Mərkəzi Bankda real sektorun monitorinqi sistemi: monitoriniqin əhəmiyyəti və metodoloji əsasları
Yüklə 179,48 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Real sektor üzrə qabaqlayıcı indekslərin hesablanması
- Biznes meyli sorğuları
- DI = {“artıb”cavablarının %-i} + 0,5 * {“dəyişməyib” cavablarının %-i}
- “50 bazis bəndi”
- PMİ(Dİ)=XBM/2+50
- İqtisadi sentiment indeksi .
- İstehlakçı etimadı indeksi (İEİ) .
- Tikinti sektorunda inam indeksi .
- Pərakəndə satış sahəsində inam indeksi .
- Biznes iqlimi indeksi (Bİİ).
| Mərkəzi Bankda real sektorun monitorinqi sistemi: monitoriniqin əhəmiyyəti və metodoloji əsasları
Bir çox qabaqcıl mərkəzi bankların təcrübəsində real sektorda fəaliyyət göstərən müəssisə və təşkilatların iqtisadi davranışlarının, onların növbəti dövrlər üçün gözləntilərinin ölçülməsi, habelə ümumən bazar konyunkturunun ölçülməsi məqsədilə monitorinqlər keçirilir. Real sektor müəssisələrinin monitorinqi sistemi (RSM) – iqtisadi siyasətə müvafiq olaraq müəssisələrin fəaliyyətinə təsir göstərmək və səmərəli qərarlar qəbul etmək üçün real sektor və bank sektorunu bir-birilə əlaqələndirən informativ-analitik alətdir. Azərbaycan Mərkəzi Bankında 2008-ci ildən qurulmasına başlanan RSM sisteminə hazırda ölkənin ticarət, emal sənayesi, xidmət və tikinti sektorlarında fəaliyyət göstərən və ümumilikdə 60 minə yaxın işçini əhatə edən 350-dən artıq müəssisə və təşkilat qoşulmuşdur. Bu təşkilat və müəssisələr qeyri-xammal sənayesi, ticarət, tikinti və xidmət sahələrində fəaliyyət göstərirlər. Toplanan məlumatlar əsasında tərtib olunan indekslər analitik-icmal formasında monitorinqdə iştirak edən təşkilatlara göndərilir. Müəssisələr isə öz növbəsində fəaliyyət göstərdikləri sektordakı iqtisadi vəziyyəti təhlil edərək investisiya, istehsal və borc alma barədə qərarlar qəbul etmək imkanı qazanırlar. Bundan başqa real sektorun monitorinqi nəticəsində hesablanan indekslər fond birjaları iştirakçılarının və potensial investorlar üçün də böyük maraq doğurur. Ən əsası isə bu indesklər pul siyasəti sahəsində müvafiq qərarların qəbul edilməsində faydalı informasiya daşıyıcısı kimi istifadə olunur.
RSM sisteminin mühüm mərhələsi aparılmış sorğular və iqtisadi proseslərin müşahidəsi nəticəsində əldə edilmiş informasiyanın emal edilməsi və zəruri göstəricilərin hesablanmasından ibarətdir. Biznes meyli sorğuları əsasən keyfiyyət sorğuları vasitəsilə aparılır. Ölkə iqtisadiyyatının cari vəziyyətinin menecerlər tərəfindən qiymətləndirilməsi, inkişaf meyllərinin izlənməsi və bu əsasda iqtisadi-analitik təhlillərin və qısamüddətli proqnozların hazırlanması və iqtisadiyyatda baş verən proseslərin səbəb-nəticə əlaqələrini araşdırılmasını əhatə edir. Keyfiyyət sorğularının nəticələrinin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, nəticələr müxtəlif sahələr üzrə kəmiyyət (statistik) göstəriciləri elan olunmamışdan əvvəl əldə oluna bilir. Keyfiyyət göstəricilərinin mühüm üstünlüklərindən biri də nəticələrin operativ işlənməsi və biznes mühitin yaxın və orta perspektiv üçün gözləntilərini əks etdirən qabaqlayıcı indekslərin hesablanmasını təmin etməsidir. İqtisadi konyunkturun dəyişmə meylinin müşahidəsi, təsərrüfat subyektlərinin qısamüddəti perspektiv üçün gözləntilərinin qiymətləndirilməsi keyfiyyət sorğuları vasitəsilə həyata keçirilir. Bundan başqa respondent müəssisələri maraqlandırmaq və onlarla əks əlaqəni həyata keçirmək məqsədilə onlara yayımlanan müxtəlif tipli iqtisadi göstəriciləri əks etdirən icmallar hazırlanır. Bu icmallar idarəetmə qərarları qəbul edərkən müəssisənin menecmenti üçün bazarda rəqabət, investisiya və inkişaf meylləri haqqında vacib informasiya mənbəyi kimi çıxış edə bilər.
indekslərinin hesablanmasına əsaslanır. Diffuziya indeksləri sorğuda təqdim edilimiş müxtəlif spektrli sualları qruplaşdırmağa imkan verir. Belə ki, sorğu tərtib olunarkən qarşıya məqsəd kimi müxtəlif təyinatlı göstəricilərin hesablanması qoyulur. Bu məqsədə nail olmaq üçün göstəricinin dəyişməsini özündə əks etdirən suallar əsasında diffuziya indeksləri hesablanır. Məsələn, əgər ölkədə ümumi iqtisadi vəziyyətin diffuziya indeksini hesablamaq tələb olunursa, bu indekslər ümumi iqtisadi vəziyyətin dəyişməsi ilə bağlı suallar əsasında hesablanır.
Diffuziya indeksləri sosial-iqtisadi statistikanın digər indikatorlarından fərqli olaraq subyektiv göstəricidir. Bu göstərici yalnız iqtisadi proses iştirakçılarının baş verən dəyişikliklərin qiymətləndirmələrinə əsaslanır. Subyektivlik xarakterinə baxmayaraq, diffuziya indeksləri əhəmiyyətli proqnozlaşdırma xassələrinə malikdir.
Diffuziya indeksi satışların həcmi, sifarişlər, mal ehtiyatları, əmək bazarı, qiymətlər və s. bu kimi informasiyanı əhatə edən “biznes şəraiti necə dəyişmişdir?” sualına təklif edilən “artıb” (yaxşılaşıb), “dəyişməyib” və “azalıb” (pisləşib) cavablarının icmallaşdırılması əsasında hesablanır. Konkret sual üzrə diffuziya indeksi aşağıdakı üsulla hesablanır. DI = {“artıb”cavablarının %-i} + 0,5 * {“dəyişməyib” cavablarının %-i} Diffuziya indeksi hər bir sual üzrə hesablanaraq respondentlərin seçim məcmusunda çəkiləri nəzərə alınmaqla ortalanır. Bu indekslər iqtisadi tsiklərin dəyişməsini müşahidə etmək üçün vasitədir. Belə ki, diffuziya indeksinin dəyişmə trendi qabaqlayıcı göstərici kimi işgüzar fəallığın artım dövründən (expansion) enmə dövrünə (recession) keçidin və eləcə də enmə dövründən sonra biznes fəallığın bərpası (recovery) dövrünü müşahidə etməyi mümkün edir. Qeyd edilməlidir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə diffuziya indeksləri dövrü olaraq açıqlanır və fond birjası iştirakçıları üçün iqtisadi tsiklin hansı dövrdə olmasını xarakterizə edən mühüm göstərici rolunu yerinə yetirir. İlkin olaraq bu tip indekslər ABŞ-da Satış Menecerlərinin Milli Assosiyası (National Accociation of Purchasing Manacers - NAPM) tərəfindən 1931-ci ildən başlayaraq hesablanmağa başlanmış və PMİ indeksi kimi tanınmışdır. Sonradan bu indeks Böyük Britaniyada (UK-PMİ və ya CBİ-Corporation of British İndusry), Yaponiyada (TANKAN), Almaniyada və digər ölkələrdə hesablanmağa başlanmışdır. Diffuziya indeksinin ABŞ-da aparılmış 40 illik statistikası əsasında müəyyən edilmişdir ki, PMİ indeksinin “50 bazis bəndi” səviyyəsindən aşağı düşməsi ressesiyanı minimum 2 ay əvvəldən, “44 bazis bəndi” səviyyəsindən aşağı düşməsi isə üşgüzar fəallığın böhran səviyyəsinə düşməsindən xəbər verir. Bütövlükdə, PMİ indeksinin uzun müddətli dinamikası mövcud olduqda iqtisadi inkişafın yaxın perspektiv üçün dönüş nöqtələrini tam əminliklə proqnozlaşdırmaq mümkün olur. İşgüzar fəallıq indeksinin nəticələrinin icmallaşdırılmasında digər metoddan da istifadə olunması dünya praktikasında (xüsusilə Qərbi Avropada) geniş yayılmışdır. “Xalis artım balansı” adlanan bu metoddan istifadə zamanı “artıb” cavabları ilə “azalıb” cavablarının fərqi hesablanır. Həm PMİ indeksi və həm də “Xalis artım balansı” indeksi cavablar balansı metodu əsasında hesablanır. Bu metodlar arasında qarşlıqlı əlaqə aşağıdakı düsturla ifadə olunur. PMİ(Dİ)=XBM/2+50 və ya XBM=2*(Dİ-50). Məlumat üçün qeyd edilməlidir ki, əgər PMİ indeksinin dəyişmə diapozonu 0 həddi ilə 100 arasındadırsa, Xalis artım balans indeksinin dəyişmə diapozonu -100 ilə +100 arasındadır. Bu diapozonun tətbiq edilməsinin müsbət cəhəti odur ki, mütəxəssis olmayan geniş ictimayyət üçün indeksin vizual olaraq “0” həddindən hansı istiqamətdə dəyişməsi iqtisadi inkişaf meylinin dəyişməsini xarakterizə edir ki, bu da investorlar üçün çox əhəmiyyətlidir. İqtisadi sentiment indeksi . Avropa Ittifaqında ən geniş tətbiq olunan indekslərdən biridir. İqtisadi sentiment indeksi də real sektorun inam indeksi kimi ölkədəki biznes şəraitinin hansı səviyyədə olmasını ifadə edir. Lakin, bu indeksləri bir-birindən fərqləndirən onların müxtəlif hesablama metodologiyası və inam indeksinin daha əhatəli olmasıdır. İqtisadi sentiment indeksinin hesablanma metodologiyası da balans metoduna əsaslanır, yəni hər bir sual üçün balans pozitiv cavabların faizindən neqativ cavabların faizləri çıxılmaqla tapılır. Məsələn, əgər sualın üç cavabı varsa: pozitiv (yuxarı, artım, ehtimal olunandan yüksək və s.), neytral ( dəyişməyib, sabit, qənaətbəxş və s.) və neqativ ( azalıb, çox az, kiçik vəs.) və bu cavabların seçilmə faizlərini uyğun olaraq P, S, N kimi işarə etsək, onda P+S+N=100 olar. Deyilənləri nəzərə alsaq hər bir sual üçün balansı belə göstərmək olar: B = P - N
Bu ifadələrdən balansların sərhədlərini tapmaq mümkündür. Belə ki, əgər bütün respondentlər bütün suallara neqativ cavab veribsə, onda balansın minimum qiyməti –100%, əgər cavablar pozitivdirsə, cavabın maksimum qiyməti 100% arasında olar. İqtisadi sentiment indikatoru həm istehsalçıların, həm də istehlakçıların fikrini özündə əks etdirir. Bu indeksi hesablayarkən təkcə biznes meyli sorğusundan deyil, həm də istehlakçıların sorğularından əldə edilmiş məlumatlara istinad edilərək, iqtisadiyyatın sənaye, tikinti, xidmət, pərakəndə ticarət və istehlak kimi komponentləri barədə təhlil aparılır. İstehlakçı etimadı indeksi (İEİ). İEİ-i istehlakçıların maliyyə vəziyyəti, ölkədəki ümumi iqtisadi vəziyyət, gözlənilən işsizlik və yığımlar barədə suallara verilən cavabların faizlərinin cəbri ortası kimi izah edilir.
tikinti müəssisələrinə sifarişlər və məşğulluq gözləmələri barədə yönəldilən sualların cavabları əsasında hesablanır.
müəssisələrin cari və gələcək biznes vəziyyəti, eyni zamanda ehtiyatlar barədə sualların cavablarının fazilərinin cəbri ortası kimi tapılır.
Biznes iqlimi indeksi (Bİİ).
Real sektorun inam indeksi və iqtisadi sentiment indeksindən fərqli olaraq, daha məhdud informasiya daşıyır. Bİİ qeyd edilən indekslərin xüsusi halı kimi çıxış edir. Məsələn, real sektorun inam indeksi hesablanarkən ümumi iqtisadi vəziyyəti əks etdirən diffuziya indeksi hesablanır ki, bu da mahiyyət etibarilə elə Bİİ-yə yaxındır. Lakin, Bİİ-nin hesablanma metodologiyasının müxtəlifliyi və ayrılıqda ölkədəki biznes şəraitini əks etdirən indeksə tələbin olması bu indeks barədə daha geniş izahata ehtiyac yaradır. Eyni zamanda bu indeks beynəlxalq təcrübədə qəbul edilən və geniş tətbiq olunan indekslərdən biri olduğundan onun öyrənilməsi sorğudan əldə edilən məlumatların emalında beynəlxalq standartlara uyğunlaşmaq baxımından da əhəmiyyətlidir.
Avropa Birliyinin real sektorun monitorinqi üçün “Hormonizə edilmiş suallar sistemi” daxilində Bİİ-nin hesablanması zamanı tərtib edilmiş sorğu anketinin üç sualından istifadə edilir.
Növbəti dövr üçün biznes gözləntiləri
Mal ehtiyatlarının dəyişməsi Bu sualların hər birinə verilən cavablar əsasında məlum metodla balanslar hesablanır, bundan sonra alınan nəticələrin cəbri orta kəmiyyəti tapılmaqla nəticələr ümumiləşdirilir. Bİİ-ni isə hər bir komponentə çəkilər verməklə əldə etmək mümkündür. Bİİ artımın qiymətləndirilməsi üçün uyğun göstərici deyil. Lakin, iqtisadi tsiklin dönmə nöqtələrinin müəyyən olunması baxımından özünü yaxşı göstərici kimi göstərir. Eyni zamanda aparılan tədqiqatlar nəticəsində cari vəziyyət komponentinin gələcək vəziyyət komponentindən daha yaxşı göstərici olduğu üzə çıxmışdır. Azərbaycan Mərkəzi Bankı hazırda real sektorun monitorinqi sisteminin dərinləşdirilməsi sahəsində fəaliyyətini davam etdirir. Bu sahədə müvafiq metodologiyanın təkmilləşdirilməsi istiqamətində aparıcı ölkələrin mərkəzi bankları və statistika institutları ilə sıx əmıəkdaşlıq edilir. İndesklərin hesablanması ilə baglı konyunktur sorğularının aparılması ilə yanaşı Mərkəzi Bank həmçinin investisiya fəallığı, rentabellik və istehsal güclərinin yüklənməsi ilə bağlı da ayrıca sorğuları aparmağa başlamışdır. Keçirilən sorguların nəticələri əsasında alınmış indekslər barədə məlumatlar rüblük pul siyasəti icmalında öz əksini tapır. Yüklə 179,48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|