Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyası (AFSEA)
«Fəlsəfə» jurnalına əlavə
Səlahəddin Xəlilov
AFSEA-nın İdarə Heyətinin sədri
İslam dünyasında milli fəlsəfi fikir
və onun tədrisi məsələləri
Bakı-2008
AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun
YUNESKO-nun dəstəyi ilə
«Dünya fəlsəfəsi kontekstində islam bölgəsi fəlsəfəsinin
tədqiqi və tədrisi problemləri»
mövzusunda keçirdiyi elmi-nəzəri konfransa həsr olunur.
S.S. Xəlilov
İslam dünyasında milli fəlsəfi fikir və onun tədrisi məsələləri. –
Bakı, «Azərbaycan Universiteti» nəşriyyatı, 2008 – 113 səh.
Kitabçada fəlsəfənin tədrisi və ictimai şüura təsiri ilə bağlı bir sıra aktual məsələlər nəzərdən keçirilir. Milli fəlsəfi fikrin spesifikası və onun ümumbəşəri fəlsəfi fikirlə vəhdət şərtləri araşdırılır. Azərbaycanın ali və orta məktəblərində fəlsəfi biliklərin tədrisi ilə əlaqədar bəzi problemlər müzakirəyə çıxarılır.
© S.S.Xəlilov
© «Azərbaycan Universiteti» nəşriyyatı, 2008
Ön söz əvəzi:
Konfrans iştirakçılarına müraciət
Hər bir xalqın tarixində cari ictimai-siyasi problemlərlə yanaşı, xalqın strateji inkişaf xəttini müəyyən edən, milli özünüdərkdən irəli gələn vəzifələr də vardır. Lakin təəssüf ki, xalqın milli-siyasi mənliyini ifadə edən və dövlətçilik şüurunun təcəssümü olan taleyüklü məsələlər bəzən dövrün cari problemləri içərisində, siyasi debatların, lokal ictimai-siyasi maraqların, habelə maddi ehtiyacların təmin edilməsindən irəli gələn fərdi və ictimai səylərin mübarizəsi səhnəsində arxa plana keçir və bəzən tamamilə unudulur.
Belə mühüm amillərdən biri fəlsəfədir.
Təəssüf ki, bu gün Azərbaycanda fəlsəfəyə münasibət qənaətləndirici deyil. Fəlsəfəsiz yaşamaq az qala normaya çevrilmişdir. «Bizdə fəlsəfə yoxdur, filosof yoxdur» fikri az qala fəxrlə söylənir və fəlsəfəsiz həyatın əslində bizə nə kimi bir aqibət hazırladığı barədə heç düşünülmür də.
Milli və ümumbəşəri maraqların subyektləri real ictimai qüvvəyə çevrilmədikdə, hər şey fərdi iqtisadi maraqlar və nəfsani hisslərin təsir dairəsinə düşdükdə, maraqlar fəzasında şəxsi amalları ifadə edən vektorların istiqaməti güclü ümummilli və ümumbəşəri hisslərin təsirilə ümumi yön almadıqda fəaliyyətlər sistemi əvəzinə fəaliyyətlərin xaosu yaranır ki, burada əvəzləyici vektor sıfra bərabər olur. Hamı hansı isə istiqamətdə hərəkət edir, hamı çalışır-vuruşur, fəaliyyət göstərir, ümummilli inkişaf əmsalı isə yenə də sıfra bərabər olur. Millət nə özü inkişaf edir, nə də bəşəriyyətin inkişafında müsbət rol oynaya bilir.
Fərdi fəaliyyətləri, səyləri yönəldən maraqlar adi şüur səviyyəsində müəyyənləşdirildiyi halda, ümummilli və ümumbəşəri maraqların tənzimlənməsi və fəaliyyət üçün əsas götürülməsi fərdi şüurun strukturunda fəlsəfi təfəkkürün iştirak dərəcəsindən asılı olur.
Sovet dövründə fəlsəfə proqramları və dərslikləri bir qayda olaraq ancaq marksizm-leninizm fəlsəfəsini əhatə edir və fəlsəfə tarixi haqqında qısa bir giriş verilirdi. Bu girişdə isə əsasən Qərb fəlsəfi fikir tarixi nəzərdən keçirilirdi. Nəinki bütövlükdə İslam dünyasının, hətta Azərbaycan fəlsəfi fikrinin də geniş şəkildə tədris olunması mümkün deyildi. Ancaq bəzi ixtisas fakültələrində «fəlsəfənin əsasları», «dialektik və tarixi materializm» kursları ilə yanaşı, «fəlsəfə tarixi» də tədris olunurdu. Lakin təəssüf ki, burada da proqram əsasən antik fəlsəfə və yeni dövr Qərb fəlsəfəsi üzərində qurulurdu. Əsas dərsliklər rus dilindən tərcümə olunurdu. Azərbaycanda nəşr olunmuş dərslik və dərs vəsaitlərində isə ancaq Azərbaycanla bağlı müəyyən əlavələr edilirdi. Türk dünyasının və bütövlükdə İslam dünyasının fəlsəfi düşüncə özəllikləri bu dərsliklərdə öz əksini tapa bilmirdi.
Elə indi də nəinki Avropada, ABŞ-da və digər Qərb ölkələrində, hətta Uzaq Şərqdə, Mərkəzi və Cənubi Amerikada, Afrikada və s. çıxan dərsliklər fəlsəfə tarixini ancaq Qərb düşüncəsi timsalında təqdim edir. Ən çox narahatlıq yaradan məsələ isə bundan ibarətdir ki, hətta bir sıra İslam ölkələrində də dərsliklər Qərb fəlsəfəsinin təsiri altında hazırlanır və milli düşüncənin xüsusiyyətləri, tarixi və bugünü haqqında kifayət qədər məlumat verilmir.
Məsələyə tamamilə fərqli qütbdən yanaşılması halları da narahatlıq doğurur. Belə ki, fəlsəfə tarixini ancaq İslam fəlsəfəsi bazasında təqdim etmək təşəbbüsləri də ziyanlıdır. İndi Türkiyədə həm Qərb fəlsəfəsinin, həm də İslam fəlsəfəsinin öyrənilməsinə geniş yer verilir. Hər iki qütbə dair əsas fəlsəfi mənbələr müasir türk dilinə tərcümə edilmişdir. Laikn təəssüf ki, qərbçilər və islamçılar bir araya gələ bilmədiyindən, fəlsəfənin ümumdünya tarixi inkişaf prosesi vahid bütöv bir hadisə kimi deyil, alternativ üsullarla, iki fərqli baxış bucağından təqdim olunur. Məqsəd isə orta əsr İslam fəlsəfəsinin müasir dünya fəlsəfəsi strukturunda necə yer aldığını göstərmək, milli fəlsəfi fikrin ümumbəşəri tərəqqidə iştirakını isbat etməkdən və dünya fəlsəfəsinin bütöv mənzərəsini tarixi gerçəkliyə adekvat surətdə çəkməkdən ibarətdir.
Dünya fəlsəfi fikrini Qərb fəlsəfəsi ilə eyniləşdirən və İslam Şərqində yaranmış fəlsəfi fikir nümunələrini ya ilahiyyat kimi, ya da orijinallıqdan uzaq şərh nümunələri kimi təqdim etməyə çalışan müəlliflər təəssüf ki, çoxluq təşkil edirlər. Bizim vəzifəmiz isə ilk növbədə fəlsəfənin ümumbəşəri səciyyəsi ilə yanaşı, həm də milli səciyyə daşıdığını və milli məfkurənin ayrılmaz komponenti və hətta əsası olduğunu göstərmək və bu baxımdan məhz milli fəlsəfi fikir tarixinin öyrənilməsi və bu sahədə əldə edilmiş biliklərin fəlsəfə proqramları və dərsliklərin strukturuna daxil edilməsindən ibarətdir. Diqqəti belə bir cəhətə də yönəltmək lazımdır ki, bu cür təşəbbüslər əsasən «fəlsəfə tarixi» kursları ilə əlaqədar göstərilir. «Fəlsəfənin əsasları» isə çox vaxt yenə də Qərb modelinə uyğun surətdə qurulur. Ayrı-ayrı fəlsəfi problemlərin şərhində bir qayda olaraq Qərb filosoflarının konsepsiyaları və modelləri istifadə olunur. Milli fəlsəfi fikir isə guya ancaq tarixi keçmişimizi öyrənmək baxımından dəyərli ola bilərmiş. Lakin bu zaman unudulur ki, fəlsəfi biliklər məhz milli düşüncə tərzinin nəzəri əsasları və metodologiyası kimi təqdim olunmalı və insanlara kənardan gələn yad bir bilik kimi deyil, onların daxili aləmini ifadə edən biliklər sistemi kimi formalaşmalıdır. Biz hələ bu işin öhdəsindən gələ bilməmişik və ona görə də, Qərb fəlsəfi bilik strukturlarını təqdim etmək məcburiyyətindəyik.
İndi bizim qarşımızda iki əsas vəzifə durur. Bir tərəfdən təhsil işçiləri olaraq Azərbaycan təhsil sistemində fəlsəfəyə pozitiv münasibətin bərpa olunmasına, fəlsəfi fənlərin təhsil planlarına daxil edilməsinə, orta məktəblərin yuxarı siniflərində «fəlsəfənin əsasları»nın tədris edilməsinə, ali məktəblərdə ixtisas fəlsəfəsinin və elmlərin metodologiyasının öyrənilməsinə nail olmaq və bununla əlaqədar yuxarı təşkilatlar qarşısında məsələ qaldırmaq. Digər tərəfdən, fəlsəfi fənləri istər universitetlərdə, istərsə orta məktəblərdə tədris edə biləcək kadrların hazırlanması işini təkmilləşdirmək və bununla əlaqədar yeni tədris planları hazırlamaq. Hər iki vəzifənin öhdəsindən gəlmək üçün isə əvvəlcə milli fəlsəfi fikir və onun insan həyatında və dövlətçilikdə rolu haqqında mükəmməl konsepsiya hazırlamaq tələb olunur. Belə ki, bizim fikrimizə görə, müvafiq dövlət strukturlarında fəlsəfi fənlərə münasibətin dəyişməsi, bir sıra ali məktəblərdə fəlsəfənin təhsil planlarından çıxarılması və ya ona ayrılan saatları azaldılması əslində ənənəvi ideoloji fəlsəfəyə – Marksizm-leninizm fəlsəfəsinə münasibətin davamı kimi ortaya çıxır. Deməli, ilk növbədə bizə nə kimi fəlsəfə lazım olduğunu və bunun nə üçün lazım olduğunu müəyyənləşdirmək, bununla bağlı mükəmməl konsepsiya hazırlamaq tələb olunur. İkincisi, qloballaşma şəraitində Qərb düşüncəsinin onsuz da hakim kəsildiyi bir vaxtda ənənəvi Qərb fəlsəfi strukturlarına alternativ fəlsəfi sistem hazırlaya bilmək üçün bütün türk dünyası və bütövlükdə İslam bölgəsinin mütərəqqi qüvvələri birləşməli, bu məqsədlə ortaq fəlsəfi araşdırmalar mərkəzi yaradılmalıdır. Son illərdə türk dünyasının fəlsəfə tədqiqatçılarının belə bir mərkəzinin yaradılması istiqamətində müəyyən təşkilati işlər görülmüşdür. 2003-cü ildə Ümumdünya Fəlsəfə Konqresinin İstanbulda keçirilməsindən faydalanaraq bir sıra türk Cümhuriyyətlərindən gəlmiş nümayəndələr bu məqsədlə təşkilat qrupu yaratmış və keçən müddət ərzində bu istiqamətdə xeyli iş görülmüşdür. Lakin əsas məqsəd fəlsəfə tədqiqatçılarının əlaqəli iş aparması, təşkilatlanması və ortaq fəlsəfə jurnalının çap olunması ilə yanaşı, milli fəlsəfi fikir konsepsiyasının yaradılmasıdır.
Son zamanlar Azərbaycanda Avropa təhsil sisteminə inteqrasiya meylləri haqqında, xüsusən Bolonya prosesi ilə əlaqədar tələm-tələsik addımlar atılmışdır. Lakin əsas məqsəd hansı isə başqa ölkənin təhsil standartlarını, təşkilati formalarını və meyarlarını, qiymətləndirmə sxemlərini kor-koranə götürmək və ya təqlid etmək yox, öz təhsil sistemimizin daxili məntiqindən və milli təhsil konsepsiyasından çıxış etməklə, mahiyyəti qurban vermədən inteqrasiya olunmaqdır.
Avropanın əksər ali məktəblərində ümumi fəlsəfə kursu ona görə keçilmir ki, həmin kurs liseylərdə artıq tədris olunmuşdur. Orta təhsil müddəti əsasən 12 il olan Avropa ölkələrində fəlsəfənin əsaslarının məhz litseylərdə tədris olunması onunla əlaqədardır ki, bu kurs ixtisas sahəsindən və ali təhsil alıb-almamasından asılı olmayaraq, bütün insanlara lazımdır. Həm də Avropada fəlsəfə sadələşdirilmiş şəkildə, mədəniyyətin tərkib hissəsi, dünyagörüşünün əsası kimi keçilir. Məqsəd məhz yeniyetməlik dövründə, xarakterin və dünyagörüşün ilkin formalaşma mərhələsində gəncləri həyatın mənası haqqında, fəzilət və ədalət haqqında düşünməyə sövq etmək, öz əməlləri üçün məsuliyyət hissi aşılamaqdan ibarətdir. Əsas məsələ budur ki, fəlsəfi dünyagörüşü və fəlsəfi düşüncə tərzi fəlsəfi cərəyanlarla, bu sahədəki tədqiqat işləri ilə qarışıq salınmasın. Sonuncular, əlbəttə, çox çətindir və nəinki məktəb, hətta ali təhsil səviyyəsi üçün də çox mürəkkəb və əlçatmazdır. Dərslik yazanlardan da elə bu tələb olunur ki, müxtəlif fəlsəfi sistemlərin təfərrüatları deyil, fəlsəfənin əqli tərbiyədə rolu, ümümən tərbiyəvi funksiyası ön plana çəkilsin.
Təsadüfi deyildir ki, Avropada nəinki orta məktəblərdə, hətta ibtidai siniflərdə və məktəbəqədər yaşlı uşaqlar üçün də fəlsəfi düşüncənin xüsusi önəmi nəzərə alınır. Hətta son vaxtlar «uşaqlar üçün fəlsəfə» beynəlxalq miqyasda ən aktual problemlərdən birinə çevrilmişdir.
ABŞ-da Uşaqlar üçün Fəlsəfə İnstitutu fəaliyyət göstərir. Tanınmış rus fəlsəfəçisi N.Yulina 1993-cü ildə Harvard Universitetində bu məsələ ilə əlaqədar aparılan tədqiqatların nəticəsinə əsaslanaraq, bu praktikanın Rusiya üçün də əhəmiyyətli olduğunu qeyd edir. O, ABŞ alimi M.Lipmana istinadən bildirir ki, uşaqların insan və dünya haqqında, mənalı ömür haqqında düşünmələri, fəlsəfi fikir tərzinə çox erkən yiyələnmələri onların pis əməllərə qurşanmasının qarşısını ala biləcək ən gözəl vasitələrdən biridir. Fəlsəfi sistemlər haqqında mürəkkəb biliklər yox, fəlsəfi suallar qoymaq, «filosofluq» vərdişləri aşılamaq, daha doğrusu, uşaqlarda öz-özünə, təbii yolla yaranan bu düşüncə tərzinin qarşısını almamaq, məhdudlaşdırmamaq, əksinə, ona meydan açmaq tövsiyə olunur. Yeni təhsil paradiqmasına, «gələcəyin təhsilinə» keçid də bu problemlə əlaqələndirilir.1
Qabaqcıl xarici ölkələrin ali məktəblərində, xüsusən magistraturada isə ümumi fəlsəfə deyil, ixtisasın fəlsəfəsi, sosiologiya, ixtisas etikası və s. praktik fəlsəfi kurslar öyrədilir. Lakin təəssüf ki, bizdə müxtəlif ixtisas sahələrinin fəlsəfi əsaslarını öyrətmək üçün nə proqram, nə dərslik, nə də müəllim vardır. Bu sahədə vəziyyəti düzəltmək istiqamətində heç hazırlıq işi də aparılmır. Orta məktəblərdə keçilən «insan və cəmiyyət» fənni də «fəlsəfənin əsasları» fənnini ehtiva etmir. Bu sahədə vəziyyəti düzəltmək əvəzinə, fəlsəfəni fakultativ fənn etmək təşəbbüsləri əlaqədar təşkilatın Bolonya prosesinin mahiyyətini anlamadığına dəlalət edir.
Əksər xarici ölkələrdə fəlsəfi biliklərin əsasları orta məktəblərdə, liseylərdə, kolleclərdə tədris olunur. Yəni, hamı üçün zəruri sayılır. Bizdə isə fəlsəfənin tədrisi nə üçünsə ali məktəb pilləsində planlaşdırılmışdır. Yəni, ancaq ali təhsillilər fəlsəfi biliklərlə sistemli şəkildə tanış ola bilirlər.
Azərbaycanda fəlsəfi biliklərin təhsilin hansı pilləsində tədris olunması məsələsi, təəssüf ki, bir problem kimi müzakirəyə çıxarılmamışdır. Fəlsəfənin ali məktəblərdə tədrisi sovet dövründən qalmış bir ənənədir ki, biz onu sadəcə davam etdirirdik. Lakin xarici ölkələrə səfər edərkən oradakı universitetlərin bəzilərində fəlsəfənin tədris olunmadığını görən «modern düşüncəli» məmurlarımız Avropa ilə ayaqlaşmaq naminə fəlsəfəni tədris planından çıxarmaq və ya saatlarını azaltmaq fikrinə düşdülər. Halbuki, həmin ölkələrdə fəlsəfənin əsaslarını universitetlərə qədərki mərhələdə mənimsəmiş gənclər universitetlərdə artıq xüsusi fəlsəfi elmlərin – sosiologiyanın, etikanın, ixtisas metodologiyasının, siyasi biliklərin əsaslarını öyrənirlər. (Fəlsəfənin əsaslarını isə universitetə daxil olan da, olmayan da – hamı mənimsəmiş olur).
Azərbaycanda fəlsəfi biliklərin əsaslarını orta məktəblərdə tədris etmək üçün müəllimlər hazırlanmadığından, yaxın gələcəkdə bu sahədə Avropa ilə ayaqlaşmaq çətin ki, mümkün olsun. Təəssüf ki, universitetlərdə də fəlsəfəni tələb olunan səviyyədə tədris edə biləcək mütəxəssislərimiz azdır. Ölkəmizdə fəaliyyət göstərən 50-dən artıq universitetin heç birində fəlsəfə fakültəsinin olmaması (BDU-dakı kiçik bir şöbə istisna olmaqla), başqa ixtisaslar üzrə təhsil almış gənclərin fəlsəfə üzrə magistraturaya cəlb olunması üçün şərait yaradılmaması Azərbaycanda fəlsəfənin inkişafına imkan vermir. Bu ixtisasa sosial sifarişin az olması isə səbəb kimi götürülə bilməz. Əksinə, bu fakt təhsil siyasətinin özünə və ictimai rəyin formalaşdırılmasında iştirak edən qurumların fəaliyyətinə tənqidi nəzər salınmasını tələb edir.
Hazırda ölkəmizin orta məktəblərində fəlsəfi biliklərin əsasları «İnsan və cəmiyyət» fənni çərçivəsində öyrədilir. Lakin öyrədilirmi? Proqram var, dərsliklər var, lakin fənni tədris etmək üçün müəllimlər hazırlanmadığından, bu iş digər fənn müəllimlərinə həvalə edilir ki, bu da, təbii olaraq, gözlənilən səmərəni vermir. Nəticədə biz özümüzü aldatmış oluruq.
Maraqlıdır ki, Təhsil Nazirliyinin atdığı addımlardan biri də «İnsan və cəmiyyət» proqramını dəyişmək, onu əvvəlki fəlsəfi məzmundan «xilas etmək» – fəlsəfəsizləşdirmək olmuşdur. Son vaxtlar aspiranturada ixtisas fəlsəfəsi üzrə dərslərin keçilməsi və namizədlik minimumunun verilməsi də ixtisara salınmışdır ki, bu da fəlsəfəyə münasibətin müsbət yox, mənfi istiqamətdə dəyişdiyindən xəbər verir. Görünür, Azərbaycanda fəlsəfəyə münasibət bəzən fəlsəfə üzrə elmi dərəcəsi olan kadrların real səviyyəsindən, mənəvi keyfiyyətlərindən, elmi nüfuzundan asılı vəziyyətə düşür. Lakin əgər yüksək ixtisaslı filosoflarımız azdırsa, bunun üçün fəlsəfəni məhdudlaşdırmaq yox, əksinə, ona diqqət və qayğını artırmaq lazımdır.
Çağdaş təhsilimizin ən böyük problemlərindən biri də fəlsəfi elmlər sahəsində ali məktəb müəllimlərinin hazırlanması, təkmilləşdirilməsi və yenidən ixtisaslaşması məsələsidir. Belə güman etmək olardı ki, bu iş hər bir ixtisas üzrə ən qabaqcıl sayılan ali məktəbəin bazasında təşkil oluna bilər və bütün universitetlərin və AMEA-nın da ən yaxşı mütəxəssisləri bura cəlb oluna bilər. Lakin təəssüf ki, hazırda Azərbaycanda ali məktəb müəllimləri ibtidai sinif müəllimi hazırlayan Müəllimlər İnstitutunun bazasında «təkmilləşdirilirlər».
Ola bilsin ki, bəzi elm sahələri üzrə ali məktəb müəllimləri vaxtaşırı təkmilləşmə kursu keçməsələr də, elə böyük faciə olmaz. Çünki dəqiq elmlər sahəsində müəyyən yeniliklər olsa da, onun tədris üçün nəzərdə tutulan əsas hissəsi, demək olar ki, dəyişmir. Lakin elə sahələr də vardır ki, müstəqillik əldə etdikdən və ideoloji sistem dəyişdikdən sonra onların köklü surətdə dəyişilməsinə və bu sahədəki müəllimlərin yeni ideoloji prinsiplər əsasında təzədən hazırlanmasına böyük ehtiyac yaranmışdır. Bu deyilənlər ilk növbədə fəlsəfə və ictiami-siyasi fənn müəllimlərinə aiddir.
Lakin təəssüf ki, Azərbaycanda yeni ictimai-iqtisadi sistemə keçidlə bağlı aparılan islahat ancaq kafedraların adını dəyişmək və «marksist-leninçi fəlsəfə» əvəzinə – «fəlsəfənin əsasları», «elmi kommunizm» əvəzinə – «politologiya», «partiya tarixi» əvəzinə – əvvəlcə «siyasi tarix», sonra isə «Azərbaycan tarixi», «elmi atezim» əvəzinə – «dinşünaslıq» yazmaqla tamamlanmışdır. Proqramlar dəyişsə də, müəllimlərin dünyagörüşünün və bilik dairəsinin dəyişmədiyi heç kimi narahat etməmişdir. Təsəvvür etmək çətindir ki, ömrü boyu Sov.İKP-nin necə yaranmasından, V.İ.Leninin həyat və fəaliyyətindən, partiya qurultaylarının təfsilatından dərs keçmiş insanlar birdən-birə «siyasi tarix» kimi yeni və mürəkkəb bir fənnin tədrisinə necə keçə bilərlər? Həmin müəllimlər 90 dəqiqə ərzində tələbə qarşısında nə isə demək məcburiyyətində olduğundan, yenə də əsasən partiya tarixindən bildiklərini danışmayacaqlarmı?
Yaxud dünyagörüşü ateizmlə yoğrulmuş və ancaq ateistlərin fikrini bilən müəllim dini dəyərləri necə təbliğ edə bilər? Əlbəttə, öz üzərində çalışan və yeni ideoloji təməllərə əsaslanan bilikləri sərbəst surətdə mənimsəyən müəllimlər də vardır. Lakin belə mühim bir məsələni ayrı-ayrı şəxslərin insafına buraxmaq və bu fənlər üzrə «təkmilləşmə», daha doğrusu yenidən ixtisaslaşma istiqamətində yaxşı təşkil edilmiş, ümumdövlət səviyyəli iş aparmamaq faciəvi nəticələrə gətirə bilər.
Bəli, ali məktəblərdə ictimai-siyasi fənləri tədris edən müəllimlərin yenidən ixtisaslaşması üçün təxirəsalınmaz tədbirlər görülməlidir. Əks təqdirdə, bu fənlərin tədrisinin heç bir mənası yoxdur. Ali məktəb rəhbərlərininin və geniş ictimaiyyətin bu fənlərə mənfi münasibətlərini formalaşdıran səbəblərdən biri də budur.
Tədris planlarının, proqramların və dərsliklərin hazırlanması isə elə böyük miqyaslı elmi tədqiqat işləri və araşdırmalar tələb edir ki, onu nəinki fərdi miqyasda, heç universitet miqyasında da həyata keçirmək mümkün deyil. Bütövlükdə ölkənin təhsil siyasətini müəyyən etmək, təlim və tərbiyə sahəsində strateji proqramlar hazırlamaq üçün təhsil fəlsəfəsinin elmlərin inkişafına və alınan nəticələrin, habelə qabaqcıl təcrübələrin bütün ölkə miqyasında yayılmasına ehtiyac yaranır.
Bu, olduqca böyük bir məsuliyyətdir. Vahid təhsil siyasətinə əsaslanan təhsil sistemi bütöv orqanizm kimidir. Bu orqanizmin səmərəli surətdə idarə olunması üçün bütün struktur səviyyələrində idarəetmənin təkmilləşdirilməsi ilə yanaşı, təlim-tərbiyə prosesinin də modernləşdirilməsinə, insan amilinin önə çəkilməsinə böyük ehtiyac vardır.
Biz bu kitabçada milli fəlsəfi fikirlə, habelə fəlsəfənin tədrisi ilə və təhsil sisteminin strukturunda onun yeri ilə bağlı mülahizələrimizi konfrans iştirakçılarının diqqətinə çatdırır və islam bölgəsində fəlsəfənin tədrisi məsələlərinə həsr olunmuş belə bir konfransın keçirilməsini diqqətəlayiq bir hadisə hesab edirik.
Bunu da qeyd etmək istərdik ki, islam dünyasında fəlsəfə dedikdə, biz heç də islam fəlsəfəsini nəzərdə tutmuruq. Söhbət din fəlsəfəsindən deyil, milli-fəlsəfi fikirdən gedir. Din amili milli amilin strukturunda bir komponent kimi nəzərə alınır. Lakin bu amil islam dininə itaət edən bütün xalqların milli məfkurəsinə və milli fəlsəfi fikrinə daxil olmaqla birləşdirici rol oynayır.
Biz türk milli özünüdərkindən danışarkən, onu elmi-nəzəri ifadəsi olan türk fəlsəfi fikrindən çıxış etməyə çalışacağıq. Burada fəlsəfi fikrin mənsubiyyəti onun bir müsəlman və ya xristian düşüncəsinin, yaxud bir ərəb və ya türk düşüncəsi ilə müəyyənləşmir. Başqa sözlə desək, söhbət müəllifin dini və milli mənsubiyyətindən deyil, onun irəli sürdüyü fəlsəfi təlimin hansı milli təfəkkürü daha çox ifadə etməsindən gedir.
Fəlsəfi təlimlərin milli özünəməxsusluğunun təzahürü məsələsi çox incə bir məsələdir və təəssüf ki, hələ indiyədək layiqincə öyrənilməmişdir. Buna görədir ki, özü mömin olan şəxsin öz dininə yad bir təlimin təsiri altında yazdıqlarının (təbii ki, özü də fərqinə varmadan) əslində kimin dəyirmanına su tökdüyünü müəyyənləşdirə bilməsi üçün əvvəlcə bu yöndə meyarlar sistemi hazırlanmalıdır. Çünki fəlsəfi təlimin milli və dini identifikasiyası çox yüksək metodoloji hazırlıq tələb edir.
Bu kitabın bir məqsədi də məhz milli özünəməxsusluğun fəlsəfi təlimlərdə ifadə olunması məsələlərini araşdırmaq, dərsliklərdə milli məfkurədən və milli ifadə üslubundan çıxış edilməsi zərurətini əsaslandırmaqdır.
MİLLİ FƏLSƏFİ FİKİR VƏ
MİLLİ ÖZÜNÜDƏRK
Millətin əsasında ideya dayanır.
O. Şpenqler
Milli fəlsəfi fikir millətin özünüdərk mərhələsində üzə çıxır. Bu isə heç də bütün millətlərə nəsib olmur. Bu baxımdan, “millət” anlayışını etnosdan fərqləndirən əlamətlərdən biri məhz milli-etnik təfəkkürlə milli-siyasi təfəkkürün vəhdətindən doğan milli fəlsəfi fikrin formalaşmasıdır.
Bir sıra millətlərdə milli-fəlsəfi fikrin nəzəriyyə halında üzə çıxmaması heç də onun tamamilə yoxluğuna dəlalət etmir. Milli özünüdərk məqamları ədəbi-bədii fikir vasitəsilə də ifadə oluna bilir.
Azərbaycan xalqının milli inkişafında ədəbi-bədii fikrin rolu həmişə böyük olmuşdur. Obrazlı düşüncə bir təfəkkür tərzi kimi rasional elmi düşüncəni həmişə üstələmişdir. Xalqımızın milli-fəlsəfi fikri də çox vaxt öz əksini elmi traktatlar və monoqrafiyalarda deyil, bədii ədəbiyyatda tapmışdır. Ona görə də fəlsəfi təfəkkürə gedən yol da əsasən ədəbiyyatdan keçmişdir.
Fəlsəfi fikir çox vaxt konkretlikdən uzaq olduğuna görə milli özünəməxsusluğu, xüsusiyyətləri ifadə etmək üçün heç də əlverişli vasitə sayılmır. Böyük fəlsəfi fikir məktəbləri olan bir çox xalqların, məsələn, yunanların, almanların, ingilislərin, fransızların milli-etnik özünütəsdiqi də daha çox dərəcədə bədii ədəbiyyatda öz əksini tapmışdır. Geniş kütlələrə Şekspir Bekondan, Höte Hegeldən, Nizami Bəhmənyardan, Səməd Vurğun Heydər Hüseynovdan daha çox təsir göstərmişdir. Ümumbəşəri ideallara xidmət edən, ümumiyyətlə insanın mahiyyətindən çıxış edən fəlsəfi fikir daha çox milli-mənəvi konkretliyin özünütəsdiqi kimi üzə çıxan ədəbi-bədii fikrin tamamlanmasına xidmət etmiş, fikirdə konkretliklə ümumiliyin vəhdəti gerçəklikdə milliliklə ümumbəşəriliyin vəhdətini əks etdirmişdir.
Bəşəriyyətin inkişaf yoluna ümumi bir nəzər saldıqda belə təsəvvür yaranır ki, bəşər tarixi etnik-millidən milli dövlətə, oradan isə ümumbəşəri ideallara, bütün insanlar üçün eyni olan hüquqi vətəndaş cəmiyyətinə, Vahid Avropa ideyasına keçilməsi istiqamətində davam edir. Təsadüfi deyildir ki, Kant bu prosesi təbiət tərəfindən insan cinsinin üzərinə qoyulmuş bir missiya kimi dəyərləndirir. Bəşəriyyətin öz qarşısına qoyduğu və ya Allahın, təbiətin, mütləq ideyanın bəşəriyyət qarşısında qoyduğu bu missiyanın konturları artıq aydın şəkildə görünməkdədir. Hadisələrin inkişaf səmtinin etnik-milli təfəkkürdən insanların hüquq və azadlıqlarına, ümumbəşəri dəyərlərə əsaslanmış planetar vətəndaş cəmiyyətinə yönəldiyi şübhə doğurmur.
Lakin qədim dövrə diqqət yetirdikdə məlum olur ki, ilk dövlətlər və onların elmi-fəlsəfi anlaşılması məhz ümumbəşəri təsəvvürlərə, milli konkretlikdən uzaq olan mücərrəd insan-dövlət münasibətlərinə əsaslanmışdır.
Platon dövlət haqqında yazarkən hansısa konkret milli reallıqdan deyil, ümumiyyətlə insanlar arasındakı münasibətin optimal tənzimlənməsindən danışır. Platonda insanlar arasındakı fərq milli yox, olsa-olsa sosial səciyyə daşıyır. Aristoteldə dövlət anlamı milliliyin nəzərə alınması baxımından bir qədər konkretləşsə də, yenə də mücərrəd insan-dövlət münasibətləri üstünlük təşkil edir.
Siseron ictimai birliyin əsası kimi hüquq normaları ilə yanaşı ictimai faydanı da nəzərdə tutur ki, bu sonuncu da insanların vahid xalq kimi birləşməsinə xidmət edən ümumi təsəvvürlər, əsatirlər, adətlər, mərasimlərlə bağlıdır. Buna baxmayaraq, ədalət hamıya eyni münasibət tələb edir. Ədalət prinsipləri, birgə yaşayış qaydaları hansı milli mədəniyyətə mənsubluğundan asılı olmayaraq, hamı üçün eynidir. Beləliklə, Siseronda da ümumbəşəri prinsiplər, qaydalar, hüquq milli fərqlərdən daha vacib, daha üstündür.
Roma imperiyası dövründə dövlətin tərkibində milli mədəniyyətlərin ehtiva edilməsi də Roma hüququnun aliliyinə mane olmurdu. Müxtəlif dinlər, adət-ənənələr, mədəniyyətlər vahid sinkretik bir sistemdə birləşirdi. Latın dili rəsmi dövlət dili olsa da, elitar dairələrdə yunan dili istifadə olunurdu. Dillər və mədəniyyətlərin tolerantlılığı, mədəniyyət müxtəlifliyi şəraitində vahid hüquqi dövlətçilik prinsiplərinin bərqərar olması – müasir dövrdə bəşəriyyətin nail olmağa çalışdığı sosial-siyasi idealı xatırladır.
Beləliklə, bəşəriyyət öz inkişafında bütöv bir tsikl keçərək, inkarı inkar məqamına, sintez məqamına qədəm qoymuşdur. Lakin burada sintez mərhələsini daha dolğun təsəvvür etmək üçün Hegel triadasında ikinci mərhələ olan antitezisin xeyli mürəkkəb struktura malik olduğunu da nəzərə almaq lazım gəlir. Klassik dövlətçilik nümunələrinin təhlili göstərir ki, antitezis mərhələsi də öz növbəsində iki pilləyə ayrılır; dinlə başlayıb milliliklə bitir. Roma imperiyasında xristian dini yayıldıqdan və nəhayət dövlət dini kimi qəbul edildikdən sonra din tədricən hüququ sıxışdırır. Sadə dövlətçilik sxemləri mürəkkəb kilsə dövlət münasibətləri ilə əvəz olunur.
İslam dünyasında isə xəlifə dini rəhbər və dövlət başçısı funksiyalarını özündə birləşdirdiyindən bu ziddiyyət, heç olmazsa, formal surətdə aradan götürülmüşdür. Bunun səbəbi islamda dinlə hüququn vəhdətdə olması, şəriətdə (fiqhdə) ehtiva olunması idi.
İslam özü sinkretik səciyyə daşıyırdı və ona görə də hüquq, əxlaq və mədəniyyət də vəhdət halında idi. Din həm də həyat tərzi olmaqla, millilik elementlərinin müstəqil inkişafına yol vermirdi.
Nəticədə, Avropada dövlətlər dindən ayrılaraq, milli dövlətçilik mərhələsinə keçdiyi dövrdə islam dünyası hələ də dinin təsiri altında idi.
Müasir dövrdə Avropa artıq antitezis mərhələsini başa vurub inkarı inkar məqamına, yenidən hüquqi dövlət mərhələsinə qədəm qoyduğu və bu əsasda birləşmək əzmində olduğu bir vaxtda şərq dünyası hələ təzə-təzə milli dövlət quruculuğu mərhələsinə yeni qədəm qoyur.
Bu addımı islam dünyasında ilk dəfə Azərbaycan (1918-ci ildə), daha sonra isə Türkiyə (1923-cü ildə) atmışdır. Bundan sonra Azərbaycan dövlətçiliyi yetmiş il ərzində müstəqilliyini itirsə də, bu gün yenə məhz Azərbaycan Avropanın daha əvvəl keçmiş olduğu yolu qısa müddətdə qət etmək əzmində olduğunu sübut edir. Ona görə də, müasir dövrün tələblərinə uyğun ideologiyanın formalaşması da məhz Azərbaycanda həyata keçir.
Azərbaycan artıq iki əsrdir ki, Qərb dünyası ilə, Qərb mədəniyyəti ilə sıx təmasdadır. Və Qərblə Şərqin sintezi deyilən möcüzə üçün Yaponiyadan sonra ən gözəl şərait məhz Azərbaycandadır.
Azərbaycanın müstəqil respublika olmasından cəmi on il keçib. On il tarix üçün kiçik müddətdir. Lakin indi zaman sürətlə keçir. Bu gün biz gözümüzü açıb özümüzü Avropanın qoynunda görürük. Biz özümüzü bu yeni ampluada dərk edənə qədər Avropa əlimizdən dartıb bizi yeni dünyaya aparır. Proseslər bizim götür-qoy etməyimizi, ölçüb-biçməyimizi gözləmir. Ona görə də ya biz özümüzü sadəcə olaraq yedəyə verərək rahatlanmalı, ya da bütün intellektual gücümüzü toplayıb keçməli olduğumuz yolu öz idrakımız və öz iradəmizlə qət etməliyik.
Və bu zaman bu yolu yaxın Şərqdə ilk dəfə (Türkiyə ilə təxminən eyni vaxtda və ola bilsin ki, ondan da əvvəl, çünki indi Türkiyə Respublikası da Avropa ilə münasibətdə eyni psixoloji və ideoloji baryerlərlə üzləşmişdir və hələ irəliyə gedə bilmir) keçmək istəyən tərəf gərək bütövlükdə Şərq-Qərb münasibətlərinə aydınlıq gətirsin, bütövlükdə islama münasibətdən doğan təbəddüatları aradan qaldırmaq missiyasını da öz üzərinə götürsün.
Bu gün Azərbaycana təkcə öz daxili problemləri çərçivəsində baxmaq düzgün deyil. Azərbaycanın seçdiyi, həyata keçirməyə çalışdığı siyasi kurs, inkişaf yolu – onun Şərq dünyasında, xüsusən, islam ölkələri içərisində mövQeyinin və rolunun ilkin müəyyənliyini tələb edir. Şərq ilə Qərb arasında vəhdət modelinin təbii nümunəsi olmaqla, Azərbaycan xüsusi strateji mövqeyə malikdir.
İslam dünyasının qabaqcıl ölkələrində gedən ictimai-siyasi və ideoloji proseslərin mahiyyətini Qərb prizmasından görmək çox çətindir. Ona görə də, Qərb siyasətçiləri hüquqi dövlətə, vətəndaş cəmiyyətinə doğru üz tutmuş bir sıra ölkələrin spesifik problemlərini və xüsusiyyətlərini nəzərə ala bilmirlər. Onlar bu ölkələri sadəcə olaraq Qərb standartlarına uyğunlaşdırmaq siyasəti yürüdürlər. Nəticədə öz daxillərində ideologiyasızlaşdırma tərəfdarları olan Qərb dövlətləri, ola bilsin ki, bizə yeni ideologiya təlqin etdiklərini ağıllarına da gətirmirlər. Belə ki, inkişaf etmiş Qərb ölkələrində artıq ictimai gerçəkliyə çevrilmiş siyasi-hüquqi dəyərlər sistemi bizə kənardan təlqin olunarkən, həm də nəzəri səviyyədə yox, artıq konkret tətbiqi reseptlər şəklində təlqin olunarkən məhz ideologiya rolunu oynayır.
Əslində isə başqa ünvandan transfer olunan hər hansı bir ideologiya yox, konkret ictimai gerçəkliyin öz inkişaf məntiqindən doğan milli bir ideologiya tələb olunur. Burada milli siyasi liderin üzərinə Şərq düşüncə tərzi ilə Qərb düşüncə tərzinin vəhdətinə nail olmaq, milli ideologiyanı ümumbəşəri dəyərlər kontekstinə salmaq kimi çətin bir vəzifə düşür. Bu vəzifə Şərqlə Qərb arasında İpək yolunu bərpa etmək qədər və bəlkə ondan daha çətindir.
Müasir dövrdə qərbləşmək, Avropaya qatılmaq istəyən ölkələr qarşısında duran vəzifələrdən biri də elm və texnologiyanın inkişaf etdirilməsindən ibarətdir. Lakin milli fəlsəfi fikir olmadan, sadəcə Qərbin elmi mühitinə daxil olmaq və onu təqlid etməklə ictimai inkişafa nail olmaq mümkündürmü? Hələ XIX əsrin axırlarında böyük mütəfəkkir Cəmaləddin Əfqani bu məsələyə toxunaraq yazırdı: «Bir millətdə fəlsəfə yoxdursa, əgər o millətin hamısı alim olsa da, o millətdə elmlər intişar tapa bilməz və həmin millət ayrı-ayrı elmlərdən lazımi nəticə çıxarmaqda çətinlik çəkər»1. C.Əfqani öz fikrini Şərq ölkələrinin praktikasına müraciətlə əsaslandırır: «Osmanlı dövləti, eləcə də Misir 60 ildir ki, elmlərin təlimi üçün məktəblər açmışdır və hələ də ondan bir xeyir götürməmişdir.»2 Səbəbini isə o, haqlı olaraq, fəlsəfi ruhun çatışmamasında görür.
Elmi biliklər pozitiv ictimai qüvvəyə o zaman çevrilir ki, onları düzgün yönəldən, ictimai tələbatla uzlaşdıran istiqamətləndirici fəlsəfi ideya olsun. Bütün zamanlar və xalqlar üçün ümumi olan ümumbəşəri fəlsəfi fikirdən fərqli olaraq, burada söhbət məhz milli fəlsəfi özünüdərkdən gedir.
Həm fərdi, həm milli, həm də ümumbəşəri inkişafın təməlində ideya dayanır. Bu bölgüdə milli, bir növ keçid mərhələsidir. Milli ideya səviyyəsinə qalxmadan, ümumbəşəri ideyaya yiyələnmək və onu şüurlu surətdə təmsil etmək mümkün deyil. Bəşəriyyət adından, bütün bəşəriyyətin taleyini düşünərəkdən yaşamaq, ümumbəşəri ideallara xidmət etmək – insanın ideya təkamülünün zirvəsidir.
Lakin, göründüyü kimi, bu triadada Şərq və Qərb bölgüsünə yer yoxdur. Ümumbəşəri sivilizasiyadan fərqli olaraq, milli mədəniyyətlər, dil və din müəyyənliyi ilə də seçilirlər. Bu baxımdan, milli mədəniyyətin aralıq mərhələ kimi təsbit edilməsi, tamamilə qanunauyğundur. Şərq və Qərb bölgüsündə isə, dil və din amilləri istisna olunur. Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, coğrafi amil də burada həlledici deyil. Bəs bu bölgü, nəyə əsaslanır? – İlk növbədə, düşüncə tərzinə, fərdi və ictimai şüurun qarşılıqlı əlaqəsinə və bu əlaqəni təmin edən ictimai təşkilatlanma formalarına!
Qərb düşüncəsi, konkret təhlilə, hissi təcrübəyə, təfərrüatların öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsinə, induktiv metoda, subyektin obyektdən ayrılmasına əsaslanır. Şərq düşüncəsi isə, daha çox fitrətə, duyğuya, bütövlüyün hissi və əqli sezgi ilə mənimsənilməsinə, obyektin subyektə itməsinə əsaslanır.
Lakin bu xüsusiyyətlər ancaq düşüncənin daxili mexanizminə aiddir. Nəzərə alınmalıdır ki, qərarlaşmış sosial mədəni durum, dəyərlər sistemi də düşüncə tərzinə təsir göstərir. Mühit özü insanın fəallaşması və tənbəlləşməsi üçün şərt ola bilər. Mühit ideyanı, düşüncəni, təşəbbüsü stimullaşdıra da bilər, onun qarşısını ala da bilər. Düşüncənin inertləşməsi, fikir tənbəlliyi bu gün Şərqin əlamətlərindən birinə çevrilmişdir. Halbuki, məhz Şərqdə düşüncə soyuq ağla deyil, qaynar zəkaya, qəlbin döyüntüsünə, şövq və ehtirasa söykənir. Əql məhəbbət kontekstində ortaya çıxır…
Lakin, təəssüf ki, Şərqin ətalətini şərtləndirən də, onun soyuqluğu yox, elə məhz hərarətidir. Adi məntiqlə düşünmək, ölçüb-biçmək, insandan böyük daxili enerji tələb etmədiyi halda, hər bir məqamda, bütün varlığı ilə obyektə doğru yönəlmək (fenomenologiyada buna – intensiallıq deyirlər), obyekti öz «mən»ində əritmək, idrakı sevgi məqamına yüksəltmək, çox çətindir. Məhz buna görədir ki, Şərqdə əqli fəaliyyət, idrak, istənilən insanın deyil, seçilmişlərin nəsibi olur. Fəhmlə dərk etmək üçün, ağıldan ziyadə fəhmə, intuisiyaya malik olmaq tələb olunur. Böyük həqiqətləri qəlbin işıqlanması məqamında görmək üçün alışıb-yanmaq, nurlanmaq siqləti tələb olunur.
Fərdi müstəvidə, əlbəttə, hər şey aydındır. Şərqin düşüncə tərzi daha yüksək, daha ali bir məqamı ifadə edir. Lakin bu yüksək məqama hamı yüksələ bilmirsə, onda ictimai şüurun fərdi şüurlardan geri qalması, kütlənin kimlərinsə dalınca getmək, kimə isə kor-koranə inanmaq zərurətini də ortaya çıxardır. İctimai təşkilatlanmadakı fərqlər də düşüncə tərzindəki fərqlərdən irəli gəlir. Şərqin ictimai müstəvidə geri qalması onun həqiqət məzənnəsini çox yüksəklərə qaldırması ilə bağlıdır və bu yüksəklik ictimai müstəvidə öz əksliyinə çevrilir.
Hər dəfə fikirləşmək üçün, səmaya qalxmaq, daxili yüksəliş keçirmək zərurəti geniş kütləni fikir tənbəlliyinə sürükləyir. Və fikir tənbəlliyi, Şərqin amilinə çevrilir. İctimai mühitin, sosial infrastrukturun, ənənəviləşmiş təsir formaları Şərq anlayışına və səhvən «Şərq düşüncə tərzi» anlayışına da daxil edilir.
Yeni dövrdə müsəlman dünyasında, ideoloji infrastrukturun düşüncəyə münasibətlə yanaşı, tədqiqatın məzmununa da təsir etməsi Cəmaləddin Əfqani tərəfindən gözəl şərh edilir: «Təfəkkürün tərzi və meyarı olan məntiq elmini hər kəs öyrənməlidir ki, həqiqəti yalandan, düzü əyridən seçə bilsin. Halbuki, bizim müsəlman məntiqçilərinin başı mövhumatla və boş-boş şeylərlə doludur. Bunların təfəkkürü ilə avamların təfəkkürü arasında heç bir fərq yoxdur. Hikmət elmi ətrafımızdakı mövcud səbəblərdən və əlaqələrdən bəhs edir. Qəribə burasıdır ki, bizim alimlər «Sədri» və «Şəmsül-bariə» oxuyurlar və fəxrlə özlərini hikmət sahibi hesab edirlər. Di gəl,… soruşmurlar ki, biz kimik və nəyik? Elektrik, buxar gəmisi, dəmir yolu nədir?»1
Sabirin məşhur satirası yada düşür:
Dindirir əsr bizi, dinməyiriz,
Açılan toplara diksinməyiriz,
Əcnəbi seyrə balonlarla çıxır,
Biz hələ avtomobil minməyiriz.2
M.F.Axundovdan Cəmaləddin Əfqaniyə, Əfqanidən Sabirə və Hadiyə, M.İqbala və C.Cübrana, Cavidə və Cabbarlıya gedən ideya yolu, özünütənqid və vəhdətə çağırış yolu!
Məhz fikir tənbəlliyinin və ətalətin nəticəsidir ki, Avropa yeni-yeni texniki nailiyyətlər əldə etdiyi bir vaxtda, bizimkilər ərəb əlifbası və ərəb sözlərinin təfərrüatları sahəsində baş sındırmaqla məşğul idilər. C.Əfqani elə bil ki, M.F.Axundovun əlifba islahatı uğrunda mübarizəsinə səs verərək, yazırdı: «Müsəlmanlar təlim-tərbiyədən heç bir xeyir görmürlər. Məsələn, onlar nəhv elmini öyrənməklə məşğul olurlar. Nəhv elmində məqsəd də budur ki, ərəb sözlərini düzgün yazıb-oxumağı öyrənsinlər. Halbuki, bizim zəmanəmizdə müsəlman alimləri nəhv elmini son məqsəd və qayə kimi qarşılarına məqsəd qoymuşlar…».3 Bəli, dil məqsəd yox, vasitə olmalıdır. Hansı dildə oxumaq və yazmaq deyil, nə barədə oxuyub-yazmaq önəmlidir. Düşüncənin səhv istiqamətdə yönəldilməsi, vasitəni özünə məqsəd etməsi, hətta elmi dini dəyərlərlə əvəz etmək təşəbbüsləri Şərqin tənəzzül səbəblərindəndir. «Qəribə burasıdır ki, bizim alimlər elmi iki yerə bölmüşlər: müsəlman elmləri və Avropa elmləri. Buna görə də, onlar camaatı xeyirli elmlərin mənimsənilməsindən çəkindirirlər. Onlar başa düşmürlər ki, şərafətli elm heç bir millətin malı deyil, kim ona yiyələnsə, onundur…»1
Şərq və Qərb düşüncə tərzlərini, qarşılıqlı maraqları üzvi surətdə birləşdirən sintetik təfəkkür siyasət sahəsində, beynəlxalq münasibətlər sahəsində həqiqətən yeni hadisədir...
Lakin daha geniş miqyasda götürdükdə, həyatımızın bütün sahələrini məhz bu yeni təfəkkür işığında nəzərdən keçirmək istədikdə məlum olur ki, o heç də boş yerdə yaranmamış, min illərdən bəri dərin kök atmış dialektik təfəkkürün bəhrəsi kimi meydana gəlmişdir.
Bu gün qarşıda duran vəzifə idrak sahəsində müvəffəqiyyətlərin rəhni olan dialektik təfəkkür tərzinin praktik tətbiqinə nail olmaqdan, fəaliyyət proqramını bu təfəkkür əsasında qurmaqdan, dialektikanı “xalis zəka” sahəsindən “praktik zəka” sahəsinə keçirməkdən ibarətdir.
Sintetik siyasi təfəkkür dialektik idrak metodunun dövlət siyasətinə tətbiqi deməkdir. Miqyaslar arasındakı uçurumun aradan götürülməsi, tam ilə hissənin əlaqələndirilməsi, fərdi problemlərin qlobal hadisələr kontekstində nəzərdən keçirilməsi və əksinə, qlobal hadisələrin həllində hər bir adamın mənafeyinin nəzərə alınması sintetik təfəkkürün mühüm tərkib hissəsidir.
Dialektik təfəkkürün əsasında hərtərəflilik prinsipi, sintetiklik dayanır. Əksliklər müəyyən olunur, ancaq onlar mütləqləşdirilmir, vəhdətdə nəzərdən keçirilir.
Bir fikir başqa fikirləri istisna etmir, əksinə, bir-birini qarşılıqlı surətdə tamamlayır. Sintetik təfəkkür müxtəlif konseptual sistemlərin dialektik sintezi olmaqla yanaşı, müxtəlif təfəkkür tərzlərini də özündə birləşdirir. O, Şərq və Qərb təfəkkür tərzlərinin, milli şüarların bir-birini zənginləşdirməsini nəzərdə tutduğu kimi, elmi və bədii təfəkkürün vəhdəti üçün də meydan açır.
Ya yalnız sosial-mənəvi həyatın anlayışlarla inikasından çıxış edərək bədii ədəbiyyatdan, obrazlı təsvirdən imtina etmək, ya da yalnız bədii ədəbiyyat və təxəyyül hüdudunda qalaraq real həyatın məntiqi inikasına biganə qalmaq – hər ikisi birtərəfli və metafizik yaxınlaşmadır. Sintetik təfəkkür bunların vəhdətini tələb edir.
İnsan, onun mənəvi yüksəlişi, fərdi mənəvi dünya ilə ictimai həyat arasında qarşılıqlı əlaqə və ziddiyyət məsələləri əsrlər boyu yalnız fəlsəfənin deyil, həm də bədii ədəbiyyatın, incəsənətin predmetinə daxil olmuşdur. Lakin fəlsəfənin məğzini, əsas məsələsini təşkil edən bu problem bədii ədəbiyyatda bir növ dolayısı ilə, daha doğrusu, təzahürlər vasitəsilə işıqlandırılmışdır.
Bəli, bədii ədəbiyyat
Dostları ilə paylaş: |