Мцяллиф адлы кимйяви реаксийалар



Yüklə 57,8 Kb.
tarix01.11.2017
ölçüsü57,8 Kb.
#7819

Kimya məktəbdə




KİMYADAN BƏZİ TERMİNLƏRİN TARİXİ HAQQINDA

(III məqalə)

V.M. Abbasov, A.M. Tağıyeva, T.C. Soltanova

Bu məqalədə benzol, brom, viskoz, vitamin, qazoyl, qallium, qamma-qlobulin, helium terminlərinin yaranma tarixi haqqında maraqlı məlumatlar verilir.


Benzol. İndoneziyada stiraks ağacı bitir ki, onun yerli adı benzoin adlanır ki, bu söz ərəb sözü “luban cavi” dən yaranmışdır və “yavan ladanı, balzam” deməkdir. Bu ağacın qabağını çərtməklə qətranlı şirə alırdılar ki, onu da “qum benzoa” (ərəbcə qum-kitrə, qətran, ben-aromat, zoa-şirə). Bu qətranlı şirədən, benzoy qətranından asanlıqla benzoy turşusu alınırdı.

1833-cü ildə alman kimyaçısı E.Miçerlix benzoy turşusundan karbohidrogen aldı (yalnız karbon və hidrgen atomlarından ibarət birləşmə) və onu benzin adlandırdı. Digər alman kimyaçısı Yustus Libix hesab edərək ki, “-in”şəkilçisi yalnız azotlu birləşmələr üçün istifadə edildiyindən təklif etdi ki, bu sözün şəkilçisi “-ol” ilə əvəz olunsun (latın sözü “oleum”-yağ deməkdir). Çünki, maye yağlı idi. Libixin o vaxtın alimləri arasında nüfuzu o qədər böyük idi ki, benzol termini öz yerini möhkəmlətdi. Lakin, Lbixin şəxsiyyətinə böyük hörmət olsa da demək lazımdır ki, bu, yaxşı ad deyildi. “Ol” şəkilçisi benzolun aid olmadığı spirtləri (alkoholları) adlandırmaq üçün istifadə olunub və bu gün də istifadə olunur. Fransada, İngiltərədə, ABŞ-da bu birləşmə benzen kimi tanınır ki, bu ad daha yaxşı addır. Belə ki, “en” şəkilçisi ikiqat rabitəli və ya doymamış karbohidrogenləri ifadə etmək üçün işlədilir. [Həqiqətdə benzol Miçerlixə qədər kəşv olunmuşdur. 1825-ci ildə ingilis alimi Maykl Faradey içərisində işıqlandırıcı qaz olan balonun dibindən yağvari qalıq ayırdı və onu karbürator hidrogeni, hərifi tərcümədə karbohidrogen adlandırdı].


Brom. Az sayda maddələr öz iylərinə görə adlandırılmışlar. Daha çox maddələr onların rənginə görə adlandırılmışlar.

1824-cü ildə gənc fransız kimyaçısı Antuan J.Balar dəniz duzundan alınan kristallik maddə ilə işləyirdi. Məhlula bəzi maddələrin duzlarını əlavə etdikdə əmələ gələn qonur rəng onun diqqətini cəlb etdi. Balar qonur rəngli maddəni tətqiq etməyə başladı və yeni elementi aşkar etdi. Bu element adi şəraitdə maye aqreqat halında olan az sayda elementlərdən biri idi. Element tünd qonur rəngə və xlor və yodun iyinə bənzər kəskin iyə malikdir.

Balar bu elementi murid adlandırmağı təklif etdi (dəniz duzunun və dəniz yosununun (muria) latınca adından), lakin onun təklifi qəbul olunmadı. Yeni element kəskin iyi ilə əlaqədar olaraq brom adlandırıldı (yunan sözü “bromos” “üfunətli” deməkdir).
Viskoz. Süni və sintetik liflər bizə yeni kimi görünür, amma, bu, belə deyil. İlk süni lif hələ 19-cu əsrdə alınmışdı. Təbii lifləri təkrar etməyə çalışan kimyaçılar təbii sellüloza liflərindən başladılar (latınca “sellülola”-hüceyrə deməkdir). Əgər pambıq lifləri nitrat və sulfat turşularının qarışığı (nitrolaşdırıcı qarışıq) ilə işlənərsə, onda qlükoza molekulları qalıqlarına nitroqruplar birləşir və nitrat sellüloza və ya nitrosellüloza alınır (olduqca yanar, partlayış təhlükəli material olub tüstüsüz barıt istehsalında istifadə olunur).

Nitrosellülozada qlükoza qabığına üç nitroqrup düşür. Əgər nitrolaşdırıcı qarışıqda nitrat turşusunun miqdarı azalarsa iki qrup birləşir. Belə nitrosellülozanı piroksilin adlandırdılar [yunan sözü “pir”-alov və “ksil”-ağac].

Sellülozadan fərqli olaraq bəzi mayelərdə həll olur, məsələn, spirt və efir qarışığında. Bu zaman qatı yapışqan məhlul əmələ gəlir ki, onu kollodi adlandırdılar (yunan sözü “kollodes”-yapışqanlı deməkdir).

Əgər kollodi məhlulunu təzyiq altında xırda dəliklərdən buraxsalar sapa bənzər şırnaq əmələ gəlir. Spirt və efirin qarışığı tezliklə buxarlanır və bir andan sonra incə piroksilin sapları alınır. Belə ilk süni lif 1855-ci ildə alınmışdı.

Əgər sellüloza natrium hidroksid ilə, sonra karbon sulfid ilə işləndikdə narıncı çox özüllü maye-viskoz əmələ gəlir. Bu ad latın sözü “viskozus”-özüllü sözündəndir. Əgər viskoz incə yarıqlardan sıxılarsa, onda nazik və şəffaf sellofan alınır. Bu materiala adı onu ixtira edən fransız kimyaçısı Jak E.Brandenberq vermişdir. O, sellofanı ilk dəfə 1908-ci ildə almışdı. O, süllüloza diafan sözünü (şəffaf sellüloza) qısaltmışdı.
Vitamin. XX əsrin əvvəllərində aydın oldu ki, bəzi xəstəliklər qidalanma ilə əlaqədardır. Demək olar ki, bütün əvvəlki əsr (19-cu) sinqa ilə mübarizə aparmaq üçün vasitə axtarışına getdi.

1878-ci ildə yapon hərbi dəniz donanmasında matrosların rasionunda ağ parlaq düyü əvəzinə təmizlənməmiş düyü daxil etdikdə beri-beri xəstəliyi kəskin azalmağa başladı. Rus biokimyaçısı Nikolay İvanoviç Lunin siçovullar üzərində apardığı tərcübələrdə 1881-ci ildə göstərdi ki, əgər heyvanlar təmizlənməmiş karbohidratlarla, piylərlə və zülallarla qidalandırılarsa onda siçovullar ölür, onları yalnız rasiona bir qədər süd əlavə edilməsi xilas edir. Buradan o, belə nəticəyə gəlir ki, süddə həyat üçün vacib olan hansısa maddə var.

1901-ci ildə holland biokimyaçısı Q.Qriyns ehtimal etdi ki, sinqa və beri-beri xəstəliyini hansısa maddələrin çatışmazlığı törədir. Bu maddələr insan və heyvan orqanizmləri üçün olduqca az miqdarda tələb olunur və orqanizmə süd və meyvələr, düyü qabığı və tərəvəzlər vasitəsi ilə daxil olur.

1912-ci ildə polşa biokimyaçısı Kazimej Funk düyü doğrantılarından beri-beri xəstəliyinin qarşısını alan maddəni ayırdı və aydın oldu ki, o, aminlərə aiddir. O, səhv olaraq bütün həyati əhəmiyyətli maddələrin amin qrupuna malik olduğunu hesab edərək bu maddələri ümumi adla vitaminlər adlandırdı. Latınca “vita” həyat deməkdir. Odur ki, vitaminlər hərfi mənada “həyat aminləri” deməkdir. Kifayət qədər tezliklə aydın oldu ki, vitaminlər heç də həmişə amin qrupuna malik olmur, amma, artıq gec idi – termin özünə möhkəm yer tutmuşdu və həyata daxil olmuşdu.

Tezliklə aşkar olundu ki, vitaminlər ən azı ikidir: suda yaxşı həll olan vitaminlər, digərləri isə piylərdə və yağlarda yaxşı həll olanlar.

Amerika biokimyaçısı Elmer Makkolem 1915-ci ildə piydə həll olan vitamini A, suda həll olanı B hərfi ilə işarə etdi. 1920-ci ilə qədər elmi ədəbiyyatda A və B vitaminlərinin adları ümumiliklə qəbul olundu. Və yalnız sonrakı illərdə göstərildi ki, B vitamini tamamilə fərqli birləşmələrin qarışığından ibarətdir və onlar sonralar vitamin B, vitamin B2 və s. adı ilə tanındı (vitamin B12-yə qədər). Digər B qrupu vitaminləri də ayrıldı, amma, bununla da onların hərfi işarələnməsi qurtardı.

1956-cı ildə qərar qəbul olundu ki, vitaminlərin həriflərlə işarəsi ləğv olunsun. Lakin, vitaminlərin həriflərlə adları hələ də geniş istifadə olunur.

Aşağıda bəzi daha geniş yayılmış vitaminlərin adlarının mənşəyi verilir.


Vitamin A.retinol (latınca “retina”-tor, anatomiyada tor qişa, gözün tor qişası). Retinol tor qişada rodopsin sintezi üçün lazımdır (yunanca “rodon”-qızıl gül“optos”-görünən). Rodopsin görmə purpuru olub, o əmələ gəlmədikdə “toyuq korluğu” – pis işıqlanma şəraitində görmənin kəskin pisləşməsi baş verə bilir. Qidada bu vitaminin mənbəyi narıncı-sarı piqment karotindir (latınca “karota”-kök) və o, narıncı-sarı rəngli tərəvəzlərdə və meyvələrdə olur, o, xüsusən kökdə çoxdur.
Vitamin B2. – riboflavin: adın əsasında latınca “flavus”-sarı durur, belə ki, o, sarı-narıncı kristallar şəklində alınmışdır.

Vitamin B3. – pantoten turşusu: bir çox bitki və heyvan toxumalarında rast gəlir və bu da onun adını müəyyən etmişdir - yunanca “pantoten”- hər yerdə deməkdir.

Vitamin B9. – fol turşusu: o, yaşıl yarpaqlarda, xüsusən də kahıda olur, buradan da adı yaranmışdır. Latınca “folium” –yarpaq deməkdir.
Vitamin E. – tokoferol: onun olmaması yenidən doğmaya təsir edir, o, məhsuldarlıq vitaminidir ki, bu da adında əks olunur. “Tokos” yunanca nəsil, “fer” – daşımaq, “o” –isə latınca “oleum”dan (yağ) götürülmüşdür. Bu vitamin bir çox bitki yağlarında olur.
Vitamin H. – biotin: öz hərfi adını bütün əvvəlki həriflər tutulmuş olduqdan sonra almışdır. Yunan sözü “bios” –həyat sözündən adını almışdır. Çünki, yumurtanın sarısından ayrılmışdır; bu vitamin çatışmazlığı olduqda qan azlığı baş verir, həmçinin dəri xəstəlikləri yaranır.
Vitamin K. – filloxinon: yunanca “fillon” –yarpaq, “xinon” isə peru sözü olan kina –qabıq deməkdir. Xinon bitkilərin yaşıl hissəsində olduqca çoxdur və buradan da adı yaranmışdır.

C, D və PP vitaminlərinin adları haqqında məlumat askarbin turşusu, kalsiferol və Niasin (nikotin turşusu) haqqında məlumatlarda verilir.
Vulkanlaşdırma. Xristofor Kolumb Cənubi Amerikada olarkən hinduların oynadıqları elastik maddədən olan şara diqqət yetirir. Avropada o, buna oxşar heç nəyə rast gəlməmişdi. Aydın oldu ki, hindular xüsusi ağacın qabığında kəsiklər etməklə aldıqları südəbənzər şirədən elastik maddə alırdılar. Şirəni hindular “kauçu” adlandırmışdılar ki, bu da “ağacın göz yaşları” deməkdir (tupiquarani dilində “kau”-ağac, “uçu” isə axmaq, ağlamaq deməkdir). Amma, bu şirəyə prazaik ad –lateks adını verdilər. Latınca “lateks” –“şirə” deməkdir.

Fransızlar yeni elastik materialı kauçuk adlandırdılar (“kauçu” sözünə əsasən). İngilislər onu özlərinə məxsus adlandırmışdılar. İngilis kimyaçısı Cozef Pristli ona diqqət etdi ki, bu materialla kağızdan karandaşla yazılar yaxşı silinir və onu “rubber” adlandırmışdı ki, bu da ingiliscədə “silici” deməkdir və bu ad da geniş istifadə olunur.

Qeyd edək ki,rus dilində və azərbaycan dilində ruberoid sözü rast gəlinir. Belə ki, izolə və sudan müdafiə üçün istifadə olunan və kauçuk hopdurulmuş material ruberoid adlandırılır.

Əvvəllər kauçuq sudan müdafiə üçün istifadə olunurdu. Şotland kimyaçısı Çarlz Makintoş kauçok hopdurulmuş parça hazırladı və ondan da plaş tikilirdi. Bu plaş makintoş adlandırıldı. Lakin, bu parçada əsaslı qüsur var idi: şaxtada çartlayırdı və qırılırdı, isti vaxtlarda isə yapışqan olurdu. Amerika ixtiraçısı Çarlz Qudiz bu qüsurdan azad olmaq üsulunu tapmağa cəhd edirdi. Amma, problemin həlli kifayət qədər təsadüfən tapıldı. 1839-cu ildə o, kauçuku kükürd ilə qarışdırdı ki, görsün ki, nə alınır. Tarixi qeydiyyat göstərir ki, o, öz nişan mərasiminə tələsərək içərisində qarışıq olan kolbanı qaynar laboriya sobasının üzərinə aşırdır. Qarışığın bir hissəsi közərmiş səthə tökülür. Tədqiqatçı tez əmələ gəlmiş kürəciyi soba üzərindən götürür və indi hamıya məlum olan rezini alır. Rezin şaxtada elastik olaraq qalırdı və istidə yapışmırdı. Kauçukun kükürd ilə birləşməsi alovun təsiri ilə əmələ gəldiyindən roma od və dəmirçi mədəniyyəti allahı Vulkanın şərəfinə Qudir bu prosesi vulkanlaşdırma adlandırdı. Rezintexnika sənayesindəki indiki uğurların hamısının əsasında rezinin vulkanlaşmasının kəşvi durur. Lakin, Qudir özü ömrünün qalan hissəsini müəllif hüququnun müdafiəsi üçün mübarizəyə həsr etdi və borc içində öldü.


Qazoyl. Birləşmənin dəqiq təbiətini bilmədikdə biz onları xarici əlamətlərinə görə ayırmağa cəhd edirik. Məsələn, heyvan toxumalarında əl ilə toxunduqda yağlı hiss olunan maddələr var ki, bərk və ya maye ola bilərlər. Doğrudur, bu da çox göstərişli deyil. Belə ki, bərk yağlı maddə od üzərində əridilə bilər, amma, nə bərk, nə də maye yağlı maddənin suda həll olmaması əsaslı faktdır: ehtimal etmək olar ki, onların eyni kimyəvi təbiəti var. Bununla belə, bərk və maye yağlı maddələri müxtəlif adla adlandırmağa üstünlük verdilər: bərkləri-piylər, mayeləri-yağlar. Latınca maye yağ “oleum” dur. Bu söz yunan sözü “elaya” dandır, zeytun ağacı, oliva deməkdir.

İy buraxan bitkilərdə elə birləşmələr var ki, hər bir bitki üçün xarakterik olan iyə malikdir. Məsələn, qızıl gül heç nə ilə müqayisə olunmayan ətirə malikdir. Bu gün jasmin, bənövşə, vanil və s. ətirli birləşmələr almaq olur. Bu ətirli birləşmələr görünüşcə yağlı olub suda həll olan deyillər və onlar efir yağları adlanırlar.

Hələ ən qədim zamanlarda “daş yağı” –petroleum, yer altında yerləşən yağvari maye məlum idi (latınca “petra” –“qaya, dağ suxuru” deməkdir). Söhbət neftdən gedir və qədim insanlar onu nafta adlandırırdılar. Yunan sözü “nafta” fars sözü olan “naft” –quyu (çuxur) sözündən yaranmışdır. Əvvəlcə onu təbii yolla üzə çıxan təbii çökdürücülərdən çıxarırdılar. Neftdən müxtəlif mineral yağlar alınır (latınca “minera” –filiz deməkdir).

Bərk piyləri yunanlar “stear” adlandırırdılar ki, mənası “piy, iç yağı” deməkdir. Bərk piydən ayrılan birləşmələrdən biri stearın turşusu adlanır, o, şam hazırlanan stearinin tərkibinə daxildir.

Nefti emal edərkən o, qovulmaya və rektifikasiyaya məruz qalır ki, bu zaman benzin, kerosin, qazayl, dizel yanacağı mineral yağlar və s. alınır. Bu fraksiyalar qaynama temperaturları və digər xassələri ilə fərqlənirlər.

Benzin ərəb dilindən tərcümədə ətirli, aromatik şirə (benzoa) deməkdir. Kerosin sözü yunan sözü “keros”-dan götürülüb və vosk deməkdir. Neftdən alınan bu maye xüsusi xassəsinə görə “yerin vosku” adlandırıldı.

Qazoyl – neftin kifayət qədər ağır faksiyası dizellər üçün yanacaq və kimya sənayesi üçün xammal kimi istifadə edilir. “Qazoyl” sözü “benzin yağı” kimi tərcümə olunur: “qaz” –benzinin amerikan adı olan qazoylin sözünün qısaldılmış formasıdır.

Böyük britaniyada benzin “petrol” “petroleum” –neft sözünün qısadılmış formasıdır. Belə bir tarixi fakt maraqlıdır. 1945-ci ilin yanvarında Ardenlərdə faşist başkəsənləri Skorsenlər amerika əsgər formasını geyinərək amerika yanacaq doldurma məntəqəsinə yaxınlaşırlar və onların cipini “petrol” ilə doldurmağı təklif edirlər. “Amerikalıların” bu sözü istifadə etmələri əsgərlərdə şübhə oyatdı və atışma başladı. Belə aşkar oldu ki, hitler komandanlığı müttəfiqlərin arxa cəbhəsinə ingiliscə danışan diversantlar göndərib.


Qallium. Yeni elementin kəşvi kəşv edənə imkan verir ki, elementi öz vətəninin şərəfinə adlandıraraq öz vətənpərvərlik hissini ifadə etsin. Belə misallardan biri 95-ci elementdir. Bu element 1944-cü ildə Qlenn Siborqun rəhbərliyi ilə bir qrup amerika alimləri tərəfindən kəşv olunmuş və ameris adlandırılmışdı. Bir qədər əvvəl fransız kimyaçısı Marqaret Peri 87-ci elementi ayırdı. Müharibə dərhal adın möhkəmlənməsinə imkan vermədi. Nəhayət ki, 1946-cı ildə onun doğma vətəninin şərəfinə həmin elementi fransium adlandırdılar.

Daha əvvələr, 1898-ci ildə Per və Mariya Küri uran filizini tədqiq edərkən onda az miqdarda 84-cü elementi aşkar etdilər (həmin ildə onlar radiumu kəşv etdilər). Mariya –Sklodovskaya –Kürinin vətəni Polşa idi və həmin elementi bu ölkənin latınca adı ilə - polonium adlandırdılar. Bir azda əvvəl, 1886-cı ildə alman kimyaçısı Klemens Vinkler 32-ci elementi kəşv etdi və öz ölkəsinin latınca adını istifadə edərək onu germanium adlandırdı.

31-ci elementin adlandırılması ilə maraqlı bir tarixçə var. Kifayət qədər çox vaxt elementlər görkəmli alimin adı ilə adlandırılırdı, amma adətən bu, həmin alimin ölümündən sonra edilirdi. Belə ki, 1952 və 1953-cü illərdə 99-cu və 100-vü elementlər kəşv olundu və Albert Eynşteyn və Enriko Ferminin şərəfinə eynişteynium və fermium adlandırıldı. Bu alimlər öz əməkləri ilə bu şərəfə nail olmuşdular və bu adları verməkdən bir az əvvəl vəfat etmişdilər.

1875-ci ildə fransız kimyaçısı Lekok de Buabodran 31 nömrəli elementi kəşv etdi və onu qallium adlandırdı. Qalliya –Fransanın latınca adıdır. Amma, müasirləri dərhal ona diqqət etdilər ki, Lekok fransızca “xoruz”, latınca xoruz –qallyus adlanır. Belə bir şübhə yarandı ki, Buabodran elementi təkcə öz vətəninin şərəfinə adlandırmayıb.


Qamma–qlobulin. Alimlər tez-tez sturkturca oxşar, amma, hansısa quruluş detalı ilə fərqlənən maddələrə rast gəlirlər. Odur ki, bir çox hallarda rahatlıq üçün belə müxtəlifliyi latın və ya yunan alfavitinin hərifləri ilə adlandırırlar.

Nümunə kimi qanın proteinlərinin (zülallarının) adlarına baxaq.

İlk zülalı qırmızı qan kürələrindən ayırdılar. Latınca “qlobulyus” –kürəcik deməkdir, odur ki, zülalı qlobulin adlandırdılar. Bu zülal yumurta zülalından –albumindən fərqlənir. Albumin öz adını latın sözü “albus” –ağ adını almışdır. Hamıya məlum olan yumurta zülalının bişirmə zamanı ağ rəng alması bütün zülallara ad vermişdir (proteinlər). Proteinlər iki qrupa bölünür: suda həll olan albuminlər (nisbətən böyük olmayan molekul kütləli) və qlobulinlər (ən böyük molekullara malikdirlər) və demək olar ki, suda həll olmurlar. Onu qeyd etmək maraqlıdır ki, qırmızı qan cisimlərindən ayrılmış “qlobulin” bu qrupun xarakterik nümayəndəsi olmadı, odur ki, onu həqiqi qlobulin hesab etməyərək qlobin adlandırdılar.

Qanın maye hissəsi və ya plazma həm qlobulinləri, həm də albuminləri həll olmuş halda saxlayır. Elektrik sahəsinin təsiri ilə plazmanın zülallarını bir neçə qrupa ayırmaq olar. Məsələ ondadır ki, müxtəlif zülalların elektrik sahəsində hərəkət sürətləri müxtəlifdir. Albuminlər digərlərinə nisbətən daha sürətlə hərəkət edirlər və sürətcə onlar fərqlənmirlər. Qlobulinlər isə üç qrup verir ki, onlar da yunan alfavitinin ilk hərifləri ilə adlandırılırlar: ən sürətllilər alfa-qlobulinlər, daha lənglər –beta-qlobulinlər və ən ləng olanlar –qamma-qlobulinlər.

Qamma –qlobulinlər ümumi məşhurluq qazandılar, çünki, onlardan çoxu orqanizmin müxtəlif xəstəliklərə davamlılığını artırırlar.
Helium. 1868-ci ilin avqustun18-i tam günəş tutulması baş verməli idi və onu Hindistanda daha yaxşı izləmək olardı. Günəş atmosferinin tərkibini öyrənmək imkanı yaranmışdı. Məsələ ondadır ki, bundan cəmi9 il əvvəl, 1859-cu ildə alman fiziki Qustav Kirxqof səma cisimlərinin kimyəvi tərkibini spektroskopiya üsulu ilə təyin etmək üçün real imkan olduğunu kəşv etmişdi. Günəşin buraxdığı işıq şüşə prizma ilə müxtəlif rəngli kətlərə ayrıldı və hər bir elementə ona xarakterik olan rəng xətləri uyğun gəlirdi. Bu xətlər şkalada müəyyən olunmuş yerdə yerləşirdilər. Fransa fiziki Per Jansen Hindistana getdi ki, günəş tutulması zamanı bu üsulu tətbiq etsin.

Jansen tam tutulma anında günəş şüalarını spektroskopdan buraxdı və çoxlu tanış xətlər arasında məlum olmayan bir xəttə diqqət etdi. İngilis astranomu Norman Loker bu xəttin vəziyyətini digər məlum elementlərin xətləri ilə müqayisə edərək belə nəticəyə gəlir ki, bu, yeni elementdir və günəş tacında yerləşir, ya Yerdə yoxdur, ya da hələ kəşv olunmayıb. Odur ki, Loker ona “helium” adı verdi: latınca Helium yunan sözü “helios” –günəş sözündəndir.

Demək olar ki, üç on illik ərzində helium helium kuryoz, kataloqlarda rənglənmiş xətt kimi qaldı. Əksər kimyaçılar bunu ciddi qəbul etmirdilər.

1888-ci ildə amerika kimyaçısı Uilyam Xillebrand aşkar etdi ki, urana malik filiz uraninit turşu ilə işləndikdə qaz qabarcıqları ayırır. Alim bu qazı toplayaraq və tədqiq edərək qərara gəlir ki, bu qaz azotdur. Xillebrand kimyəvi analizin nəticələrinə o qədər inanırdı ki, spektrdə tamamilə azotun xəttinə uyğun gəlməyən parlaq xəttə diqqət yetirmədi.

Və yalnız ingilis kimyaçısı Uilyam Ramzay bu təcrübələr haqqında oxuyaraq razı qalmadı. 1895-ci ildə o, Xillebrandın təcrübələrini digər uran mineralı –klevent ilə təkrar etdi və ingilis astranomu C.Loker ilə birlikdə qızdırılmış qazın spektral xətlərini tədqiq etdi. Və Günəşdə kəşvdən 27 il sonra helium Yerdə də aşkar olundu.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:


1. Айзек Азимов. Язык науки. Санкт-Петербург. АМФОРА. 2002, 375с.

2. Современный Русско-Азербай-джанский словарь. «КМ» Kitab Print. Баку, 2010, 1000 с.

3. Глобалистика. Международный, междисциплинарный энциклопедии-ческий словарь. Главные редакторы и составители. доктор технических наук, профессор И.И.Мазур, доктор фило-софских наук, профессор А.Н.Чумаков. издательский центр «ЕЛИМА». Издательский дом «Питер». Москва-Санкт-Петербург-Нью-Йорк, 2006, 1160с.

4. Энциклопедический словарь юного химика. Составители: Крицман В.А., Станцо В.В. М., Педагогика, 1990, 320с.

5. Химическая энциклопедия. Издательство «Советская энцикло-педия», Москва, 1988, 623 с.

6. Большой справочник химия для школьников и поступающих в вузы.. М.:Дрофа, 1999, 784 с.

7. Айзек Азимов. Краткая история химии. Развитие идей и представлений в химии от алхимии до ядерной бомбы. Санкт-Петербург, АМФОРА, 2000, 269с.

8. Большая Российская Энциклопедия. Москва, Научное Издательство. Большая Российская Энциклопедия, том 1-18, 2005-2011 гг.



История некоторых химическов терминов

(III статья)

В.М.Аббасов, А.М.Тагиева, Т.Дж.Солтанова

АННОТАЦИЯ
В этой статье информации по химии представляется в сочетании с историческими фактами и событиями. Эти информации позволяют школьникам более подробно узнать смысл химических терминов и понят сущность того, что подразумевается под этими терминами.


The history of some chemical terms

(III Article)

V.M. Abbasov, A.M. Tagiyeva, T.C. Soltanova
SUMMARY
In this article, the information on the chemistry is combined with historical facts and events. These data allow students to know more meaning of chemical terms and understood the essence of what is meant by these terms.

Açar sözlər: benzol, brom, viskoz, vitamin, qazoyl, qamma-qlobilin.

Ключевые слова: бензол, бром, вискоз, витамин, газойль, гамма-глобилин.

Key words: benzene, bromine, viscose, vitamin, gas oil, gamma globilin.





Yüklə 57,8 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə