172
MƏDƏNİYYƏT DÜNYASI
Elmi-nəzəri məcmuə
Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti,
XXVII buraxılış, Bakı, 2014
МИР
КУЛЬТУРЫ
Научно-теоретический сборник
Азербайджанский Государственный Университет Культуры и Искусств,
ХХVII выпуск, Баку, 2014
THE WORLD OF CULTURE
Scientific-theoretical bulletin
Azerbaijan State University of Culture and Art, ХХVII edition, Baku, 2014
UOT 1
Fəridə Cəbrayılova
AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya və
Hüquq İnstitutunun doktorantı
AZ1143, Bakı ş., H.Cavid pr., 31
Email: phillaw@phill.ab.az
MƏDƏNİYYƏTLƏRARASI MÜNASİBƏTLƏRDƏ
MULTİKULTURALİZMIN
SOSİAL-FƏLSƏFİ MAHİYYƏTİNƏ DAİR
Xülasə:Məqalədə mədəniyyətlərarası münasibətlər, multikulturalizm,
mədəni müxtəliflik sosial-fəlsəfi cəhətdən təhlil edilmişdir. Müəllif ayrı-
ayrı ölkələrdə multikulturalizm siyasətinin vəziyyətini müqayisə edərək
onu ümumbəşəri dəyər kimi səciyyələndirmişdir. Əsərdə multikulturalizm
tolerantlığın aspektlərindən biri kimi göstərilmiş, mədəni müxtəliflik və
plüralizm, mədəni siyasətdə multikulturalizmin yeri və rolu məsələləri
araşdırılmışdır. Müəllif Azərbaycanda multikulturalizm modelini dünyanın
ən mütərəqqi modeli kimi təqdim etmişdir.
Açar sözlər: Multikulturalizm, mədəniyyətlərarası münasibətlər,
mədəniyyətlərin müxtəlifliyi, amerikanizm, tolerantlıq, mədəni inteqrasiya,
mədəniyyətlərarası dialoq, demokratiya, identiklik, mədəni hegemonluq.
Fəlsəfi lüğətlərdə multikulturalizm (“multi”–“çox”, “çoxluq”, “müx-
təliflik”, “kulturalizm” isə “mədəniyyət” deməkdir) mədəniyyətlərarası
münasibətlərdə mədəniyyətlərin müxtəlifliyi və çoxçalarlılığı mənasında
işlənir. Əsasını liberal demokratik dəyərlər, qloballaşma, yanaşı yaşama və
inteqrasiya şəraitində mədəni müxtəlifliyin qorunması təşkil edən
multikulturalizm “prinsip etibarilə nəzəriyyə və praktika, tarix və nəhayət,
siyasət kimi” (15, 130) Qərb ictimai-siyasi və fəlsəfi fikrində, Qərb
məkanında meydana gəlmişdir. Tədqiqatçılar multikulturalizmin öncə
Şimali Amerikada–əvvəlcə Kanadada, sonra isə ABŞ-da meydana gəldiyini
iddia edirlər. “Qlobal mədəniyyət” mənşəcə Amerika mədəniyyətidir.
Amerikanizmin qlobal mədəniyyət kimi meydana gəlməsinin səbəblərindən
biri ABŞ-ın öz mədəniyyətini multikultural mədəniyyət kimi qəbul
etməsidir. Avropada multikulturalizm ünsürləri gec yarandı. ABŞ-da
multikulturalizmin inkişafda əhəmiyyətini yaxşı anladılar (15, 128).
İnkişaf etmiş dünya ölkələri multikulturalizm siyasəti sayəsində ciddi
nailiyyətlər əldə etdilər, cəmiyyətin bütün sahələrində, milli və vətəndaş
həmrəyliyinin daha da möhkəmlənməsində uğurlar qazandılar. “Multikul-
173
turalizm dövlət siyasəti kimi qəbul edildiyi ölkələrdə əhəmiyyətini
saxlayır. Lakin bütün hallarda bu ideya yerli insan birliklərinin, ictimai
rəyin dəstəyi olmadan həyata keçirilə bilməz. Məhz bu halda konkret
səmərə gözləmək olar. Digər tərəfdən, sosial-mədəni inteqrasiyanın uğurlu
prosesə çevrilməsi siyasi-hüquqi inteqrasiyadan kənarda başa düşülə
bilməz” (1, 102).
Qərbdə, eləcə də digər ölkələrdə demokratiyanın inkişaf səviyyəsi
məhz multikulturalizmin nə dərəcədə həyata keçməsindən asılıdır.
Mədəniyyətlərin
müxtəlifliyinin,
tolerantlığın,
mədəni
inteqrasiya,
mədəniyyətlərarası dialoqun hökm sürdüyü ölkələrdə demokratiya özünün
ən yüksək inkişaf səviyyəsinə çatır. Multikulturalizm siyasəti təcridçiliyə
(izolyasionizm), assimilyasiya, aparteidə, münaqişələrə qarşı çıxır, milli
azlıqların yaşadıqları ölkələrin qanunlarına riayət etmələrini, eləcə də
mədəni müxtəlifliyi, qarşılıqlı etimadı və həmrəyliyi təmin edir. Dünyada
multikulturalizmin Qərb, Avropa, postsovet, o cümlədən Azərbaycan
modelləri mövcuddur.
Professor E.Nəcəfov müxtəlif ölkələrdə multikulturalizm siyasətini
müqayisəli təhlil edərək belə qənaətə gəlmişdir:
1.
Multikulturalizm – pozitiv sosial təzahürdür. O, cəmiyyətin inkişafı
üçün münbit şərait yaradır; etnik münaqişələrin qarşısını alır və müxtəlif
xalqlar arasında etimadı möhkəmləndirir;
2.
Multikulturalizm – cəmiyyətin mədəni müxtəliflik əleyhinə etirazını
səngitmək üçün alternativ siyasət kimi meydana gəlmişdir;
3.
Demokratiya multikultural cəmiyyətin formalaşmasında ən mühüm
amillərdən biridir;
4.
Bölgələrin tarixi inkişaf xüsusiyyətləri multikulturalizmin fərqli
modellərinin yaranmasını müəyyən etmişdir;
5.
Multikulturalizmin müxtəlif modelləri arasında bəzi fərqlərin olmasına
baxmayaraq, heç şübhəsiz ki, multikultural cəmiyyətin formalaşmasında və
multikultural ətraf mühitin dəstəklənməsində aparıcı rol dövlətə məxsusdur
(7).
Multikulturalizmin müxtəlif ölkələrdə fərqli təzahürü həmin
ölkələrin demokratik durumundan, ənənəsindən, milli mentalitetindən
asılıdır. Multikulturalizm mədəni universallaşma, unifikasiya proseslərinə
duruş gətirmək üçün yeridilən siyasətdir. Məhz bu siyasət sayəsində
mədəni müxtəlifliyin bütün fenomenləri – dil, din, adət-ənənə, sənət və s.
qorunur, ona qayğı göstərilir ki, nəticədə bəşər mədəniyyətində
ahəngdarlıq yaradılır.
Müasir dövrdə multikulturalizmin sosial-fəlsəfi tədqiqi daha da
aktuallaşmış, bu problemə kompleks, hərtərəfli yanaşma artıq bir zərurətə
çevrilmişdir. Təkcə siyasi, beynəlxalq, iqtisadi, hüquqi deyil, ... etik
aspektlərə də malik olan multikulturalizm həm də milli indentiklə də sıx
bağlı olan prosesdir.
Ümumiyyətlə, “identiklik” ingilis sözü “identity” sözündən olub,
sabitlik, eynilik, varislik ideyalarını özündə əks etdirir. Elmdə dini, etnik,
milli identliklər məlumdur. Məlumdur ki, milli indentlikliyi də dil, din
,adət-ənənə kimi amillər formalaşdırmışdır.
Azərbaycan
tədqiqatçısı,
fəlsəfə
elmləri
doktoru,
professor
İ.Məmmədzadə haqlı olaraq göstərir ki, multikulturalizm probleminin
fəlsəfi tədqiqi zamanı onun “ideoloji kontekstinin, gənc nəslin başqa
mədəniyyətin
vətəndaşlarına,
identikliyə
hörmət
ruhunda
tərbiyə
174
etməsinin, özgə mədəniyyətlərin xüsusiyyətlərini dərk etməyin zərurətinin
aktuallığı” daha da artır (15, 132).
Artıq bütün dünyada “mədəni imperializm”, “mədəni hegemonluq”
cəhdləri iflasa uğramaqdadır. Həm Qərbdə, həm də Şərqdə vətəndaşlıq və
mədəni identiklik formalarının birgə mövcudluğu, “mədəni assimilya-
siyanın” alternativ yolu kimi multikultural mühitin formalaşması bir
zərurətə çevrilməkdədir. Qərbdə XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq
mədəni assimilyasiya mədəni müxtəlifliyin qorunması – multikulturalizmlə
əvəz olunmağa başladı və əksər demokratik ölkələrin siyasi praktikasına
daxil oldu.
Artıq belə bir fikir ciddi şəkildə formalaşmışdır ki, müasir dövrdə
demək olar ki, “multikulturalizmin alternativi mövcud deyildir” (16, 36).
Çünki multikulturalizm olmayan regionlar münaqişələrdən, ziddiyyətlər-
dən, qarşıdurmalardan, siyasi gərginliklərdən “sığortalanmır”. Multikul-
turalizm bütün millətlərin, milli azlıqların, etnik qrupların birgəyaşayışının
milli barışıq və vətəndaş sülhünün təminatçısıdır. “Ən ümumi aspektdə
multikulturalizm siyasi ideologiya və sosial-mədəni praktika kimi milli
dövlət üçün ümumi olan siyasi, sosial və hüquqi məkanı dəstəkləyən ideya
kimi qəbul olunur. Başlıca məqsəd çeşidli mədəni, etnik və dini
orientasiyalara malik olan insanların, birlik və qrupların, fərdlərin
birgəyaşayışını və inteqrasiyasını təşkil etməkdir. Söhbət fərqli dəyərlərin,
təsəvvür və ənənələrin, həyat tərzlərinin vətəndaş cəmiyyəti çərçivəsində
bir araya gəlməsi mexanizmlərinin bərqərar olmasından gedir” (1, 91).
Bir vaxtlar mədəni plüralizm və mədəni müxtəlifliyi idarə etmək
üçün multimilli, multietnik, multiirqi seqmentlərdən istifadə edilmişdir.
Lakin XX əsrin ikinci yarısında Kanadada meydana gələn “multikul-
turalizm” termini bu məsələləri daha geniş əhatə edir. Tədqiqatçılar
multikulturalizmin üç əsas kontekstdə: siyasi, empirik (deskrutiv və ya
analitik), sosial və siyasi kontesktdə təqdim olunduğunu göstərirlər.
Fəlsəfə elmləri doktoru A.Rüstəmovanın fikrincə, siyasi kontekst dedikdə,
multimədəni siyasət, bu siyasətə müvafiq idarə üsullarının həyata
keçirilməsinə tərəfdar və müxalif olanların mövqeləri nəzərdə tutulur...
Sosial və siyasi fəlsəfəyə aid kontekst mədəni müxtəliflik şəraitində
insanın sosial, siyasi hüquqlarına aid məsələləri əhatə edir” (9, 100).
Zənnimizcə, sosial, siyasi-fəlsəfi təhlil zamanı hər hansı bir ölkədə
yaşayan bütün birliklərin və toplumların mədəni-mənəvi dəyərlərinin
qorunması da diqqətdə saxlanır.
Müasir qloballaşma şəraitində mədəni müxtəliflik meyllərinin
güclənməsi multikulturalizmin rolunu daha da artırır. Mədəniyyətlərin
universallaşmasını, millilik və ümumbəşəriliyin vəhdətini reallaşdıran
multikulturalizm cəmiyyətdə çoxsaylı mədəniyyətlərin mövcudluğu
ideyasından ibarət olan polimədəniyyətdən fərqlənir. A.Rüstəmova
multikulturalizmi
mədəniyyətlərarası
münasibətlərə
daxil
etmir,
tədqiqatçılar A.F.Yeremeyev və B.Ceyms kimi onu mədəniyyətlərarası
dialoqla və qarşılıqlı əlaqələrlə bağlayır: “...multimədəniyyəti yalnız
mədəniyyətlərarası bir anlayış kimi də qəbul etmək məqsədə müvafiq
deyil. Mədəniyyətlərarası münasibətlər, əsasən, qarışıq etnik tərkibə malik
və dinamik miqrasiya prosesləri baş verən ölkələr üçün aktualdır.
Mədəniyyətlərarası münasibətlərin əsas ideyasını millətlərarası və
beynəlxalq kontekst, müxtəlif sferalarda fərqli mədəni mühitin qarşılıqlı
əlaqələri problemləri təşkil edir. Multimədəniyyət isə (istər tarixilik,
175
istərsə də müasirlik baxımından) mahiyyəti etibarilə, dialoq və qarşılıqlı
əlaqələr nöqteyi-nəzərdən daha müvafiq və əhatəli anlayışdır” (9, 101).
Zənnimizcə, bütün bu yuxarıda deyilənlərlə razılaşmaq şərtilə onu da
qeyd etmək lazımdır ki, multikulrutalizm mədəniyyətlərarası münasibət-
lərdə birləşdirici funksiya yerinə yetirən multimədəni mühitlə sıx bağlı
olan anlayışdır. İ.Məmmədzadənin belə bir fikrilə razılaşmaq olar ki,
müasir multikulturalizmin, onun mümkün inkişaf meyllərinin və
qloballaşma şəraitində kütləvi şüurun ona reaksiyasının spesifikasını
anlamaq üçün bu sahədə eyni zamanda gedən üç proses: – mədəniyyətlərin
differensiasiyasını, lokallaşmasını (buna görə də bütün mədəniyyətlərdə
identiklik böyük əhəmiyyət kəsb edir) və bütün sahələrə, o cümlədən
ənənəviliyə də nüfuz edən onun mədəniyyətlərin inteqrasiyasını
gücləndirən alternativ yol olmasını aydın təsəvvür etmək vacibdir
(14,134). Multikulturalizmi haqlı olaraq cəmiyyətin daxilində dialoq
mədəniyyəti kimi səciyyələndirən müəllif multikulturalizmə empirizmdə
də, nəzəriyyədə də, fəlsəfədə də ehtiyac duyulduğunu qeyd edir.
Azərbaycan alimi daha sonra yazır: “Multikulturalizmin fəlsəfəsi ideyaca
mədəniyyətdə, insanların şüurlarında, rasionallığın təsdiqinə cəhddir,
humanizm ideallarının müxtəlif mədəniyyətlərdə anlaşılmasının genişlən-
məsi və müqayisə edilməsidir” (14, 135).
Azərbaycanın multikulturalizm modeli təkcə Cənubi Qafqazda,
postsovet məkanında deyil, Qərbdə də diqqəti cəlb edən modellərdən biri
hesab olunur. XX əsrin sonlarında Cənubi Qafqazda millətlərarası
münasibətlərdə
münaqişələr,
millətçilik
tüğyan
etməyə
başladı.
Azərbaycan öz tolerant ənənələrinə sadiq qalaraq mədəniyyətlərarası və
millətlərarası gərginliyi aradan qaldırdı və multikultural dəyərlərə malik
demokratik, hüquqi dövlətə çevrildi. Qərbdə multikulturalizmdən,
demokratiyadan millətçiliyə keçidin baş verdiyindən, ksenofobiya,
islamofobiyadan bəhs edildiyi bir zamanda belə Azərbaycanın multikul-
turalizm modeli dünyaya örnək sayılır. Ölkəmizdə multikulturalizm milli
və ümumbəşəri dəyərləri, mədəni bərabərliyi, ədalət və mərhəməti,
tolerantlığı, mədəni müxtəlifliyi və plüralizmi, birgəyaşayışı özündə əks
etdirir. Ulu Öndər Heydər Əliyev “qədimlərdən bu torpaqda yaşayan, öz
taleyini, öz həyatını bu torpağa “bağlayan müxtəlif millətləri”
“respublikamızın ən başlıca sərvəti kimi səciyyələndirərək yazırdı: “Ölkə
nə qədər çox xalqı birləşdirsə, bir o qədər də zəngin olar” (4). Özünə-
məxsus multikultural dəyərlərə malik qədim Azərbaycan özünü Şərqlə
Qərbin, mənəvi-mədəni sərvətlərin müxtəlif sivilizasiyaları və mədəniy-
yətləri ilə birləşdirir. Buna görə də Azərbaycanın spesifik multukul-
turalizmi mahiyyət etibarilə xalqımızın tarixi “yol yoldaşı” olmuş müasir
dövrdə isə ölkəmizdə praktiki əhəmiyyət kəsb etmiş, demək olar ki, artıq
həyat tərzinə çevrilmişdir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Cənab İlham Əliyev
çıxışlarının birində məhz bu barədə belə demişdir: “Multikulturalizm bizim
həyat
tərzimizdir.
Nisbətən
yeni
anlayış
olmasına
baxmayaraq,
multikulturalizm əsrlər boyu xalqımıza xas olan bir dəyərdir (5). Dövlət
başçısı Azərbaycanda hökm sürən ictimai-siyasi quruluşdan asılı
olmayaraq, bütün dövrlərdə ölkəmizin multikulturalizm və tolerantlıq
məkanı olduğunu, indiki müstəqil Azərbaycanın öz siyasətini həmin təməl
üzərində qurduğunu göstərir.
176
Müstəqil Azərbaycanda azərbaycançılıq multikulturalizm forması
kimi
reallaşmışdır.
Azərbaycançılıq
ölkəmizdəki
bütün
xalqların,
etnosların, birgəyaşayışını, siyasi, dini, iqtisadi, sosial, mədəni plüralizmi
təmin edir.
Multikulturalizm mədəniyyətlərarası münasibətlər sistemində milli
identiklərin mühafizəsini təşkil edir, başqa mədəniyyətlərə və sivilizasiya-
lara hörmət aşılayır. Bəzi tədqiqatçılar Qərbsayağı multikulturalizmi
tənqid edərək Qərb dəyərlərinə əsaslanan multikulturalizmin universal
model kimi təqdim olunduğunu və bu zaman milli-mədəni xüsusiyyətləri
nəzərə almadığını, digər mədəni-mənəvi fəzilətləri qəbul etmədiklərini
göstərirlər. “Lakin Qərb təcrübəsinin uğursuzluğu multikulturalizmin
tənəzzülü və ya süqutu demək deyil. Fərqli sivilizasiya və mədəniyyət
daşıyıcılarının eyni məkanda yanaşı yaşaması və qarşılıqlı zənginləşməsini
həyat tərzi kimi qəbul etmək bəşəriyyətin nicat yoludur. Multikulturaliz-
min “Azərbaycan modeli” də sübut edir ki, fərqli millətlərin və dinlərin
təmsilçiləri öz identikliklərini qorumaqla və digərlərinə hörmətlə
yanaşmaqla inkişaf etmək iqtidarındadırlar. Sadəcə olaraq bunu
fərqlilikləri assimilyasiya etməyə çalışan həyat tərzi kimi qəbul etmək
lazımdır... Bəşəriyyət var olduqca multikulturalizm də mövcud olacaqdır”
(2, 161).
Şübhəsiz ki, multikulturalizm yalnız həyat tərzi deyil, siyasət,
fəlsəfə, dialoq mədəniyyəti və ictimai psixologiyadır.
Ədəbiyyat
:
Azərbaycan dilində
1.
Аslanov Р. XXI əsr: Yeni mədəniyyət məkanına inteqrasiya. Bakı:
Nurlan, 2007, 440 s.
2.
Həbibbəyli Ə. Bəşəriyyət yol ayrıcığında: multikulturalizm, yoxsa
sivilizasiyaların toqquşması? // Qlobal, siyasət: təhdidlər, çağırışlar,
ümidlər. Bakı: Qanun, 2013-11-29
3.
Xəlilov S.S. Şərq və Qərb: ümumbəşəri ideala doğru fəlsəfi etüdlər.
Bakı: Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 2003, 630 s.
4.
Əliyev H.Ə. Milli azlıqların nümayəndələrilə görüşdə çıxışı.//
Azərbaycan 5 iyun 2000-ci il
5.
Əliyev İ.H. İkinci Humanitar Forumda çıxışı. Bakı, 2011. //
“Respublika” qəzeti, 23 may 2011-ci il
6.
Mehdiyev R. Azərbaycan: qloballaşmanın tələbləri. Bakı: XXI əsr YNE,
2004, 564 s.
7.
Nəcəfov E. Müxtəlif ölkələrdə multikulturalizm siyasətinin müqayisəli
təhlili // ru.wikpediya.org/wiki
8.
Niftiyev
H.
Mediada
azlıq
anlayışı
və
multikulturalizm
//
ru.wikpediya.org/wiki / multikulturalizm
9.
Rüstəmova A. İctimai inkişaf və dil. Bakı: Təknur, 144 s.
Rus dilində
10.
Глобализация и мультикультурализм. Москва, 2005, 301 с.
11.
Доклад о развитии человека. 2004. Культурная свобода в
современном многообразном мире. Москва: АСТ, 2004, 190 с.
12.
Диалоги об этичности и мультикультурализме. Москва, 2005, 170
с.
13.
Каган М.С. Философия культуры. СПб: Петрополис, 1996, 576с.
177
14.
Мамед-заде И.Р. О философии (Современного подходы, тенденции
и перспективы). Баку: Текнур, 2011, 240 с.
15.
Мамед-заде И.Р. Опыт интерпретации морали. Баку: Муаллим,
2006, 168 с
16.
Мультикультурализм и трансформация постсоветских обществ.
Москва: АСТ, 2002, 192 с.
Фарида
Джабраилова
Социально
-философская-философскому сущность
мультикультурализма
в межкультурных отношениях
Резюме
В
статье
анализированы
межкультурные
отношения,
мультикультурализм,
культурное
разнообразие
с
социально-
философской точки зрения. Автор сравнивая позиции политики
мультикультурализма в разных странах, охарактеризовал его как
общечеловеческую ценность. Толерантность в статье указан как один
из
аспектов
мультикультурализма,
исследованы
культурное
разнообразие и плюрализм.
Ключевые
слова: мультикультурализм, межкультурные отношения,
разнообразие
культур,
американизм,
толерантность,
культурная
интеграция,
межкультурный
диалог,
демократия,
идентичность,
культурная гегемония.
Farida Jabrailova
Socio-philosophical essence of multiculturalism
in intercultural relations
Summary
The article analyzed intercultural relations, multiculturalism, cultural
diversity, socio-philosophical point of view. Copyright comparing the
position of multiculturalism policy in different countries, described it as a
universal value. Tolerance specified in the article as one of the aspects of
multiculturalism, studied cultural diversity and pluralism, the role and
place of multiculturalism in cultural policy. The author presents a modek
of multiculturalism in Azerbaijan as the most progressive of the models in
the world.
Keywords: multiculturalism, intercultural relations, cultural diversity,
Americanism, tolerance, cultural integration, intercultural dialogue, democracy,
identity, cultural hegemony.
Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi: 15.04.2014
Məqalənin təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi: 22.04.2014
Məqalənin çapa qəbul olunma tarixi: 13.05.2014
Məqaləni çapa tövsiyə edən sahə redaktorunun (və ya üzvünün) adı: fəlsəfə
üzrə elmlər doktoru, professor Əlikram Tağıyev
ADMİU
-nun Elmi Şurasının 03 iyul 2014-ci il, 09 saylı qərarı ilə çap
olunur.
Dostları ilə paylaş: |