətdə eyni psixoloji və ideoloji baryerlərlə üzləş­mişdir və hələ irəliyə gedə bilmir) keçmək istəyən tərəf gərək bütövlükdə Şərq-Qərb münasibətlərinə aydınlıq gə­tirsin, bütövlükdə islama münasibətdən doğan təbəddüatları ara­dan qaldırmaq missiyasını da öz üzərinə götürsün.

Bu gün Azərbaycana təkcə öz daxili problemləri çərçivəsində baxmaq düz­gün deyil. Azərbaycanın seç­diyi, həyata keçirməyə ça­lış­dığı siyasi kurs, in­ki­şaf yolu – onun Şərq dünyasında, xüsusən, is­lam ölkələri içə­risində möv­Qe­yi­nin və rolunun ilkin müəy­yən­liyini tələb edir. Şərq ilə Qərb arasında vəhdət mo­delinin təbii nü­munəsi olmaqla, Azərbaycan xüsusi strateji mövqeyə malikdir.
İslam dünyasının qabaqcıl ölkələrində gedən ic­timai-siyasi və ideoloji proseslərin mahiyyətini Qərb priz­­masından görmək çox çətindir. Ona görə də, Qərb siyasətçiləri hüquqi dövlətə, vətəndaş cə­miyyətinə doğru üz tutmuş bir sıra ölkələrin spesifik prob­lem­lə­rini və xüsusiyyətlərini nəzərə ala bilmirlər. Onlar bu ölkələri sadə­cə olaraq Qərb standartlarına uyğunlaşdırmaq siya­səti yürüdürlər. Nə­ticədə öz daxillərində ideologiya­sız­laş­dırma tərəfdarları olan Qərb dövlətləri, ola bilsin ki, bizə yeni ideologiya təlqin etdiklərini ağıl­larına da gətir­mirlər. Belə ki, inkişaf etmiş Qərb ölkələrində ar­tıq icti­mai gerçəkliyə çevrilmiş siyasi-hüquqi dəyərlər sistemi bi­zə kə­nardan təlqin olunarkən, həm də nəzəri səviyyə­də yox, artıq konk­ret tətbiqi reseptlər şəklində təlqin olu­nar­kən məhz ideolo­giya rolunu oynayır.

Əslində isə başqa ünvandan transfer olunan hər hansı bir ideologiya yox, konkret ictimai gerçəkliyin öz inkişaf məntiqindən doğan milli bir ideologiya tələb olunur. Burada milli siyasi liderin üzərinə Şərq düşüncə tərzi ilə Qərb düşüncə tərzinin vəhdətinə nail olmaq, milli ideologiyanı ümumbəşəri dəyərlər kontekstinə sal­maq kimi çətin bir vəzifə düşür. Bu vəzifə Şərqlə Qərb arasında İpək yolunu bərpa etmək qədər və bəlkə ondan daha çətindir.

Müasir dövrdə qərbləşmək, Avropaya qatılmaq istəyən ölkələr qarşı­sın­da duran vəzifələrdən biri də elm və texnologiyanın inkişaf etdirilməsindən iba­rət­dir. Lakin milli fəlsəfi fikir olmadan, sadəcə Qərbin elmi mühitinə daxil ol­maq və onu təqlid etməklə ictimai inkişafa nail olmaq mümkündürmü? Hələ XIX əsrin axırlarında böyük mütəfəkkir Cəmaləddin Əfqani bu məsələyə to­xu­na­raq yazırdı: «Bir millətdə fəlsəfə yoxdursa, əgər o millətin hamısı alim olsa da, o millətdə elmlər intişar tapa bilməz və həmin millət ayrı-ayrı elmlərdən la­zı­mi nəticə çıxarmaqda çətinlik çəkər»¹. C.Əfqani öz fikrini Şərq ölkələrinin prak­tikasına müra­ciətlə əsaslandırır: «Osmanlı dövləti, eləcə də Misir 60 ildir ki, elmlərin təlimi üçün məktəblər açmışdır və hələ də ondan bir xeyir gö­tür­məmişdir.»² Səbəbini isə o, haqlı olaraq, fəlsəfi ruhun çatışmamasında görür.

Elmi biliklər pozitiv ictimai qüvvəyə o zaman çevrilir ki, onları düzgün yönəldən, ictimai tələbatla uzlaşdıran istiqamət­ləndirici fəlsəfi ideya olsun. Bütün zamanlar və xalqlar üçün ümumi olan ümumbəşəri fəlsəfi fikirdən fərqli olaraq, burada söhbət məhz milli fəlsəfi özünüdərkdən gedir.

Həm fərdi, həm milli, həm də ümumbəşəri inkişafın təmə­lin­də ideya dayanır. Bu bölgüdə milli, bir növ keçid mərhələsidir. Milli ideya səviyyəsinə qalxmadan, ümumbəşəri ideyaya yiyələn­mək və onu şüurlu surətdə təmsil etmək mümkün deyil. Bəşəriyyət adın­dan, bütün bəşə­riyyətin taleyini düşünərəkdən yaşamaq, ümum­bəşəri ideallara xidmət etmək – insanın ideya təkamülünün zirvəsidir.

Lakin, göründüyü kimi, bu triadada Şərq və Qərb bölgüsünə yer yoxdur. Ümumbəşəri sivilizasiyadan fərqli olaraq, milli mə­də­niy­yətlər, dil və din müəyyənliyi ilə də seçilirlər. Bu baxımdan, milli mədəniyyətin aralıq mərhələ kimi təsbit edilməsi, tamamilə qanunauyğundur. Şərq və Qərb bölgüsündə isə, dil və din amilləri istisna olunur. Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, coğrafi amil də burada həlledici deyil. Bəs bu bölgü, nəyə əsaslanır? – İlk növbədə, düşüncə tərzinə, fərdi və ictimai şüurun qarşılıqlı əlaqəsinə və bu əlaqəni təmin edən ictimai təşkilatlanma formalarına!

Qərb düşüncəsi, konkret təhlilə, hissi təcrübəyə, təfərrüat­la­rın öyrənil­mə­si və ümumiləşdirilməsinə, induktiv metoda, subyek­tin obyektdən ayrıl­masına əsaslanır. Şərq düşüncəsi isə, daha çox fitrətə, duyğuya, bütövlüyün hissi və əqli sezgi ilə mənimsənilmə­sinə, obyektin subyektə itməsinə əsaslanır.

Lakin bu xüsusiyyətlər ancaq düşüncənin daxili mexaniz­mi­nə aiddir. Nəzərə alınmalıdır ki, qərarlaşmış sosial mədəni durum, də­yərlər sistemi də düşüncə tərzinə təsir göstərir. Mühit özü in­sa­nın fəallaşması və tənbəlləşməsi üçün şərt ola bilər. Mühit ideyanı, düşüncəni, təşəbbüsü stimullaşdıra da bilər, onun qarşısını ala da bilər. Düşüncənin inertləşməsi, fikir tənbəlliyi bu gün Şərqin əla­mət­lərindən birinə çevrilmişdir. Halbuki, məhz Şərqdə düşüncə soyuq ağla deyil, qaynar zəkaya, qəlbin döyüntüsünə, şövq və ehtirasa söykənir. Əql məhəbbət kontekstində ortaya çıxır…

Lakin, təəssüf ki, Şərqin ətalətini şərtləndirən də, onun so­yuq­luğu yox, elə məhz hərarətidir. Adi məntiqlə düşünmək, ölçüb-biçmək, insandan böyük daxili enerji tələb etmədiyi halda, hər bir məqamda, bütün varlığı ilə obyektə doğru yönəlmək (fenomenolo­gi­ya­da buna – intensiallıq deyirlər), obyekti öz «mən»ində ərit­mək, idrakı sevgi məqamına yüksəltmək, çox çətindir. Məhz buna gö­rə­dir ki, Şərqdə əqli fəaliyyət, idrak, istənilən insanın deyil, seçil­miş­lərin nəsibi olur. Fəhmlə dərk etmək üçün, ağıldan ziyadə fəhmə, intuisiyaya malik olmaq tələb olunur. Böyük həqiqətləri qəlbin işıqlanması məqamında görmək üçün alışıb-yanmaq, nur­lan­­maq siqləti tələb olunur.

Fərdi müstəvidə, əlbəttə, hər şey aydındır. Şərqin düşüncə tərzi daha yük­sək, daha ali bir məqamı ifadə edir. Lakin bu yüksək məqama hamı yük­sə­lə bilmirsə, onda ictimai şüurun fərdi şüurlardan geri qalması, kütlənin kim­lə­rin­sə dalınca getmək, kimə isə kor-koranə inanmaq zərurətini də ortaya ç­ı­xar­dır. İctimai təşkilatlanmadakı fərqlər də düşüncə tərzindəki fərqlərdən irəli gə­lir. Şərqin ictimai müstəvidə geri qalması onun həqiqət məzən­nə­sini çox yük­sək­lərə qaldırması ilə bağlıdır və bu yüksəklik icti­mai müstəvidə öz əksliyinə çevrilir.

Hər dəfə fikirləşmək üçün, səmaya qalxmaq, daxili yüksəliş ke­çirmək zə­rurəti geniş kütləni fikir tənbəlliyinə sürükləyir. Və fi­kir tənbəlliyi, Şərqin ami­linə çevrilir. İctimai mühitin, sosial infras­trukturun, ənənəviləşmiş təsir for­ma­ları Şərq anlayışına və səhvən «Şərq düşüncə tərzi» anlayışına da daxil edilir.

Yeni dövrdə müsəlman dünyasında, ideoloji infrastrukturun düşüncəyə münasibətlə yanaşı, tədqiqatın məzmununa da təsir etməsi Cəmaləddin Əfqani tərəfindən gözəl şərh edilir: «Təfəkkü­rün tərzi və meyarı olan məntiq elmini hər kəs öyrənməlidir ki, həqiqəti yalandan, düzü əyridən seçə bilsin. Halbuki, bizim mü­səl­man məntiqçilərinin başı mövhumatla və boş-boş şeylərlə doludur. Bun­ların təfəkkürü ilə avamların təfəkkürü arasında heç bir fərq yox­dur. Hikmət elmi ətrafımızdakı mövcud səbəblərdən və əla­qə­lər­dən bəhs edir. Qəribə burasıdır ki, bizim alimlər «Sədri» və «Şəm­sül-bariə» oxuyurlar və fəxrlə özlərini hikmət sahibi hesab edir­lər. Di gəl,… soruşmurlar ki, biz kimik və nəyik? Elektrik, bu­xar gəmisi, dəmir yolu nədir?»¹

Sabirin məşhur satirası yada düşür:
Dindirir əsr bizi, dinməyiriz,

Açılan toplara diksinməyiriz,

Əcnəbi seyrə balonlarla çıxır,

Biz hələ avtomobil minməyiriz.²
M.F.Axundovdan Cəmaləddin Əfqaniyə, Əfqanidən Sabirə və Hadiyə, M.İqbala və C.Cübrana, Cavidə və Cabbarlıya gedən ideya yolu, özünütənqid və vəhdətə çağırış yolu!

Məhz fikir tənbəlliyinin və ətalətin nəticəsidir ki, Avropa yeni-yeni tex­ni­ki nailiyyətlər əldə etdiyi bir vaxtda, bizimkilər ərəb əlifbası və ərəb sözlərinin təfərrüatları sahəsində baş sındırmaqla məşğul idilər. C.Əfqani elə bil ki, M.F.Axundovun əlifba islahatı uğrunda mübarizəsinə səs verərək, yazırdı: «Müsəlmanlar təlim-tərbiyədən heç bir xeyir görmürlər. Məsələn, onlar nəhv elmini öyrənməklə məşğul olurlar. Nəhv elmində məqsəd də budur ki, ərəb sözlərini düzgün yazıb-oxumağı öyrənsinlər. Halbuki, bizim zəmanəmizdə müsəlman alimləri nəhv elmini son məqsəd və qayə kimi qarşılarına məqsəd qoymuşlar…».³ Bəli, dil məqsəd yox, vasitə olmalıdır. Hansı dildə oxumaq və yazmaq deyil, nə barədə oxuyub-yazmaq önəmlidir. Düşüncənin səhv istiqamətdə yönəl­dilməsi, vasitəni özünə məqsəd etməsi, hətta elmi dini dəyərlərlə əvəz etmək təşəbbüsləri Şərqin tənəzzül səbəblərin­dəndir. «Qəribə burasıdır ki, bizim alimlər elmi iki yerə bölmüşlər: müsəlman elmləri və Av­ro­pa elmləri. Buna görə də, onlar camaatı xeyirli elmlərin mənimsənilməsindən çə­kin­dirirlər. Onlar başa düşmürlər ki, şərafətli elm heç bir millətin malı deyil, kim ona yiyələnsə, onundur…»¹

Şərq və Qərb düşüncə tərzlərini, qarşılıqlı maraqları üzvi surətdə bir­ləş­di­rən sintetik təfəkkür siyasət sahəsində, beynəlxalq münasibətlər sahəsində həqiqətən yeni hadisədir...

Lakin daha geniş miqyasda götürdükdə, həyatımızın bütün sa­hə­lərini məhz bu yeni təfəkkür işığında nəzərdən keçirmək istədikdə məlum olur ki, o heç də boş yerdə ya­ranmamış, min illər­dən bəri dərin kök atmış dialektik təfəkkürün bəhrəsi kimi mey­da­na gəlmişdir.

Bu gün qarşıda duran vəzifə idrak sahəsində müvəffə­qiy­yət­lə­rin rəhni olan dialektik təfəkkür tərzinin praktik tətbiqinə nail olmaqdan, fəaliyyət pro­qra­mını bu təfəkkür əsasında qur­maq­dan, dialektikanı “xalis zəka” sahəsindən “praktik zəka” sahəsinə keçir­mək­dən ibarətdir.

Sintetik siyasi təfəkkür dialektik idrak metodunun dövlət si­ya­sətinə tətbiqi deməkdir. Miqyaslar arasındakı uçurumun ara­dan götürülməsi, tam ilə hissənin əlaqələndi­rilməsi, fərdi problem­lə­rin qlobal hadisələr kontekstində nəzərdən keçirilməsi və əksinə, qlo­bal hadisələrin həl­lində hər bir adamın mənafeyinin nəzərə alın­ması sinte­tik təfəkkürün mühüm tərkib hissəsidir.

Dialektik təfəkkürün əsasında hərtərəflilik prin­sipi, sintetik­lik dayanır. Əksliklər müəyyən olunur, ancaq onlar mütləqləşdiril­mir, vəhdətdə nəzərdən keçirilir.

Bir fikir başqa fikirləri istisna etmir, əksinə, bir-birini qarşı­lıq­lı surətdə tamamlayır. Sintetik tə­fəkkür müxtəlif konseptual sis­tem­lərin dialektik sintezi olmaqla yanaşı, müxtəlif təfəkkür tərz­lə­ri­ni də özündə birləşdirir. O, Şərq və Qərb təfəkkür tərzlərinin, mil­­li şüarların bir-birini zənginləşdirməsini nəzərdə tutduğu kimi, el­mi və bədii təfəkkürün vəhdəti üçün də meydan açır.

Ya yalnız sosial-mənəvi həyatın anlayışlarla inikasından çıxış edərək bədii ədəbiyyatdan, obrazlı təs­virdən imtina etmək, ya da yalnız bədii ədəbiyyat və təxəyyül hüdudunda qalaraq real həyatın məntiqi inikasına biganə qalmaq – hər ikisi birtərəfli və metafizik yaxınlaşma­dır. Sintetik təfəkkür bunların vəhdətini tələb edir.

İnsan, onun mənəvi yüksəlişi, fərdi mənəvi dünya ilə ictimai həyat arasında qarşılıqlı əlaqə və ziddiyyət məsə­lələri əsrlər boyu yalnız fəlsəfənin deyil, həm də bədii ədəbiyyatın, incəsənətin pred­me­tinə daxil olmuşdur. Lakin fəlsəfənin məğzini, əsas məsələsini təşkil edən bu pro­blem bədii ədəbiyyatda bir növ dolayısı ilə, daha doğrusu, təzahürlər vasitəsilə işıqlandırılmışdır.

Bəli, bədii ədəbiyyat