Mentalitet və azərbaycançılıq ideologiyası Sahibə Əliyeva
Yüklə 83,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sahibə Əliyeva
- Açar sözlər
| AMEA.Elmi əsərlər.Fəlsəfə, sosialogiya və hüquq institutu.-2013.-№ 11.-S.53-60. Mentalitet və azərbaycançılıq ideologiyası Sahibə Əliyeva Dissertant, ВDU
Sosial-fəlsəfı tədqiqatlarda milli özünütəsdiq kateqoriyası mücərrəd anlayış deyil, sosiomədəni fenomen kimi qiymətləndirilən suveren Azərbaycan vətəndaşlarının həyat tərzinin ayrılmaz elementidir. Vətən amalı anlayışının strukturunda vətənə xidmət prinsipi ilə yanaşı milli özünütəsdiq də mühüm sosial-psixoloji komponentdir. Hər bir xalqın yaşadığı torpaq onun ruhi beşiyidir, çünki vətən hissi, millətin mənəvi-əxlaqi dəyərləri məhz bu etnomədəni məkanda, özünütəsdiq prosesində formalaşır. Milli- mədəni yaddaşda, insanların əqidəsində vətən diyarı, doğma torpaq əcdadlarımızın beşiyi kimi müqəddəs anlayış olaraq daim yaşayır. Bu kateqoriyada ölkənin təbii landşaftı, xalqın sosial-iqtisadi və mənəvi dəyərləri haqqında təsəvvürləri, onun təfəkkürünün mental xüsusiyyətləri sabit struktur elementləri rolunu oynayır. Həmin struktur elementləri şəxsiyyətin mənlik şüurunda öz doğma etnik torpağına məhəbbəti, doğma diyarına bağlılığı, xalqın ənənələrinə və adətlərinə dərin ehtiramı dönməz sosial fenomen kimi bu gün suveren Azərbaycan vətəndaşlarının vətən amalı ilə özünütəsdiq fəaliyyəti yeni mental keyfiyyətləri formalaşdıran faktora çevrilməkdədir. Doğma diyara və ata ocağına təbii bağlılıq onun tarixi yaddaşının və milli şüurunun vətən xislətində olduğu kimi xalqımızın görkəmli mütəfəkkirlərinin əsərlərində də öz əksini tapmışdır. Onlar həmişə millətin bəşəri təcrübəsində xalqımızın ləyaqətini ucaldan, onu digər xalqlardan fərqləndirən mental keyfiyyətləri vəsf etmişlər. Xalqımızın sosiomədəni təcrübəsində mərdlik, cəsarət, ləyaqət, ulu babaların ənənə və adətləri, xeyirxahlıq və əməksevərlik həmişə yüksək qiymətləndirilmişdir. Abbas Səhhətin «Vətənim verdi mənə nanu-nəmək, Vətəni məncə unutmaq nə demək» sözləri həmişə azərbaycanlıların şüurunda Vətənə məhəbbət hissi, milli mentalitetin xüsusiyyəti kimi həkk olunub. İngilis fılosofu Arnold Toynbi hesab edir ki, yaşadığımız tarixi dövr bütün bəşəriyyəti sınaqlara məruz qoyur (1, s.605). Bu mülahizə həqiqətən də hamımızı düşündürməlidir. Hazırda milli inkişafımız elə bir mərhələdədir ki, sosial həyatımızı müşayiət edən sosiomədəni konfliktlər, milli mənlik şüurumuzun üzləşdiyi sosial sarsıntılar bəşəriyyəti həlli olduqca çətin olan böyük sosial-siyasi problemlər qarşısında qoymuşdur. Təfəkkürdə ekoloji məsələlərlə bağlı narahatlığın artması, transmilli korporasiyalar insanların gələcəyi üçün gözlənilməz təhlükə yaradır. İnformasiya böhran və artmaqda olan millətçilik meylləri dövlətləri yeni geosıyası şəraitdə milli mənafelər naminə bazar qanunlarının məntiqindən irəli gələn qüsurları və konfliktləri aradan qaldırmaq məqsədilə real vəziyyətə müdaxilə siyasəti yeritməyə məcbur edir gözlənilməz problemləri ortaya qoyan informasiya proseslərinin danılmaz nəticələri ilə hesablaşmağa vadar edir. Bu günün sosial tarixi reallıqlarında bütün xalqları, xüsusilə gənc demokratları narahat edən problemlərin sınağa çəkilməsi milli mənlik şüurunun dinamikliyini, milli-etnik dünyagörüşündə düşüncə tərzindəki mental xüsusiyyətləri üzə çıxarır. Bu keyfiyyət böhranlı anlarda xalqları adətən özünürefleksiyaya, öz milli təcrübələrinə yenidən baxmağa, sosial-tarixi yaddaşlardakı sosiomədəni dəyərlərə yeni təfəkkürlə yanaşmağa sövq edir. Çünki intensiv transformasiya prosesləri dünyanın mənzərəsində dəyişən cəmiyyətə artıq ənənəvi təcrübənin məzmununa və sərvətlərinə yenidən baxmağı, yeni tarixi həqiqətin bərqərar olduğu gerçəklikdə yeni seçim etməyi tələb edir. Milli və bəşəri dəyərlərdən bəhrələnmiş xalqlar artıq başa düşmüşlər ki, öz milli mənliyinin başlıca qayəsi kimi müasir yeniliklərin sosiomədəni dərki, mentalitetin saflaşdırılması zamanın tələbidir. Məhz genişmiqyaslı təfəkkürün daşıyıcısı olan xalq dərk edir ki, əgər tərəqqiyə inam onun düşüncəsinə hakim kəsilmirsə, onun milli inkişafi yolunda üzə çıxan sosial maneələri aradan qaldırmaq mümkün deyildir. Konkret tarixi şəraitdə bir çox situasiyalarda neqativ təsirlərlə üzləşən xalq düzgün dünyagörüşü seçimi etmirsə, mənəviyyatını, əxlaqi idealını və milli varlığını xilas edə bilmir, vətən amalı və millət anlamları onun düşüncəsinin strukturunda dəyərincə yer tutmur. Bu kontekstdə, fikrimizcə, xalqın milli mənlik şüurunda vətən amalı problemi milli-mədəni düşüncəmizin müqəddəs anlayışı kimi təhlil olunmalıdır. Milli dövlətçilik ideologiyasında mühüm nəzəri ideya budur ki, vətən amalı kateqoriyası və onun struktur elementləri milli mənlik şüurunda «milli faktor» problemi kimi milli həmrəyliyin dərkində inteqrativ mexanizm kimi diqqəti cəlb etməlidir. Biz sosial fəlsəfə elmində «milli faktor» kateqoriyasını millətin real iqtisadi, sosial-psixoloji və mədəni həyatının potensialını hərəkətə gətirən mexanizm kimı başa düşürük. Bu anlayışın potensial məzmunu ilk növbədə millətin mənlik şüurunun xarakterik xüsusiyyətlərində, emosional-psixoloji
cəhətlərində açılır. Bizə elə gəlir ki, məsələyə müasir azərbaycanlıların yeni mentalitetinin formalaşması baxımından yanaşılarsa, milli faktor probleminin xalqın mənəvi potensialı, onun təzahür Formaları, milli mədəniyyət və milli mənlik şüuru kontekstində nəzərdən keçirilməsi daha məhsuldar yanaşma olardı. Milli mədəniyyətin və milli mənlik şüurunun mental xüsusiyyətlərinin inkişaf qanunauyğunluqlarından biri mənəvi irsin varisliyidir (2, s.71). Ən ümumi mənada varislik inkişaf prosesində yeni ilə köhnə arasında obyektiv əlaqədir. Varislik proseslərinin düzgün başa düşülməsi onun yeni metodologiya baxımından təhlili-istər keçmişin nailiyyətlərinə qeyri-tənqidi yanaşılma və istərsə də mədəni irsin nihilistcəsinə inkarı ilə mübarizə nöqteyi-nəzərdən xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məlum olduğu kimi, mədəniyyət bir sistem halında insanların maddi və mənəvi fəaliyyətinin nəticəsində təcəssümünü tapmış zəngin sosial təcrübədir. Bu isə о deməkdir ki, birincisi, konkret mədəniyyətdə hər xalqın dünyagörüşü, millətin mənəvi ideal təmsil olunur, deməli, onların dünya anlamı və ətraf mühiti dərketməsi xüsusiyyəti həmi xalqın ıdeya-psixoloji baxışlarında öz əksini tapır. İkincisi, mənəvi irs ayrıca insanın təcrübəsi bilikləri və fəaliyyətini deyil, bütövlükdə xalqın tarixi yaddaşını, onun dərk olunmuş mənafelərini və məqsədlərini əhatə edir. Xalqı vəhdətdə birləşdirən bu sosiomədəni faktorlar onun milli inkişafının mühüm sosial mexanizmləridir. Bizcə, bu mənada xalqın milli özünütəsdiqi problemi, milli mədəniyyət və milli mənlik şüuru milli təfəkkürün mental xüsusiyyətləri ilə six vəhdətdə götürülməlidir. Hesab edirik ki, belə yanaşma sosial-fəlsəfə elmində mühüm metodoloji təhlil mexanizmi kimi araşdırmalıdır. Bunu da qeyd edək ki, mil özünütəsdiq ictimai görüşlərin kontekstində öz real strukturları baxımından öyrənilməlidir çünki о heç də milli özünütəcrid prinsipi kimi deyil, əksinə milli inkişaf naminə inteqrasiya proseslərinə qoşulmağın zəruriliyini bildirən sosial-fəlsəfi ideya mənasında başa düşülməlidir. Müasir qloballaşma proseslərinin gedişində baş verən dəyişikliklərin məntiqi belədir ki, ye cəmiyyət о zaman meydana gəlir ki, istehsal münasibətlərində, hakimiyyət və sosial təcrübə əlaqələrində yeni mədəniyyətin formalaşmasını şərtləndirən struktur dəyişiklikləri baş verir. Real dəyişikliklərin məntiqi belədir ki, ən güclü dövlət belə, özünümövcud inteqrasiya proseslərində təsdiq etməsə, zamanın inkişaf məhvərindən qopmuş olur. Milli özünütəsdiq millətin sosial varlığının, eləcə də onun dünyanın yeni sosial-siyasi strukturlarında tanınması üçün müqəddəsdir. Etiraf edək ki, ölkəmizdə demokratikləşmə prosesləri öz gözlənilməz xüsusiyyətləri və bəzən də konfliktləri ilə xalqın milli mənlik şüuru üçün siyasi-psixoloji sınaq amili olmuşdur. Bu gün vətənin təhlükəsizliyi qarşısında vicdan məsuliyyəti vətənçilik anlayışının strukturunda mühüm elementlərdən birinə çevrilmişdir. Yeniləşmə prosesləri xalqın mənlik şüurunun mental xüsusiyyətlərinin bir daha aşkarlanmasına təkan verərək yeni şəraitdə «milli tarixi məsuliyyət» fenomeninin aktuallığını daha da artırmışdır. Xalqın mənlik şüurunda gələcək nəsillərin azad, müstəqil, öz milli ənənələrinə, tarixi keçmişinin pozitiv məqamlarına sədaqət inamı, ümumi birgə səylə bütün vətənin mənəvi-siyasi potensialının inkişaf etdirilməsinin zəruriliyi ideyasının dərki və özünütəsdiq psixologiyasının yeni, müsbət çalarlarda formalaşmağa başladığı belə bir tarixi anda hər kəs öz əməli üçün fərdi məsuliyyət daşımağı özünün vicdan işi hesab etmişdir. Sosiomədəni kontekstdə vətən və vicdan anlamı özünütəsdiqlə bir əxlaqi meyarlar sistemində təsəvvür edilən anlayışlardır. Xalqın mənlik şüurunda müstəqil Azərbaycanın taleyi qarşısında məsuliyyət hissini itirmiş bəzi liderlərin eqoist, ambisiyalı düşüncələri həmişə vətənçiliyə neqativ münasibət kimi qəbul edilmişdir. Xalqın gərgin sosial-siyasi anlar keçirməsi vətən amalı faktorunun daha da qabardılmasına, onun əxlaqi mahiyyətinin isə böyük tərbiyəvi faktora çevrilməsinə səbəb olmuşdur. Lakin biz bu fenomenin əsl mental mahiyyətini daha dərindən təhlil etmək məqsədilə «riskli tarixi seçim və milli dövlətçiliyə psixoloji etimad» probleminə toxunmaq istərdik. Millətin sosial varlığı onun mənəvi məsuliyyətli seçimi ilə six vəhdət təşkil edir. Məsuliyyətli addım onun mövcudluğunun və milli inkişafının danılmaz məntiqindən doğur, milli mənlik şüuru özünütəsdiqə meyilli olan insanlarımızın dühasının və təfəkkürünün predmetidir. Təcrübə göstərir ki, yüksək məsuliyyət hissi ilə müşayiət olunan riskli seçmə-tarixin ən gərgin anlarında müxtəlif həyat tərzli insanların iradə və intellektinin daim toqquşduğu, milli mentalitetin funksional təbiətinin açılmağa başladığı dövrdə ehtiyac duyulur. Bu tarixi məqam bir daha göstərir ki, sosiumun böhranlı anlarında, xüsusilə yeni demokratik quruculuğa keçid dövründə konfliktli vəziyyətin yarandığı mərhələdə seçim edərkən milli mentallıq fenomeni nəzərə alınmalıdır. Ölkəmizin kiçik bir tarixi kəsimində həyata keçirilməkdə olan demokratikləşmə proseslərin təhlil edərkən bir daha aydın olur ki, Azərbaycan ziyalıları milli varlıqlarının ən çətin və gərgin anlarında zamanın tələblərinə məsuliyyətlə yanaşaraq, öz düşüncəsinin pozitiv mental, mədəni və intellektual xüsusiyyətlərinə söykənərək düzgün tarixi seçim və riskli qərar qəbul etməyə hazır olmuş, dövlət müstəqilliyini qorumaq üçün milli lider-şəxsiyyətinə milli etımad hissi nümayiş etdirərək ölkənin konstruktiv qüvvələrini öz ardınca apara bilmişdilər. Həmin ağır illərdə xalqın müstəqillik idealını böyük risk qarşısında qoymuşdular. Belə bir sosial həqiqət dərk edilmişdi ki, siyasi azadlıq kimi ümidverici bir ictimai dəyərlə mänipulyasiya etmək xalqın mənliyinə və hissiyyatına toxunmaq, onun düşüncə tərzində demokratik quruculuga olan inamı sındırmaq demək idi. Beləliklə, cəmiyyətdə daha dəhşətli psixoloji ovqat müşahidə olunurdu. Ölkə miqyasında milli sayıqlığın kütləşməsi mentaliteti və kütləvi şüurda demokratiyanın dəyərdən düşməsilə bağlı təzahür edən psixoloji sarsintilar, eləcə də risk vəziyyəti yaranmışdı. Bu sosial gerçəkliyin analitik dərkində mentalitetin rolunun öyrənilməsinə böyük ehtiyac vardı. Məhz Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışı real seçimini həyata keçirə bilməyən, dövlətçiliyə etimad hissini itirmiş və real alternativlərdən məhrum olmuş xalqı sosial-əxlaqi fəlakətdən azad etdi. Tarixi təcrübə bir daha göstərirdi ki, yeniləşmənin təbiətindən irəli gələn qeyri-müəyyənlik daha çox risk vəziyyəti yaradır (3, s.9-50). Ümummilli liderin müdrik rəhbərliyi sübut etdi ki, konyuktur siyasətlə dərhal və tezliklə uğur qazanmaq «strategiyası» na söykənən, sosial həyatın riskli reallıqlarını dərk etməyən cəbhəçi liderlər cəmiyyət hadisələrinin inkişaf dialektikasına zidd mövqedə durduqlarını başa düşməkdə aciz idilər. Bütün bunlar hazır bolşevik ideyalara, şüarlara və proqramlara əl atmağa gətirib çıxarır ki, bu da mentalitetin pozitiv dəyərlərlə zənginləşməsində ətalət situasiyası yaradır, özlüyündə siyasi mentalitet faktoruna biganəlik psixologiyası üçün zəmin hazırlayırdı. Səriştəsiz rəhbərlik nəticəsində real seçim alternativlərinə ehtiyac duyul siyasi məkanda geniş xalqın siyasi düşüncəsində çaşqınlıqla bərabər, sağlam düşüncədən uzaq ehkamçı mentalitetə rəvac verən amorf bir mühit yaranırdı. Nəticədə belə hərəkət xətti labüd olaraq siyasətdə daha riskli zona yaradır, siyasi elitanın özünü sağlam mübarizədən yayındırır. Etiraf edilməlidir ki, о dövrdə Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsinə qədər kütlələrin mənlik şüurunun oyanışı şəraitində Azərbaycanın özü sosiomədəni və geosiyası məkan kimi xüsusi tarixi gərginlik zonası idi. Bizcə, respublikanın risk məkanına mənsubluğu daha çox onun Şərqlə Qərb arasında strateji mövqedə yerləşməsi, bu zonada iki müxtəlif mental mədəniyyətə malik dünyanın-Şərqlə Qərbin həm sosiomədəni dəyərlərinin, həm də geosiyasi. korporativ maraqlarının çulğalaşdığı «körpü zonası»nda müəyyən mənada mentalitetlərin dialoqunun baş verməsi ilə bağlı idi. Digər tərəfdən, bu məkanda sosiomədəni dəyərlərin sintezi regionun mənəvi sferasında özünəməxsus identikliyin oyanmasına təkan verir. Azərbaycan dünya sivilizasiyası ilə dialoqunda özünün mənliyini təsdiq etdikcə xari mədəniyyətlərlə münasibətlərində özünürefleksiya faktoruna üstünlük verir. Bir faktor nəzərə alınmalıdır ki, cəmiyyət üzvlərinin bir qisminin mühafizəkar şüuru da ümummilli inkişafa, xüsusilə xalq düşüncəsinin mahiyyət qüvvələrinə təsir edə bilər. Amma bəzən şüur yaddaş özündə məhz pozitiv mühafizəkar dəyərləri qoruyub saxlaya bilir ki, bunun sayəsində potensial risk şəraitində olan milli mənlik şüurunun mental keyfiyyətinə zədə vura bilə başlıca çətinliklər aradan qaldırılır. Təsadüfi deyildir ki, dahi şəxsiyyətlər həm şüuru çaşdı inqilaba, həm də mentalitetin neqativ cəhətlərini üstün say an irticaya eyni neqativ sosial hadisə kimi baxmışlar. Həm inqilabi, həm də utopik ideyaları həyata keçirmək eyni dərəcədə riskli seçimdir. Lakin riskin potensialında vəziyyəti sabitləşdirən, alternativ variantlar axtarışını stimullaşdıran amillər də az deyildir (4, s.23). Vətənpərvərlik konsepsiyası funksional baxımdan bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan komponentdən ibarətdir: vətənpərvər münasibət, vətənpərvərlik şüuru və vətənpərvərlik fəaliyyəti. Vətənpərvər münasibət-insanın vətənin faydası üçün lazım olan fəaliyyəti həyata keçirmək niyyəti, həmçinin Ölkəsinin maddi-mənəvi sərvətlərinə daxili pozitiv münasibətdir Vətənpərvərlik şüuru vətənpərvərlik obyekti ilə vətənpərvərin qarşılıqlı münasibətinin bütün növlərinin mənəvi tənzimləyicisi, onun şüurunun daxili determinantıdır. Vətənpərvərlik fəaliyyəti isə vətənpərvərliyin real hiss olunan və görünən tərəfləridir (5, s. 23). Vətənpərvərlik və millətçilik anlayışları, təbii ki, milli mentalitetin mühüm elementidir. Bu sözlər müxtəlif xalqlarda, məsələn, almanlarda öz Vətəninə və xalqına məhəbbət hissini bildirir. Millətçilik xalqı sevmək anlayışı kimi təqdim edilir. Millətçilik vətənpərvərlik anlayışını tamamlayaraq xalqı sevmək, öz ləyaqətini sevmək səviyyəsində səslənir (6, s.263 Müasirlik meyarlarından yanaşılarsa, vətənpərvərlik şəxsiyyətin ictimai görüşlərində hər şeydən əvvəl real düşüncənin mental cəhətlərinin, vətən amalının mahiyyəti ilə vəhdətdə götürülür. Bu fenomen özündə vətənə məhəbbət, vətən amalını uca tutmaq, əcdadların ənənələrinə hörmət, əqidəsində özünütəsdiq hissi ilə vətənpərvərlik şüurunu dialektik vəhdətdə ehtiva edən, məzmununda coğrafi, sosial və mədəni mühitlə bərabər yeni keyfiyyətli dövlət idarəçiliyi ideyaları, demokratiyanın inkişaf səviyyəsi barədə təsəvvürləri, real siyasəti səciyyələndirən siyasi mühit anlayışını daşıyır, bütövlükdə yüksək mənəvi-əxlaqi dəyər olmaqla sosial-fəlsəfı tədqiqatlarda milli ideyanın tərkib elementi kimi araşdırılır. Şəxsiyyətin şüurunda vətən anlayışı mürəkkəb təkamül dövrünü keçirmişdir. Bu anlayışda vətən haqqında biliklər, onun tarixi ovqatı, ənənələri, hissləri, emosiyaları, vətənpərvər davranış normaları əks olunmuşdur. Məhz bu keyfiyyətlər sayəsində vətənpərvərlik şüuru inteqrativ funksiya daşıyır,
mənəviyyatda vətən amalı ideyasının real məzmununu müəyyənləşdirir. Beləliklə, vətənpərvərlik şüuru müstəqil siyasi-əxlaqi sərvət olmaqla xalqın sosiomədəni dəyərlərinin həyata keçirilməsində müəyyən meyar rolunu oynayır, şəxsiyyətin mentalitetində ətraf hadisələrə dəyər münasibətini formalaşdırır. Hegel vətənpərvərlik barədə belə deyirdi: «Vətənpərvərlik sözü altında çox zaman yalnız fövqəladə qurban verməyi və davranışları başa düşürlər. Amma əslində о elə bir ovqatdır ki, adi vəziyyətdə və adi həyat şəraitində dövləti substansional əsas və məqsəd kimi başa düşür… Bu ovqat, ümumiyyətlə, etimaddır, mənim substansional və xüsusi marağının başqasında, yəni dövlətdə yerləşdiyini başa düşməkdir» (7, s.292). Bu mənada vətənə məhəbbət hissi bəlağət sevmir, vətənpərvərlik hissinin daşıyıcısı olan hər bir kəs bu mənəvi-əxlaqi keyfiyyətini ölkəsinin çiçəklənməsi naminə öz konkret fəaliyyəti ilə nümayiş etdirməlidir. Dövlətçiliyə etimadın meyarı bundadır ki, о məhz sözü ilə işı arasında vəhdətlik olan dövlət başçısına etimad kimi qəbul olunur. Yalnız mentalitetin bu sağlam elementi sayəsində vətən amalını dərk etmək, xalqı böyük məqsədlərə və ideallara ruhlandırmaq, öz ardınca aparmaq mümkündür. Azərbaycan gəncləri milli inkişafin potensial qüvvəsidir. Yeni müstəqil dövlət quruculuğunda gənclərin cəmiyyətimizin iqtisadi, ictimai-siyasi və mədəni həyatında mövqeyinin sosioloji baxımdan öyrənilməsi, sosial-əxlaqi maraqlarının müəyyənləşdirilməsi və nəzərə alınması, onlardan istifadə olunması vətənpərvərlik şüurunun inkişafında mühüm faktordur. Bu gün vətənpərvərlik tərbiyəsinin xüsusi aktuallıq kəsb etdiyi bir vaxtda ölkədə gənclərin yeni təfəkkür ruhunda formalaşdırılması məqsədilə xüsusi sosioloji xidmət sahəsini daha da gücləndirmək son dərəcə vacib, dövlət əhəmiyyətli işdir. Bu kontekstdə Azərbaycan xalqının mentalitetində vətənpərvərlik ideyalarının formalaşması tarixinin hərtərəfli öyrənilməsi ilə yanaşı, Azərbaycanın siyasi müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi və iqtisadi suverenliyinin inkışaf etdirilməsi sosiologiyanın mühüm tədqiqat işidir. Respublikanın filosof və sosioloqları, psıxoloq və politoloqları hər şeydən əvvəl tələbə-gənclərin siyasi şüurunun, siyasi mədəniyyətinin İnkışafı məqsədilə əlverişli şəraitin yaradılması ilə bağlı mühüm tərbiyəvi-təlim texnologiyaları işləyib hazırlamalıdırlar. Bizə elə gəlir ki, müasir gənclərin mentalitetində vətənin siyasi mədəniyyət elementlərinin təbliğinə xüsusi diqqət yetirmək, onlarda milli özünütəsdiq hissini stimullaşdırmaq və inkişaf etdirmək vacib sosial-psixoloji problemdir. Gənclərimız Ümummilli Liderin “Azərbaycan müstəqil dövlətdir, müstəqil dövlət kimi yaşayacaqdır” tövsiyyəsini daim yaddaşlarında saxlayırlar (8, s. 556). Təbii ki, Azərbaycanın Milli Ordusunda, Silahlı Qüvvələrində xidmət etmək Vətənə sədaqətin, Vətənin müstəqilliyini qorumağın nümunəsi kimi olduqca tərbiyəvi faktordur. Humanıtar elmlərin gənclərə aşıladığı pozitiv ideya budur ki, onlar xalqımızın qəhrəmanlıq ənənələrini öyrənsinlər, azərbaycanlıların mənlik şüurunda Vətənə sevgi əqidəsini şüurun mental keyfiyyətinə çevirsinlər. İndiki gənclərin fəal həyat mövqeyini formalaşdıran faktorlardan biri budur ki, onlar tamamilə yeni bir şüur formasına-öz müstəqil dövlətini qoruyub çiçəkləndirmək amalına köklənmiş məfkurəyə sahib olmuşlar. Bu gün hər bir azərbaycanlı gənc dərk edir ki, hər bir həmvətənlisi milli mənlik şüurunda «Mən- müstəqillik» dixotomiyasını yeni təfəkkürün mental elementinə, milli özünütəsdiq faktoruna çevirməli, vətəndaşlıq fəaliyyətində psixoloji mexanizm kimi qəbul etməlidir. Buna görə də cəmiyyət üzvlərinin vətəndaşlıq mövqeyini müəyyənləşdirməyə yönəlmiş sosial-fəlsəfı konsepsiyaların işlənib hazırlanmasına üstünlük verilməlidir. Vətənin ləyaqət və nüfuzunu yüksəldən vətəndaşın ləyaqətinə dərin hörmət xalqın milli şüurunun və varlığının yüksək mental keyfiyyəti kimi qiymətləndirilir. Bu gün Azərbaycan cəmiyyəti qloballaşma, transmilli korporasiyalar əsrində yaşayır. Hazırda ölkəmizin insan potensialının, milli inkişafımızın sosial resursu olan gənclərimizin intellektual imkanlarının daha səmərəli reallaşması xüsusi aktuallıq kəsb edir. Bununla bağlı belə bir sosial-psixoloji faktoru yada salmaq istərdik: insanın intellekt və mentaliteti həyata gəldiyi ilk günlərində, aylarında, konkret tarixi məkan və zaman parametrlərində formalaşmağa başlayır. Bu proses əsrlər boyu davam etmiş, mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların simasını müəyyənləşdirmişdir. Vaxtilə siyasi oyanışın, milli mənlik şüurunun yeni müasir keyfiyyətdə formalaşdığı dövrdə Əlimərdan bəy Topçubaşov yazırdı: «Hər bir kəs başa düşürdü ki, bu ülvi ideyalar (vətəndaşlıq, dini və siyasi azadlıq idealları-S.Ə.) dərin mənasını dərk etmək üçün ilk növbədə özünü, öz millətini və bölgəsinin tarixini başa düşməli, cari hadisələrin içərisində olmalı, millətin müasir tələbatlarını, görüşlərini və ideyalarını bilməli, bir sözlə, millətin fərdiyyətliyi, necə deyərlər, öz milli siması olmalıdır» (9). Onu da qeyd edək ki, görkəmli ziyalı, universal biliyə malik Y.V. Çəmənzəminlinin 1918-1919-cu illərdə yazdığı «Xarici siyasətimiz», «Milli və mədəni irslərimiz», «Biz kimik və istədiyimiz nədir» əsərlərində azərbaycançılıq ideologiyasının formalaşması üçün mühüm obyektiv sosial-siyasi amillər olan Vətən millət və milli dövlət anlayışlarını vəhdətdə götürürdü (10). Odur ki, tarixən Azərbaycan xalqının mentalitetində bu anlayışlar sintez şəklində həkk olunaraq milli bütövlük fenomeninin təkamülündə mühüm rol oynamışdır. «Azərbaycançılıq öz milli mənsubiyyətini qoruyub saxlamaq, eyni zamanda onların ümumbəşəri dəyərlərlə sintezindən, dünya sivilizasiyasına inteqrasiyasından bəhrələnmək, hər bir insanın inkişafının təmin olunması deməkdir» ideyası milli mentalitetin təşəkkülündə qırmızı xətt kimi keçir. İntellekti xalq düşüncəsinin, onun milli təfəkkürünün qaynaqlarından bəhrələnən, daha mürəkkəb, dinamik reallıqlarımızın mənimsənilməsi və dərkinin qüdrətli fenomeni, dərin fəlsəfi mülahizələrin nəticəsi-hər bir azərbaycanlının özünütəsdiqinin vacib vasitəsidir. Xalq düşüncəsinin ən mürəkkəb və ən ziddiyyətli sosial-siyasi hadisələrin mahiyyətinə nüfuz etməsi və milli dövlətçilik fəaliyyəti göstərir ki, sosial inkişaf və azərbaycançılıq siyasəti ilə bağlı mümkün potensial imkanlar real gerçəklikdə yalnız sağlam mentalitetin mühüm daşıyıcısı olan əxlaqi və intellektual düşüncə gərginliyi sahəsində həyata keçirilə bilər. Milli-mənəvi dəyərlərin, əxlaqın, adət-ənənələrin yeni nəslə çatdırılması, davam etdirilməsi üçün mədəni abidələrin, bədii ədəbiyyatın, milli fəlsəfı fikrin rolu böyükdür. Lakin milli qorumaq, inkişaf etdirmək və yeni nəsillərə çatdırmaq üçün ən yaxşı mühit milli dövlətçilik şəraitində yaranır. Milli dövlət ancaq ərazinin, maddi sərvətlərin deyil, həm də milli-mənəvi dəyərlərin qorunmasına xidmət edir. Və bu zaman milli ruh həyat tərzinə çevrilir. Dövlətçilik ideologiyası da, milli ideologiya da eyni bir təməl üzərində-milli fəlsəfı fikir zəminində formalaşır (11, s.22). Beləliklə, mədəniyyətini, onun cövhəri olan dilinin saflığını qoruyan hər bir azərbaycanlı belə bir həqiqəti dərk etməlidir ki, azərbaycançılıq ideologiyası gözəl ifadə xatirinə deyilməmişdir. Azərbaycançılıq ideologiyası cəmiyyətimizin ədalətli, ləyaqətli həyat qanunları əsasında inkişafına, xalqımızın mənlik şüurunun zənginləşməsinə, yeni mentalitetimizin formalaşmasına yönəlmişdir. Bir sözlə, ləyaqətli cəmiyyət qurub ləyaqətlə yaşamaq ideyası-mədəniyyətimizin və milli mentalitetimizin saflaşdırılması deməkdir.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat 1.
Тойнби А. Постижение истории. М.: Прогресс, 1992, 605 с. 2.
Əliyev Q. Mentalitet varlıq və şüar ölçülərində //“Respublika” qəzeti, 9 dekabr, 2001-ci il.
3.
Əliyev Q. Heydər Əliyev və milli mentalitet fəlsəfəsi. B.: “Qismət”, 2003,248 s. 4.
Mehdiyev R. XXI əsrdə milli dövlətçilik. B., Azərnəşr, 2003. 5.
Мамедова 3. Патриотизм как философская проблема. Дисс…. канд. филос. наук. Баку: 1999,28 с. 6.
Абдулатипов Р.Г. Этнополитология. М.: Питер, 2004, 313 с. 7.
Гегель. Философия права. М.: Мысль, 1990,292 с. 8.
Heydər Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir. В., Azərnəşr, 1997, 604 s. 9.
Topçubaşov Ə. Paris məktubları. В.: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1998,119 s. 10.
İbrahimli Ə. Yusif Vəzir Çəmənzəminli və milli məsələ. B.: Qartal, 2002,151 s. 11.
Azərbaycan Universiteti”, 2008. Сахиба Алиева МЕНТАЛИТЕТ И ИДЕОЛОГИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСТВА Резюме В статье рассматриваются вопросы морали, мировоззрения, патриотизма и национального самосознания в рамках азербайджанского менталитета. В ней также анализируются с современной точки зрения социальные взгляды личности и вопросы менталитета. Автор акцентирует внимание на таком важном социально-психологическом аспекте, как осознание нацией понятия «Родина». Он также высказывает мысль о сохранении и развитии среди молодежи национально-моральных ценностей.
ценности, социально-психологический компонент, самоутверждение, менталитет, азербайджанство. Sahiba Aliyeva MENTALITY AND IDEOLOGY OF AZERBAIJANISM Summary
The article considers the issues of moral, world outlook, patriotism and nationalism. within the framework of the Azerbaijani mentality. As well the social views of personality and issues of mentality are analyzed using the modem approach. The author accentuates on such important socio-psychological aspect as realization by nation of notion «Homeland». He also expresses his thought on a maintenance and development of the national- moral values among the youth. Keywords: national-moral values, socio-psychological component, self-assertion, mentality, Azerbaijanism. [*]Məqalə fəlsəfə ü f d., dos. Hüseyn Məmmədov tərəfindən çapa məsləhət görülüb. Yüklə 83,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|