Mehman süleymanov
Yüklə 51,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- GÜLÜSTAN MÜQAVİLƏSİ
- “Elm və təhsil” Bakı – 2014
- Mehman Süleymanov. Gülüstan müqaviləsi – II hissə. “Elm və təhsil”, Bakı, 2014, 608 səh.
- CƏNUBİ QAFQAZ BEYNƏLXALQ MARAQLARIN KƏSİŞMƏSİNDƏ
- Mehman Süleymanov
| Mehman Süleymanov
2
polkovnik, tarix elmləri doktoru
Mehman Süleymanov. Gülüstan müqaviləsi – II hissə. “Elm və təhsil”, Bakı, 2014, 608 səh.
Kitab XVIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan xanlıqları ərazisində və bütnlükdə Cənubi Qafqazda baş verən hərbi- siyasi proseslərə həsr olunmuşdur. Nadir şah dövlətinin dağıl- masından sonra Azərbaycan xanlıqlarının yaranması, xanlıqlar və qonşu xalqlar arasındakı qarşılıqlı münasibətlər, bu xanlıqların hərbi potensialı, xanlıqların işğalçı hücumlara qarşı mübarizəsi, xanlıqlar əhalisinin işğala qarşı mübarizəsi və "Gülüstan" müqaviləsinin imza- lanmasına qədər bölgədə baş vermiş digər hərbi-siyasi hadisələr ge- niş şəkildə tədqiq edilmişdir.
2014 098 4603000000
Gülüstan müqaviləsi
3
I FƏSİL CƏNUBİ QAFQAZ BEYNƏLXALQ MARAQLARIN KƏSİŞMƏSİNDƏ
Cənubi Qafqaz uğrunda müharibələrin aparılması bütünlükdə, böyük dövlətlərin dünyanın zəngin məntəqələrinin yenidən bölüşdürülməsi uğ- runda apardığı mübarizənin kəskinləşdiyi dövrə təsadüf edir. Bu mübari- zəyə qoşulmuş olan Rusyanın, Fransanın və İngiltərənin maraq dairələri yaxın şərqdə də toqquşurdu. Məlumdur ki, hələ XVIII əsrin birinci yarı- sında Rusiya çarları Hind okeanının isti sularına çıxmağı qarşılarına məq- səd qoymuşdular. Cənubi Qafqazı istila etmədən isə Rusiya isti okeanlara yol tapmaq planlarını reallaşdıra bilməzdi. Belə bir təcavüzkar planın hə- yata keçirilməsi ehtimalı yalnız Qacarlar hakimiyyətinin deyil, artıq Hin- distanda kök salmış ingilis sarayının da maraqlarına əks idi. Digər tərəf- dən güclənməkdə olan və bütün Avropaya meydan oxuyan Napoleonun da Hindistana yürüş etmək haqqında müəyyən planları özünü hiss etdir- məkdə idi. Xüsusən, XVIII əsrin sonlarında Misiri işğal edəndən sonra Napoleonun Hindistana yürüş planları haqqında ehtimallar və söz- söhbətlər artmağa başladı. Onun belə bir yürüşünün həyata keçirilməsi üçün isə İran ərazisindən istifadə edəcəyi Qacarlar sarayının və eləcə də Hindistandakı ingilis qoşunları rəhbərliyinin gizli narahatçılığını artırmaqda idi. Doğrudur, Napoleon dənizdən də Hindistan ərazisinə qoşun çıxara bilərdi. Lakin bu, konkret şərait üçün elə də inandırıcı görünmürdü. Çünki dənizdə çox da güclü olmayan Napoleon Hindistana hücum edəcəyi təqdirdə öz uğuruna nail olmaq üçün İran ərazisindən keçməsi daha real görünürdü. Başqa sözlə, daxili çəkişmələr istisna olmaqla Fətəli şah hakimiyyəti həm şimaldan, həm də cənubdan ciddi təhlükə ehtimalı qarşısında qalmışdı. Malik olduğu hərbi qüvvələr və potensial isə Fətəli şaha dünyanın böyük dövlətlərindən olan Rusiyaya və Mehman Süleymanov
4 Fransaya qarşı çıxmaq imkanı vermirdi. Ona görə Qacar sarayı Qafqazda fəal təcavüzkarlığa keçmiş Rusiyanın qarşısını saxlamaq və yenidən Cənubi Qafqaza sahib olmaq üçün müttəfiq axtarışına başladı və belə bir seçim XIX əsrin ilk illərində İngiltərənin üstünə düşdü. İngiltərə ilə əməkdaşlıq istəkləri yalnız geosiyasi maraqlardan irəli gəlmirdi. Ağa Məhəmməd şahdan miras qalmış vəzifələrin icrası, o cümlədən Cənubi Qafqazın geri qaytarılması niyyətləri də Fətəli şahdan güclü bir dövlətə sığınmasını tələb edirdi. Çünki Qacar sarayı Cənubi Qafqaza iddialı olan Rusiyanın güclü qonşulara malik olduğundan xəbərdar idi. Rusiyanın güclü iqtisadiyyatı, böyük əraziləri, ən yaxşı silahlarla təchiz edilmiş güclü qoşunları Qacar dövlətinin imkanlarından daha üstün imkanlara malik idi. Qacarlar dövlətinin mövcud vəziyyətdə Rusiyaya üstün gəlməsi çox mürəkkəb bir vəzifə idi. Qısa müddət ərzində Qacar dövləti daxilində inqilabi dəyişikliklər edilməsi və bu dövlətin Rusiyaya güclü müqavimət göstərmək səviyyəsinə çatdırılması isə reallıqdan uzaq idi. Belə bir şəraitdə Qacar dövlətinin güclü bir dövlətlə müttəfiqlik münasibətlərinin olması kifayət qədər ciddi əhəmiyyət tələb edirdi. XVIII əsrin sonu XIX əsrin ilk illərində belə müttəfiqlik münasibətlərinin yaradılması üçün Qacar sarayı İngiltərə ilə əlaqələr qurulmasını mümkün saydı. İngiltərə Avropanın güclü dövləti olmaqla bərabər, şərqdə də özünə güclü hərbi-siyasi mövqe tutmuşdu. Xüsusilə, İranın ərazilərindən çox da uzaq olmayan Hindistanda hərbi- siyasi mövcudluğa malik olması Qacar dövlətinə ciddi köməyin göstərilməsini asanlaşdıra bilərdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Napoleonun rəhbərlik etdiyi Fransanın möhkəmlənməsi və onun şərq işğalının genişlənməsi də XVIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Bu dövlətin də şərqlə bağlı böyük planları var idi və Hindistanın işğalı bu planların əsasını təşkil edirdi. Hindistana qoşun çıxarılması üçün isə Napoleonun Qacar sarayı ilə əməkdaşlıq etməsinə ehtiyacı var idi. İstər İngiltərə, istərsə də Fransa şərq maraqlarının qorunması üçün Qacarlar dövləti ilə münasibətlər yaradılmasına ehtiyac duyurdu. Qacar sarayı isə bu münasibətlərdən öz qoşunlarının möhkəmləndirilməsi və onların Azərbaycan xanlıqları üzə- rinə göndərilməsi fürsətini əldən buraxmaq istəmirdi. Qacar sarayı ilkin olaraq İngiltərə ilə əməkdaşlıq etməyi qərara aldı. Bu, heç şübhəsiz ki, həmin dövlətlə olan ortaq maraqlarından irəli gəlirdi. Fətəli şahın hakimiyyətə gəlməsindən dərhal sonra əfqanların Qacarlara qarşı ərazi iddiaları ilə çıxış etməsi Fətəli şahı İngiltərə ilə əməkdaşlığa meylləndirdi. Çünki əfqan şahı Zaman şah həm də İngiltərənin işğalı altında olan Hindistanın şimal-qərb hissəsinə hücum etmək istəyirdi. Yüklə 51,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|