Мцщазиря 1: верилянлярин моделлярини мцяййян едян ясас компонентляр

1. Universitetin adı: Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti

2. Fakültə: Mühəndislik

3. Kafedra: İnformasiya texnologiyaları və sistemləri

4. Fənn: Verilənlərin və biliklərin strukturu və modeli

5. Mühazirəçi: b/m Abbasova Yeganə Əziz qızı
Kursun məzmunu

1. 
   Giriş
   

İnformasiya, verilənlər və biliklər anlayışlar. Verilənlərin təş­kili və emalı üsulları. İnformasiyanın saxlanılmasının inki­şaf mərhə­lələri. Hesabatların hazırlanması. İdarəetmədə informasiya təminatı texnologiyası. İnformasiya sistemlərinin inkişaf mərhələləri. İdarəetmə strukturunun informasiya sistemində rolu. İnformasiya sisteminin texniki riyazi və proqram təminatı. Bilik anlayışı. Fayl anlayışı. Verilənlərin daxili strukturunun saxlanması. Verilənlərin tamlığının qorunması. Verilənlərin çoxməqsədli və birgə istifadə edil­məsi. Axtarış imkanları, məhsuldarlığı, xərclərin azalması. Veri­lən­­lərin tipləri. Verilənlərin modelləri.

2. 
   Verilənlər bazaları
   

Verilənlər bazaları haqqında ümumi məlumat. Verilənlər bazalarının strukturu. Sadə verilənlər bazaları. Verilənlərin modelləri. Verilənlərin tipləri .Verilənlərin izafiliyinin minimuma endirilməsi. Verilənlərin tamlığının qorunması. Verilənlərin mərkəz­ləşdirilmiş idarə olunması. Verilənlər bazasının sənədləşdirilmiş və fiziki modeli. Verilənlər bazasının strukturunun yaradılması və modifikasiyası.

3. 
   Verilənlər bazasını idarəetmə sistemləri
   

Verilənlər bazasını idarəetmə sistemləri və onların təkamül mərhələləri. Müasir verilənlər bazasını idarəetmə sistemləri, onlarla işləmənin əsas qayda və prinsipləri. VBİS-in linqvistik və proqram təminatı.

4. Verilənlərin modelləri

Verilənlərin modellərini müəyyən edən əsas komponentlər. Verilənlərin reyason modelləri. Relyason verilənlərin əlaqəli münasibətləri. Münasibətlərin əsas xüsusiyyətləri. Münasibətlərin normallaşdırılması. Atributlar arasındakı asılılıqlar. Verilənlərin konseptual modelləri. Mahiyyət-əlaqə modeli. Verilənlərin modelini müəyyən edən əsas komponentlər.Verilənlərin modelinin yaranma qaydaları.Verilənlərin modelinin əməliyyatlar çoxluğu.Verilənlərin müasir dövrdə istifadə olunan modellərinin əsas xüsusiy­yətləri,oxşar və fərqli cəhətləri.

5. Biliklərin təsvir edilməsi üsulları və modelləri

Biliklərin təsvir edilməsi üsullarının mahiyyəti. Biliklərin təqdim edilməsinə üsullarına qoyulan tələblər. Biliklərin təqdim edilməsi sisteminin əsas komponentləri Biliklərin xarakterinə görə təsnifatı Biliklərin təqdim edilməsinin üsullarına qoyulan tələblər. Biliklərin təsvir edilməsi üsulları və modelləri Məntiqi modellər. Məhsullar modelləri. Freymlər modelləri. Semantik şəbəkələr. Biliklərin relyason modelləri. Biliklərin emal edilməsi sistemləri.

.

6. Ekspert sistemləri və biliklər bazası

Ekspert sistemləri anlayışı və onun digər proqram təminat­larından fərqi. Ekspert sistemlərinin tətbiq sahələri. Məsə­lə­lə­rin həllində ekspert sistemlərinə qoyulan tələblər və məhdudiyyətlər. Ekspert sistemlərinin quruluşu. Biliklərin əldə olunmasının alt sis­temləri. Biliklər bazası və onun növləri. Nəticə çıxarma altsistemi.

Sü­ni intellekt dilləri. Proloq dilinin xüsusiyyətləri və əmrləri

Mühazirə mövzularının saatlar üzrə bölgüsü -45 saat

Sıra sayı	Mövzular	Saatların miqdarı
1	2	3
1.	Giriş	6
1.1.	İnformasiya, verilənlər və bilik anlayışları.	2
1.2.	Verilənlərin strukturu, təşkili və emalı üsulları. Fayl anlayışı.	2
1.3.	Verilənlərin tipləri və modelləri.	2
2.	Verilənlər bazaları	8
2.1.	Verilənlər bazaları və onların strukturu.	2
2.2.	Verilənlər bazasının layihələndirilməsi	2
2.3.	Verilənlər bazasının modelləri: sənədləşdirilmiş və fizi­ki modellər.	2
2.4.	Verilənlər bazasının strukturunun yaradılması və modi­fikasiyası	2
3.	Verilənlər bazasını idarəetmə sistemləri	4
3.1.	Verilənlər bazasını idarəetmə sistemləri və onların təka­mül mərhələləri.	2
3.2.	Müasir verilənlər bazasını idarəetmə sistemləri, onla­rla işləmənin əsas qayda və prinsipləri.	2
4.	Verilənlərin modelləri	10
4.1.	Verilənlərin modellərini müəyyən edən əsas kompon­entlər.	2
4.2.	Verilənlərin relyason modeli. Verilənlərin əlaqəli mü­na­sibətləri, onların əsas xüsusiyyətləri.	2
4.3.	Relyason verilənlər bazasında münasibətlər üzərində aparılan əsas əməliyyatlar və əlaqələrin normal­laş­dı­rıl­ması qaydaları	2
4.4.	Verilənlərin konseptual modelləri. Mahiyyət-əlaqə mo­deli.	2
4.5	Verilənlərin konseptual modellərində mahiyyət və domenlərin yaradılması, atributlarının və onlar ara­sında əlaqələrin müəyyən edilməsi	2
5.	Biliklərin təsvir edilməsi üsulları və modelləri. Bilik­lər bazaları	10
5.1.	Biliklərin təsvirinin məntiqi və produksion modeli.	2
5.2.	Biliklərin təsvirinin freymlər və semantik şəbəkələrlə verillməsi modelləri.	2
5.3.	Biliklərin təsvirinin reyasiya modeli	2
5.4.	Biliklərin emal edilməsi sistemlərində ekspertlərin rolu. Biliklərin Biliklərin əldə olunması alt sistemləri.	2
5.5.	Biliklər bazasının yaradılmasının əsas prinsipləri və BB-dən istifadənin əsas prinsipləri. Nəticə çıxarma alt sistemi.	2
6.	Ekspert sistemləri və biliklər bazası	7
6.1.	Ekspert sistemləri anlayışı və onun inkişaf tarixi.	2
6.2.	Ekspert sistemlərinin tətbiq sahələri, nə­za­­rət və idarə­etmə­də rolu	2
6.3.	Məsələlərin həllində ekspert sistem­ləri­nə qoyulan tələ­blər və məhdudiyyətlər	2
6.4.	Süni intellekt dilləri. Proloq dili, onun xüsusiyyətləri və əmrləri	1
Cəmi:__45___Laboratoriya_məşğələlərinin_saatlar_üzrə_bölgüsü_-60_saat'>Cəmi:		45

Laboratoriya məşğələlərinin saatlar üzrə bölgüsü -60 saat

Sıra sayı	Mövzular	Saatların miqdarı
1	2	3
1	İnformasiya, məlumat, verilənlər və fayllarla işləmə qay­daları	2
2	Verilənlərin tipinin müəyyənləşdirilməsi qaydaları	2
3	Verilənləri modelləri: İyerarxik modellə işləmə qay­daları	2
4	Verilənləri şəbəkə modelilə işləmə qaydaları	2
5	Verilənlərin relyasiya modeli ilə işləmə qaydaları	2
6	Verilənlər rostrelyasiya modeli ilə işləmə qaydaları	2
7	Verilənlərin çoxölçülü modeli ilə işləmə qaydaları	2
8	Verilənlərin obyekt-yönlü modeli ilə işləmə qaydaları	2
9	Verilənlərin relyasiya modelinin ümumi əsasları: nisbət, mahiyyət, atribut, domen anlayışlarının mə­nim­sə­­nilməsi	2
10	Nisbətlərin normallaşdırlması qaydaları	2
11	Atributlar qarşısındakı asılılıq: funksional və tam fuksional asılılıqların təyin edilməsi qaydaları	2
12	Atributlar arasındakı asılılıq: çoxmənalı asılılıqların təyin edilməsi qaydaları	2
13	Nisbətlər üzərində əməliyyatlar: nisbətlərin birləş­di­rilməsi, fərqi, kəsişməsi	2
14	Nisbətlər üzərində əməliyyatlar: nisbətlərin atributlara proyeksiyası, bölünməsi.	2
15	Nisbətlər üzərində əməliyyatlar: müəyyən şərtə görə birləşdirilməsi, təbii birləşdirilməsi	2
16	Verilənlər bazasının layihələndirilməsi qaydaları	2
17	Access-də sadə VB-nin yaradılması	2
18	Verilənlərin cədvəllərə daxil edilməsi qaydaları	2
19	Verilənlərin axtarılması və dəyişdirilməsi qaydalarının mənimsənilməsi	2
20	Çoxcədvəlli VB-nin layihələndirilməsi qaydaları	2
21	Sorğular vasitəsilə cədvəllərdən verilənlərin seçilməsi qaydaları	2
22	Formalar və onların yaradılması üsullarının mənim­sə­nilməsi	2
23	Hesabatların hazırlanması və onların yaradılması üsul­ları	2
24	Biliklərin təsvir edilməsi və modellərin mənim­sə­nil­məsi	2
25	Biliklər bazalarından istifadənin əsas qaydaları və onun yaradılması	2
26	Nəticə çıxarma altsistemi və onun əsas funksiyalarının mənimsənilməsi	2
27	Ekspert sistemləri. Məsələlərin həllində ES-nə qoyulan tələblər və məhdudiyyətlərin öyrənilməsi	2
28	Süni intellekt dilləri	2
29	Proloq dili və dilin xüsusiyyətləri	2
30	Proloq dilinin əmrləri	2
Cəmi:		60

Ədəbiyyat
1. Abbasov Ə. M., Qasımov V. Ə., Quliyev R. A. İntellektual informasiya sistemlərində qərar qəbuletmə üsulları. Bakı, 2003.

2.Воронов Ю. П. Компьютеризация: Шаг в будущее. Новосибирск, «Наука», 1990.

3.Убейко В. Н. Экспертные системы. Москва, МАИ, 1990.

4.Дейт К. Д. Введение в системы баз данных. Киев, Диалектика, 1998.

5.Ахо А. В., Хопкрофт Д, Э, Ульман Д. Д. Структура данных и алгоритмы. Москва, «Вильямс», 2000.

6. Элти Дж., Лумбс М. Экспертные системы: консепции и примеры (пер. с. англ.). Финансы и статистика, Москва, 2000.

7. Корнеев В. В., Гареев А. Ф., Васютин С. В., Райх В. В. Базы данных. Интеллектуальная обработка инфор­мации. Нолидж, Москва, 2000

8. Конолли Т., Каролин Б., База данных: проектирование, реализация и сопровождение. Теория и практика. «Вильямс», Москва, 2003.

9. Лукьянов Б. В., Пошатаев А. В., Рак Н. Г. Новые информационные технологии в управлении сельскохозяйственным производством. МСХА, Москва, 2001.

10. Орел А. А., Ромакина О. М. Информационные сис­темы. СГУ, Саратов, 11. Сафонов В. О. Экспертные системы- интеллектуальные помощники специалистов. «Знания», Санкт-Петербург, 2002.2001.

11. Избачков Ю., Петров В. Информационные системы, Санкт-Петербург, «Питер», 2005.
Mühazirə 1: VERİLƏNLƏRİN MODELLƏRİNİ MÜƏYYƏN EDƏN ƏSAS KOMPONENTLƏR. VERİLƏNLƏRİN MÜASİR DÖVRDƏ İSTİFADƏ OLUNAN MODELLƏRİNİN ƏSAS XÜSUSİYYƏTLƏRİ.
Plan:

1. Verilənlərin modellərini müəyyən edən əsas komponentlər

2. Sadə VB

3. Verilənlər bazasının idarə sistemləri (VBİS)

4.Relyasion VB.
Verilənlərin modellərini müəyyən edən əsas komponentlər

İnformasiyanın qorunub-saxlanılması kompüterlərin ən vajib funksiyalarından biridir. Belə qorunub saxlanmanın ən çox yayılmış növü verilənlər bazasıdır. Verilənlər bazası (VB) müəyyən şəkildə struktur­laş­dı­rılmış informasiyadan təşkil olunmuş xüsusi formatlı fayldır.

Verilənlər bazasının strukturu.

Verilən- predmet sahəsinin obyektlərini, prosesslərini və gerçəkliklərini xarakterizə edən ayrı-ayrı jəhətlərdir, atributlardır. Verilən- bazaya daxil ediləjək informasiya vahidləridir. Verilən VB-nin elementləridir.

Çox yaxın keçmiş perfokartlar dövrü idi. Verilərlər maqnit lentində, maqnit kartlarında saxlanılırdılar. Bu zaman VB əsas iki modeli istifadə olunurdu: iyerarxik və şəbəkə modelləri. Belə faylların məntiqi strukturu hamar olmur. Belə faylları iyerarxik fayllar, ağajşəkilli struktur və ya şəbəkə strukturu kimi təsvir etmək olar. Bütün bu tip strukturlar ağaj kimi və ya şəbəkə kimi təsvir edilə bilərlər.

İyerarxik VB-da verilənlər «valideyn- övlad» prinsipi ilə qruplaşdırılırlar. Müəyyən bir verilənlə ifadə olunan «valideyn» hər bir sonrakı informasiya elementi ilə övladlıq verilənləri ilə bağlanırdı. VB-nın iyerarxik modelində verilənlərə dostup yalnız valideyn- övlad əlaqəsi ilə yarana bilərdi (şəkil 1).

Şəkil 1. şəkil 2.

VB-nın şəbəkə modelində verilənlərə dostup ona gələn yollar vasitəsi ilə həyata keçirilirdi. Bu zaman verilənlər faktiki olaraq başqa verilənlər ilə də bağlı olur və vajib deyil ki, bu əlaqələr iyerarxik olsunlar (şəkil 2).

Hər bir yazı eyni sahələr yağını ilə ifadə olunduqda fayl ikiölçülü matris kimi təsvir edilə bilər. Bu gün əksər VB relyasion modelə əsaslanırlar, daha doğrusu jədvəl şəkillidirlər. Bildiyimiz kimi jədvəl strukturda verilənlərin strukturu sətir və sütunların kəsişməsi ilə müəyyən olunur. VB-da sütunlar sahələr (polya), sətirlər isə yazı (zapis) adlanır. Sahələr VB-nin strukturunu yaradırlar, yazılar isə VB-də olan informasiyanı ifadə edir. VB-nin strukturunu daha yaxşı mənimsəməkdən ötrü təsəvvür edək ki, baza boşdur və orada heç bir verilən yoxdur. Bazada verilən olmasa da orada informasiya var – bu bazanın strukturu, daha doğrusu, sahələr yığınıdır. Məhz onlar bazaya yazılajaq və hansı jür yazılajaq verilənləri müəyyən edirlər. .

Sadə VB. Sadə VB-ni xüsusi proqram vasitələindən istifadə etmədən də yaratmaq olar. Fayl VB olsun deyə, onda olan informasiya struktura malik olmalıdır və elə formatlaşdırılmalıdır ki, bu sahələr bir-birindən asanlıqla fərqlənsinlər. Lap sadə bazaları mətn redaktoru olan Bloknotda da etmək olar.

Sahələrin xüsusiyyətləri. Sahələrin tipləri. Sahə VB-nin strukturunun əsas elementidir. Onlar müəyyən xüsusiyyətlərə malikdirlər. Sahələrin xüsusiyyətlərindən asılıdır ki, hansı tip verilənlər sahəyə çıxarıla bilərlər, hansı yox, həmçinin sahədə olan verilənlərlə nə etmək olar. Məsələn, Qiymət sahəsində olan verilənləri son nətijəni tapmaq məqsədilə jəmləmək olar. Nömrə sahəsində olan verilənləri toplamaq lazımsızdır, hətta telefon nömrələri rəqəmlə verilsə belə. Bu sahələr müxtəlif xüsusiyyətlərə malikdirlər və müxtəlif tiplərə aiddirlər.

Hər bir sahənin ən birinji jəhəti onun uzunluğudur. Sahənin uzunluğu simvollarla və ya işarələrlə verilir. Sahənin uzunluğundan onda neçə informasiyanın yerləşdiyini müəyyən etmək mümkündür. Hər bir sahənin unikal xüsusiyyəti onun Adıdır. Məlumdur ki, bir VB iki eyniadlı sahəyə malik ola bilməz. Addan əlavə hər bir sahənin İmza xüsusiyyəti var. İmza elə bir informasiyadır ki, həmin sütunun başlığıında əks olunur. Onu sahənin adı ilə qarışıdırmaq olmaz, amma əksər hallarda imza verilmədikdə həmin sahənin başlığıında onun adı yazılır. Müxtəlif sahələrə bəzən eyni imza vermək olar. Bu kompüterin işinə mane olmayajaqdır. Belə ki, bu sahələr əvvəlki kimi müxtəlif adlarla saxlanajaqdır.

Müxtəlif tip sahələr müxtəlif məqsədli və müxtəlif xüsusiyyətli olurlar.

1. 
   Mətn sahələrinin əsas jəhəti – onun ölçüsüdür.
   
2. 
   Ədədi sahələr – rəqəm verilənlərinin daxil edilməsinə xidmət edir. Onlar da ölçüyə malikdirlər, lakin ədədi sahələr müxtəlif olurlar. Məsələn, tam ədədlərin daxil edilməsi üçün sahələr və onluq ədədlərin daxil edilməsi üçün sahələr. Sonunju halda sahənin uzunluğundan başqa, həm də onluq hissənin – vergüldən sonrakı rəqəmlər sayı veriləmlidir.
   
3. 
   Tarix və vaxtın daxil edilməsi üçün tarix/vaxt tipli sahələrdən istifadə olunur. Məntiqi verilənlərin, yəni anjaq iki qiymət ala bilən (hə-yox, 0 və 1) verilənlər üçün məntiqi tip sahədən istifadə olunur. Məlumdur ki, belə sahənin uzunluğu 1 baytdır.
   
4. 
   Xüsusi tip sahələr – Pul sahəsi. Adından məlumdur ki, bu sahədə hansı verilənlər saxlanılır. Düzdür, pulun məbləğini ədədi sahədə də saxlamaq olar, lakin pul sahəsində onlarla işləmək daha münasibdir. Bu halda kompüter ədədi onun pul vahidləri ilə birlikdə əks etdirə bilir: manat və qəpiyi, funt və pensi, dollar və senti ayırd edə bilir, bir sözlə onlarla injə rəftar edə bilir.
   
5. 
   Müasir VB-də təkjə ədəd və hərfləri deyil, həm də şəkil və musiqi kliplərini, videoyazıları da saxlamaq olur. Belə obyektlər üçün nəzərdə tutulan sahə OLE obyekt sahəsi adlanır.
   
6. 
   Mətn sahəsinin bir məhdudiyyəti var ki, bu da onun ölçüsü ilə bağlıdır – 256 simvoldan çox ola bilməz. Əgər sahəyə böyük mətn yerləşdirmək lazımdırsa, bu halda MEMO sahəsindən istifadə olunur. Bu sahənin əsas jəhəti odur ki, real olaraq bu verilənlər sahədə deyil, başqa yerdə saxlanılır, sahədə isə həmin mətnin yerləşdiyi yerə göstəriji qoyulur.
   
7. 
   Ən maraqlı sahə HESABATdır (şetçik). İlk növbədə o adi ədədi sahə kimi görünə bilər, anjaq o avtmatik artmaq xüsusiyyətinə malikdir. Əgər bazada belə sahə olajaqsa, onda yeni yazı daxil olanda bu sahəyə avtomatik olaraq onda olan əvvəlki ədədin üzərinə bir vahid əlavə olunur.
   

Əlaqəli jədvəllər. Yuxarıda göstərilən nümunələri sadə VB adlandırmaq olar. Əslində onlar baza yox, sadəjə jədvəllərdir. Əgər informasiya belə sadə strukturda saxlanılsaydı, onunla işləmək üçün xüsusi verilənlər bazasının idarə sistemləri (VBİS) lazım olmazdı. Belə ki, praktikada daha mürəkkəb strukturlu informasiyaları saxlamaq lazım gəlir ki, onlar da çoxlu sayda belə jədvəllərdən ibarət olurlar.

Əlaqə jədvəllərinə malik VB relyasion VB adlanır. Nümunə üçün alqı və dostavka ilə məşğul olan kiçik bir müəssisənin işinə baxaq. Müəssisə hansı məhsulu alıb, hansından anbarda neçəsi qaldığını bilmək üçün ona VB lazımdır. Anbar hər bir alıjı, məhsulu gətirən (postaşik) və məhsullar haqqında məlumatı bir jədvəldə saxlanılması işləmək üçün çox böyük çətinliklər yaradır. Bu zaman hər dəfə verilənlərin təkrarı baş verəjəkdir. Hər dəfə müştəri növbəti məhsulu alanda onun ünvanını, telefonunu və başqa verilənlərini yazmaq lazım gələjəkdir. Əlbəttə ki, heç kim belə işləmir. Daha yaxşı olar ki, bir neçə jədvəl hazırlansın. Birində kliyentlər haqqında onların bütün verilənləri saxlanılsın, birində alınmış məhsullar – ixtiyari anda öyrənmək olsun ki, kliyentə nə verilib və hansı sənədləri o hazırlamalıdır. Üçünjüdə – anbarda qalan məhsulların siyahısı ki, vaxtında ehtiyatını görə biləsən. Bundan sonra jədvəllərin ayrı-ayrı sahələri əlaqələndirilir. Bazanın əlaqəli jədvəllərə bölünməsi təkjə rahatlıq üçün deyil, bu həm də vajibidir. Belə ki, əgər müxtəlif yazılarda eyni verilənlər təkrarlanırsa, deməli baza pis strukturlaşdırılıb. Bu halda düşünmək lazımdır ki, jədvəl əlaqəli jədvəllər qrupuna nejə bölünsün. Əgər jədvəllərarası əlaqələr verilibsə, onda bu jədvəllərlə vahid bir VB kimi işləmək olar.

Unikal və açar sahələr.

VB-nın yaradılması onun jədvəllərinin yaradılmasından başlayır. Struktur elə olmalıdır ki, baza ilə işləyərkən imkan daxilində az verilən daxil edilsin. Əgər hər hansı veriləni bir neçə dəfə daxil etmək lazım gəlirsə, bazanı əlaqəli jədvəllərdən təşkil edirlər. Hər bir jədvəlin strukturunu ayrı-ayrı işləyirlər. Jədvəllər arası əlaqələr etibarlı işləsin deyə və bu jədvəldəki yazıya görə o birində olan uyğun yazını tapmaq üçün jədvəldə unikal sahəyə baxmaq lazımdır. Unikal sahə elə sahədir ki, onda olan məzmun təkrarlanmır. Məsələn, tutaq ki, Ehtiyat jədvəlindən məlumdur ki, onu əməkdaş Əliyev işləyib, lakin müəssisədə çoxlu Əliyev ola bilər və kompüter bilməyəjək ki, hansı sifarişi hansı Əliyev edib. Bu o deməkdir ki, Familiya sahəsi unikal ola bilməz və ondan jədvəllər arası əlaqədə istifadə etmək olmaz.

Telefon nömrəsi sahəsi – daha münasib olardı, lakin bildiyimiz kimi müəssisədə bir telefondan çoxlu sayda adam istifadə edə bilər.Belə hallarda unikal kimi bir sahə yaradılır. Bu halda müəssisənin Əməkdaşlar jədvəlində əməkdaşın kodu sahəsi yaradılır. Əməkdaş haqqınd verilənlərin VB-a daxil edilməsi zamanı ona mənimsənilir. Məhz ondan da jədvəllər arası əlaqə üçün istifadə edilir. Odur ki, əməkdaşın kod sahəsi unikal görünür və jədvəllər arası əlaqə ilə bağlı problem baş vermir, anjaq yaxşı olar ki, bu sahədə yazılar təkrarlandıqda kompüter siqnal bildirsin. Bunun üçün açar sahə anlayışı istifadə olunur. Jədvəlin strukturu yaradılarkən bir sahəni (və ya bir neçə sahələr kombinasiyasını) açar qeyd etmək olar. Açar sahələr ilə kompüter xüsusi işləyir. O, onun unikallığını yoxlayır və bu sahələr üzrə seçməni yerinə yetirir.Açar sahə əlaqələrin yaradılması üçün ən münasibidir. Bəzən açar sahəni birinji dərəjəli açar adlandırırlar. Əgər jədvəl yaradılarkən müəllif açar sahə verməyibsə, VBİS jədvəldə ilkin açar sahəsinin verilməsi barədə xəbər verir. Jədvəldə ilkin açar qismində tez-tez hesabat tipli sahələr istifadə olunur. Bu sahədə iki eynimənalı yazı ola bilməz. Belə ki, bu sahənin mahiyyəti avtomatik mənimsənilir.

Jədvəllərarası əlaqələrin strukturu verilənlərin sxemi adlanır.

Verilənlər bazasının idarə sistemləri (VBİS) – VB faylları ilə (xüsusi formatlı fayllar) işləmək üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi proqram vasitələridir.

VBİS VB- nın yuxarıdakı üç modelindən birinə malik ola bilər: iyerarxik, şəbəkə və relyasion.

Birinji ikisinin çatışmayan jəhəti ondan ibarətdir ki, onlar yazıları birləşdirən daxili fiziki göstərijiyə əsasən qurulurlar.

Relyasion strukturlu VB- yeganə bir məntiqi göstərijiyə əsasən qurulurlar. Relyasion VB adətən münasibətlər sayı və daxil olan atributlar sayı ilə müəyyən olunurlar.

VB relyasion idərə sistemləri (VBRİS) arxitektur baxımdan iki hissədən ibarətdir: proqram təminatından ibarət olan özək və VB-nı idarə edən sistem səviyyələrindən.

VBRİS- əməliyyatçı sistem olub, verilənlərə dostupu idarə etmək üçün işlənilmişdir, əsas funksiyası verilənlərin qorunması, seçimi və təhlükəizliyinin təmin edilməsidir (şəkil 3).

Müdafiə

Dilin emalı

Giriş/çıxış

Yaddaşın idarə olunmssı

Prosesin idarə olunması

VBRİS

Verilənlərin saxl-nın idarə olunması

Blokirovkanın idarə olunması





Curnalların aparılması вя бярпасы

Tranzaksiya-nın idarə olunması

Paylanmış əməliyyatlara nəzarət

Şəkil 3.VBRİS və onun altsistemləri.
Məlumatlar bazasının idarəetmə sistemi elə qurulmalıdır ki, məlumatlaprdan məhsuldar istifadə edilsin. Məlumatların məntiqi təşkili proqram vasitələrinin köməyi ilə müxtəlif məlumat modellərini müəyyən edir.

Məlumatlar modeli bir-birilə qarşılıqlı əlaqadə olant məlumat strukturları və bu strukturlar üzərində aparılan əməliyyatlərın məjmusundan ibarətlir. Modelin növü və onda istfadə edilən məlumatların quruluş tipii məlumatların təşkili və işlənməsi konsepssiyasını əks etdirir. Qeyd etmək lazımdır ki, eyni bir informasiyanın yerləşdirilməsi üçün məlumatların müxtəlif modellərindən istifadə edilir. Onların seçilməsi mövjud texniki və proqram təminatından asılı olub həll edilən məsələlərin mürəkkəblik dərəjəsi və emal edilən informasiyanın həjmi ilə müəyyən edilir.

Kompüterdə məlumatların saxlanması və idarə edilməsi modelləri arasında daha mürəkkəb modellər şəbəkə və iyerarxiya modelləridir. Məlumatların şəbəkə və iyerarxik modeli məlumatlar bazasının idarəetmə sistemində məlumatlar bazasının məntiqi təşkilinin müvafiq üsulu olmaqla, bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan obyektələrin məjmusundan ib\arətdir. İki obyekt arasındakı əlaqə onların asılılığını və ya tabeçiçlçymnm əks etdirir. Bu modellərin obyekti məlumatlar bazasının idarəetmə sistemində qəbul edilən məlumatların quruluşunun əsas növü hesab edilir.

İyerarxik modellərdə bir qayda olaraq hər bir obyekt özündən yuxarı səviyyəli yalnız bir obyektə tabe olur. Şəbəkə modellərində isə ixtiyari bir obyekt bir neçə obyektə tabe ola bilər. Bu modellər arasındakı fərq onların aşağıdakı sxemlərinindən də aydın görünür. (sxem)

İyerarxiya modellərində mürajiət bir qayda olaraq, obyektə ediləjək mürajiət digər obyektə tabeçiliyi olmayan ən yüksək səviyyəli obyektdən həyata keçirilir.

Şəbəkə modellərində obyektlərin quruluşu çox zaman xətti bəzi hallarda isə yerarxik olur. Nisbətən aşağı səviyyəli məlumatın quruluşu özünəməxsus xüsusiyyətlərə və adlara malik olur.

Məlumatların relyasiya modelləri nəzərədən eçirilən şəbəkə və yerarxiya modellərindən fərqli olaraq məlumatların quruluşunun sadəliyi istifadəçm üçün əlverişli cədvəl formasında təqdim edilməsi və məlumatlara mürajiətin münasibliyi ilə fərqlənir.

Məlumatların relyasiya modeli sadə iki ölçülü jədvəllərin məjmusundan ibarətdir. Relyasiya modelində bir-birilə əlaqədə olan jədvəl arasındakı əlaqələr jədvəl münasibətlərinin eyni atributlarının qiymətlərinin bərabərliyinə görə müəyyən edilir.

Jədvəl münasibəti relyasiya modellərinin universal obyektidir. Onun sayəsində relyasiya modelini saxlayan müxtəlif məlumalar bazasının idarəetmə sistemində məlumatların işlənməsinin unifikasiyası mümkün olur.

Relyasiya modelində jədəvəl məlumatlarının quruluşunun əsas növü hesab edilir. Onun quruluşu sütunların məjmusu ilə müəyyən edilir.Jədvəlin hər bir sətrində müvafiq sütuna uyğun yalnız bir qiymət olur. Jədvələ iki eyni sətir ola bilməz və onların ümumi sayı məhdudlaşdırılmır. Sutun məlumatlərın müəyyən bir elementinə uyğun gəlir və o məlumatların sadə quruluşundan ibarətdir.

Müəyyən predmet sahəsini əks etdirən, bir-birilə məntiqi qarşılıqlı əlaqədə olan normalaşdırılmış münasibətlərin məjmusu relyasiya məlumatlar bazasını formalaşdırır. Relyasiya məlumatlar bazasının məntiqi təşkilini təsviri onun quruluşunu müəyyən etməlidir. Burada jədvəlinin tərkibinin müəyyən edilməsi və hər bir nisbətin quruluşunun təsvirvnvn verilməsit nəzərdə tutulur.

VB-ı VBİS-də ifadə edilən modelə və məlumatların quruluşuna uyğun təşkil edilir.

MÜHAZİRƏ 6: BİLİKLƏRİN TƏSVİR EDİLMƏSİ ÜSULLARININ MAHİYYƏTİ. BİLİKLƏRİN TƏQDİM EDİLMƏSİNİN ÜSULLARINA QOYULAN TƏLƏBLƏR.

Plan:

1. Biliklər bazası