Məsuliyyət və Azadlıq – Fridrix fon Hayek ixtisarla
Yüklə 105,1 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 1
© 2016 – İsmayıl Hacıyev
Məsuliyyət və Azadlıq – Fridrix fon Hayek (ixtisarla) Azadlıq yalnız şəxsin həm seçim imkanları, həm də seçim yükünə sahib olduğu mənasına gəlmir, bu həm də o deməkdir ki, o öz hərəkətlərininn nəticələrinə dözməlidir və onlara görə tərif ya qınaq alacaqdır. Azadlıq və məsuliyət bir-birindən ayrılmazdır. Azad cəmiyyətin üzvləri fərdlərin öz əməllərinin nəticəsinə uyğun mövqeyə sahib olduğu və bunun da öz əməllərinin nəticəsi olduğunu qəbul etmədikcə azad cəmiyyət yaşaya və özünü qoruya bilməz. Fərdə yalnızca yeni fürsətlər təklif etməsinə və onun səylərinin nəticəsinin saysız təsadüflərdən asılı edəcəyinə baxmayaraq, azad cəmiyyət əsas önəm kəsb edən məsələ bu imiş kimi, insanın diqqətini yalnız onun özünün nəzarət edə biləcəyini düşündüyü hallara yönəldir. Fərdə ona tanış olan hal və şərtlərdən istifadə imkanı verildiyi və bir qayda olaraq, bunlardan doğru istifadə etdiyini ondan başqa kimsənin bilməyəcəyi qəbul edildiyi müddətcə belə hesab edilir ki, onun hərəkətlərinin nəticəsi bu hal və şərtlər tərəfindən müəyyən ediliir. İnsanların şəxsi azadlığa möhkəm inandıqları zamanlarda həm də fərdi məsuliyyətə dair olan güclü inam, azadlığın nüfuzu ilə birlikdə aydın bir şəkildə zəiflədi. Məsuliyyət moralizmi rədd edən bir nəsil tərəfindən sıxıcı və düşmənçiliklə qarşılanan fikir halına gəldi, təcrübəli natiq və yazarlar ondan qaçınmağa çalışdılar. O, "üzərində heç bir kontrolları olmadığı hallardan" başqa heç bir şeyin özlərinin həyatdaki yerlərinə, hətta hərəkətlərinə təsiri olmadığı öyrədilmiş insanların nəzərində xoşagəlməz fikir doğurur. Məsuliyyətin inkarına səbəb olan şey əsasən məsuliyyətə olan qorxudur, o da öz növbəsində azadlığa olan qorxuya çevrilir. Bu, şübhəsiz belədir, çünki insanın öz həyatını istədiyi kimi qura bilməsi imkanı həm də aramsız vəzifə, məqsədlərinə çatmaq üçün özünə yükləməli olduğu qaydalar deməkdir, buna görə də çox insan azadlıqdan qorxur.
Şəxsi azadlıq və məsuliyyət anlayışındakı paralel zəifləmə böyük ölçüdə elmi biliklərin yanlış təfsir edilməsinə görədir. Qədim görüşlər daha çox "iradə azadlığına" olan inamla əlaqəli idi, heç bir zaman tam dəqiq mənası olmayan bu konsepsiya daha sonra müasir elm tərəfindən kökündən sarsıdılmışdı. Bütün təbii fenomenlərin birmənalı şəkildə əvvəlki hadisələr tərəfindən və ya bilinən qanunlara uyğun baş verməsi və insanın da təbiətin bir parçası olduğu düşüncəsinə dair artan inam insanın hərəkətlərinin və ağlının işləməsinin həm də xarici hal və şərtlər tərəfindən müəyyən edildiyi fikirinə gətirib
Məsuliyyət və Azadlıq – Fridrix fon Hayek
2 çıxardı. Beləliklə, on doqquzuncu əsr elmində hakim olan universal determinizm konsepsiyası, insan davranışlarına da şamil olunurdu və bu da insan davranışlarının spontanlığı fikrini yox etməyi hədəfləyirdi. Əlbəttə ki, bəzi örnəklər istisna olmaqla insan davranışlarının təbii qanunlarla da müəyyən edilmfeəsinin sadəcə ümumi bir təsəvvürdən ibarət olduğu və əslində çox nadir örnəklər istisna olmaqla, xususi hal və şərtlər tərəfindən necə müəyyən olunduğunu bilmədiyimiz qəbul edilməli oldu. Ancaq insan ağlının işləməsinin, ən azından prinsip olaraq vahid qanunlara tabe olması yönündəki fikir, azadlıq və məsuliyyət konsepsiyası üçün əsas olan individual şəxsiyyət anlayışını yox etmək üçün ortaya çıxdı. Son bir neçə nəslin intellektual tarixi bizə dünyanın bu determinist görüntüsünün azadlığa olan əxlaqi və siyası inancın əsasların sarsıtdığına dair çoxlu örnəklər təqdim edir. Və bu gün elmi təhsil almış çox insan, geniş kütlələr üçün yazarkən azadlıq haqda "elm adamının müzakirə edə bilməsi üçün qəliz məfhumdur, qismən ona görə ki, o son nəticədə belə şeyin mövcudluğuna inanmır" deyə etiraf etməyə məcbur olan elm adamıyla yəqin ki həmfikirdir. Son zamanlarda, müsbət hal kimi, fiziklər universal determinism tezisini tərk etmişdirlər. Lakin dünyanın sadəcə statistik nizamlılığına dair daha
yeni anlayışın iradə azadlığı məsələsinə hər hansı şəkildə müsbət yöndə təsir edəcəyi şübhəlidir. Görünən odur ki, iradənin azad olduğuna dair iddia onun inkarı kimi kiçik əhəmiyyətə malikdir və bütün məsələ sadəcə xəyali problemdir, tərəflərin müsbət ya mənfi cavabın nə mənaya gəldiyini aydın etmədikləri sözlər haqda müzakirədir. Əlbəttə ki, azad iradəni inkar edənlər başqasının iradəsini deyil öz iradəsini ifadə edən "azad" sözünü bütün adi mənalarından məhrum edirlər, mənasız açıqlama etməmək üçünsə daha başqa tərif təklif etməlidirlər, bunu isə etmədikləti açıqdır. Üstəlik, hər hansı məqsədəuyğun və lazımlı mənada "azad" anlayışının hərəkətin mütləq şəkildə xarici faktorlarla müəyyən olunması ideyasına əngəl olduğuna dair fikrin əsassız olduğu isbat ediləcəkdir.
Hər iki tərəfin öz mövqelərindən çıxardıqları nəticələri təhlil edərkən qarışıqlıq bizə aydın olur. Deterministlər onu iddia edirlər ki, insanların fəaliyyətləri bütünlüklə təbii səbəblərlə müəyyən olunduğu üçün, onları məsul tumağa yaxud tərif ya qınağa məruz qoymağa səbəb ola bilməz. Digər tərəfdən voluntaristlər iddia edirlər ki, insanda səbəb- nəticə zəncirindən kənarda dayanan ünsür var, və bu ünsür məsuliyyətin daşıyıcısı və tərif və qınağı haqlı edən nəsnədir. Bu günə qədər olan bu praktiki nəticələrlə bağlı, deterministlərin sadəcə yanıldıqlarına rəğmən, voluntaristlərin haqlı olmağı çox az şübhə doğurur. Lakin mübahisə ilə bağlı
3
© 2016 – İsmayıl Hacıyev
qəribə fakt ondan ibarətdir ki, hər iki məsələdə də çıxarılan nəticələr iddia edilən əsas fikirlərdən çıxmır. Tez-tez göründüyü kimi, əslində məsuliyyət anlayışı determinist görüşə dayanır, səbəb-nəticə zəncirindən kənarda qalan və tərif və qınağa məruz qalmayan metafizik "mən"in inşası isə ancaq şəxsin məsuliyyətdən bəraətini haqlı çıxara bilər. Determinist görüşün iddiasına uyğun ətrafındakı bütün hadisələrə daima eyni, gözlənilən tərzdə cavab verən avtomat xəyali varlığın təsviri əlbəttə ki mümkündür. Lakin bu hətta ‘azad iradənin’ ən qəti əleyhdarları tərəfindən ciddi müdafiə olunan heç bir anlayışa uyğun gəlməyəcəkdir. Onların iddiası budur ki, insanın hər hansı vəziyyətdəki davranışı, xarici hal və şərtlər toplusuna verdiyi qarşılıq, ona miras qalan strukturun və toplanmış təcrübəsinin (accumulated experience) birgə təsiri ilə müəyyən olunur. Determinist görüşün iddia etdiyi varisliyin və keçmiş təcrübənin toplanmış təsiri individual şəxsiyyəti (individual personality) bütünlüklə təşkil etdiyi və xarakterlərinin xarici və maddi təsirlərdən təsirlənməyəcəyi heç bir ‘öz’ və ‘mən’in olmadığıdır. Bu, iradə azadlığını rədd edənlər tərəfindən bəzən nüfuzu əsassız şəkildə rədd edilən mühakimə, müzaikirə, inandırma və ya qınama, tərif və qınaq gözləntisi kimi faktorların həqiqətən də şəxsiyyəti, dolayısıyla da fərdin konkret hərəkətini təyin edən mühüm faktorlar arasında olduğu mənasına gəlir. Bu sadəcə ona görədir ki, səbəb-nəticə əlaqəsindən kənarda dayanan ayrı ‘ mən ’ yoxdur, buna görə də mükafat və ya cəzayla təsir etməyə cəhd edə bilməyəcəyimiz ayrı mən yoxdur. Əslində insanların davranışlarına təhsil və örnəklə, rasional inandırma, bəyənmə və ya qınama yoluyla təsir edə biləcəyimiz düşüncəsi heç zaman rədd edilməmişdir. Haqlı olaraq yeganə qaldıracağımız sual bu ola bilər ki, bəlli məqamlarda kokret şəxslər davranışlarının onları ətrafdakıların nəzərində yüksəldəcəyi və ya alçaldacağı və ya buna görə onları cəza və mükafat gözləyəcəyi bilgisindən nə dərəcədə arzu olunan istiqamətdə təsirlənə bilərlər? Bir insana fərqli davranmalı olduğunu bildirmək üçün deyil, onu fərqli etmək üçün məsuliyyət yükləyirik. Əgər “kömək etməyə qadir olmadığım “ hallarda diqqətsizlik və ya səhlənkarlıqla kiməsə ziyan dəyməsinə səbəb olmuşamsa, bu məni məsuliyyətdən azad etməz, əksinə belə nəticələrin mümkünlüyünü ağlımda tutmaq zərurətini əvvəlkindən ciddi şəkildə təlqin edər. Buna görə də əsas qaldıracağımız sual budur ki, hər hansı hərəkət və ya onun nəticələrinə dair məsələlərdə üzərinə məsuliyyət qoyacağımız şəxs normal cəhətlərə malik ( bu bizim qeyd etdiyimiz şəxsin məsuliyyətli olub olmaması məsələsidir) və konkret hallarda təlqin edəcəyimiz fikir və düşüncələrdən müsbət yöndə təsirlənəcək biridir mi? sualıdır. Belə halların çoxunda olduğu kimi, xüsusi
Məsuliyyət və Azadlıq – Fridrix fon Hayek
4 hal və şərtlərə dair bilgisizliyimizə görədir ki, biz yalnızca onu bilə bilərik ki, məsul tutulacaqları gözləntisi, müəyyyən mövqedəki insanların arzuolunan yöndə dəyişmələrinə təsir edəcəkdir. Əsas məsələ adətən müəyyən zehni faktorların hərəkətin baş verməsində fəal olub- olmaması deyil, müəyyən mülahizələrin hərəkətə rəhbərlik etməkdə mümkün qədər effektivliyini təmin etməkdir. Bu, fərdin tərif və ya qınağa məruz qalmasını tələb edir. Adı çəkilən faktorlar hərəkətdə hər hansı dəyişikliyə səbəb olsun ya olmasın, bu mütləqdir. Hüququn insanın davranışlarının nə zaman öhdəlik doğurduğuna və ya onu cəzaya məruz qoymağa qərar vermək üçün dəqiq ölçülər tələb etdiyinə görə məsuliyyət hər şeydən öncə hüquqi bir anlayışa çevrilmişdir. Lakin o həm də insanın əxlaqi vəzifələrinə dair baxışımızın təməlində duran əxlaqi konsepsiyadır. Əslində məsuliyyətin sahəsi bizim hamımızın əxlaq olaraq adlandırdığımız şeydən xeyli kənar çıxır. Sosial nizamımızın ( social order) işləməsinə dair münasibətimiz, onun fərdlərin nisbi mövqelərini müəyyən etmək üsuluna olan rəğbətimiz və ya narazılığımız məsuliyyətə baxışımızla yaxından əlaqəlidir. Beləliklə məsuliyyət fikrinin önəmi məcburiyyət sferasından xeyli kənara çıxır və onun ən böyük əhəmiyyəti yəqin ki insanın öz azad qərarlarına rəhbərlik etməsindəki roluna dayanır. Məsuliyyət müəyyən etməyin haqlı səbəbi bu üsulun gələcək davranışlara təxmin edilən təsiridir : bu insanlara gələcək müqayisəli hallarda nələri gözə almalı olduqlarını öyrətməyi hədəfləyir. Bir qayda olaraq insanların öz davranışlarını əhatələyən hal və şərtləri anlamaqda ən yaxşı mövqedə olduqları və buna görə də özləri üçün qərar verməkdə sərbəst olduqlarına baxmayaraq, biz şərtlərin onların biliklərinin ən yaxşı nəticə verməsi üçün əlverişli olmalı olduğunu da nəzərə almalıyıq. İnsanların ağıllı varlıqlar olduqlarını fərz edib onlara azadlıq veririksə, ağıllı varlıq kimi çıxış etmələri üçün də qərarların nəticələrindən məsul olduqlarını qəbul etməklə qarşılıq verməliyik. Bu o demək deyil ki, şəxs hər zaman öz maraqlarının ən yaxşı hakimi hesab ediləcək: bu, sadəcə onları özlərindən başqa kimsənin daha yaxşı anladığına heç vaxt əmin olmayacağımız və ətraf-mühiti bəşəri məqsədlərə xidmət etdirmək yolunda birgə səyi daha irəliyə aparmaqda yararlı olacaq şəxslərin bütün qabiliyyətlərindən tam yararlanmağı arzuladığımız mənasına gəlir. Məsuliyyət müəyyən etmək insan bacarıqlarının rasional davranışa qadir olmasını tələb edir və başqa cür olandan daha rasional davranmağı öyrətməyi hədəfliyir. O, 5
© 2016 – İsmayıl Hacıyev
hərəkətlərinin nəticələrinə dair bilginin onlara rəhbərlik edə bilməsi üçün onlarda minimum öyrənmək və uzaqgörənlik bacarığı nəzərdə tutur. Azadlıq və məsuliyyətin bir-birini tamamlayıcı olmaları o deməkdir ki, azadlığa dair iddia yalnız məsul tutula biləcək şəxslərə şamil edilə bilər. Azyaşlılara, əqli qüsurlu insanlara və ruhi xəstələrə şamil edilə bilməz. O, təcrübədən öyrənmək bacarığında olan və əldə etdiyi bilgiylə hərəkətlərini idarə edə bilən şəxsi nəzərdə tutur: kifayət qədər öyrənməmiş və öyrənmək qabiliyyətində olmayanlar üçün keçərli deyil. Bu mənada, davranışları nəticəyə dair bilginin rəhbərlik etmədiyi eyni sabit impulslar tərəfindən müəyyən olunan şəxs, şəxsiyyət pozgunluğu olan biri, şizofrenik məsul tutula bilməz, çünki onların məsul tutulacaqlarına dair bilgisi davranışlarını dəyişdirməyə qadir deyildir. Eynisi kontrol edilə bilməyən impulslardan əziyyət çəkən insanlar, kleptomanlar və içki asılılığı olanlara (dipsomaniacs) da şamil edilə bilər, təcrübə onların normal tələblərə cavab vermədiyini sübut etmişdir. Şəxsin öz hərəkətlərinə görə məsul tutulacağından xəbardar olmasının davranışına təsir edəcəyinə inanmağa səbəbimiz varsa, konkret məqamda lazımı nəticəni versin ya verməsin ona məsul şəxs kimi davranmalıyıq. Məsuliyyət müəyyən etmək hər hansı məqamda nəyin doğru olduğu yox, insanları daha düşüncəli və rasional davranmaq üçün təşviq etməkdə nə qədər təsirli olacağı fikrinə əsaslanır. Bu, cəmiyyətin başqa insanların fikirlərini anlamaqdakı acizliyimizin öhdəsindən gəlmək və məcburetməyə müraciət etmədən həyatımızda nizam yaratmaq üçün inkişaf etdirdiyi vasitədir. Bir önəmli xüsus da ondan ibarətdir ki, cəmiyyətin azad və məsul üzvü olmaq imtiyaz verdiyi kimi, özüylə birlikdə həm də öhdəlik gətirən xüsusi statusdur: əgər azadlıq məqsədinə yetmək istəyirsə, bu status hər hansı şəxsin səlahiyyətinə bəxş edilməli deyil, avtomatik olaraq o kəslərə məxsus olmalıdır ki, obyektiv müəyyən olunan lazımi kriteriyalara cavab verir (misalçün yaş senzi) və lazımi minimum bacarıqlara sahib olduqları fikri təkzib edilməyib. Şəxsi münasibətlərdə qəyyumluq halından tam məsuliyyətliliyə keçid dövrü tədrici və durğun baş verə bilər və fərdlər arasında olan, dövlətin müdaxilə etməli olmadığı məcburetmənin yüngül formaları məsuliyyətin dərəcəsi ilə müəyyən oluna bilər. Siyasi və hüquqi olaraq fərqlər açıq-aydın və dəqiq olmalı, ümumi və qeyri-şəxsi qanunlarla müəyyən edilməlidir ki, azadlıq səmərəli olsun. İnsanın öz ağası yoxsa başqasının iradəsinə tabe olmasıyla bağlı qərarlarımızda biz ona ilk öncə həm məsul olub-olmayan biri kimi, həm də başqalarına qarşı anlaşılmaz, gözlənilməz və xoşagəlməz tərzdə davranmaq haqqına sahib olub-olmayan biri kimi münasibətimizi müəyyən etməliyik. Bütün insanlara tam azadlıq verilməsinin mümkünsüz olduğu gerçəyi o demək deyil ki, hər kəsin azadlığı məhdudiyyətlərə və Məsuliyyət və Azadlıq – Fridrix fon Hayek
6 fərdi
şəraitə uyğunlaşdırılmış nizamlamalara məruz
qalacaqdır. Uşaq məhkəmələrinin və ya ruhi dispanserlərin özəl münasibəti azad olmama halının, qəyyumluğun bir göstəricisidir. İnsanın hədəflərinin arxasınca getməsində sərbəst olması fikri sərbəst buraxılarsa yalnızca öz eqoist məqsədlərinin arxasınca düşəcək yaxud da bunu etməyi lazım gələcək kimi fikirlərlə xeyli qarışdırılır. Şəxsi məqsədlərinin ardınca düşmək eqoistlər üçün olduğu qədər öz dəyərlər şkalasında başqalarının ehtiyaclarının yüksək yer tutduğu altruistlər üçün də gərəklidir. Başqa insanların rifahını özlərinin ən ümdə məqsədi etmək insanların ( çox güman ki daha çox qadınların) ümumi təbiətinin bir parçası və xoşbəxtliklərinin əsas şərtidir. Bizim üçün sərbəst olan seçim və əksərən bizdən gözlənən qərar bu tərz çıxış etməkdir. Bu mənada, əlbəttə, ümumi rəyə görə bizim əsas qayğımız ailəmizin rifahı olmalıdır. Lakin biz həmçinin başqalarıyla dost olub hədəflərini də özümüzünkü etməklə onlara təqdir və rəğbətimizi də göstərmiş oluruq. Həmkarlarımızı və adətən ehtiyaclarını əsas qayğımız etdiyimiz kimsələri seçmək azadlığın və azad cəmiyyətə dair əxlaqi konsepsiyaların zəruri bir parçasıdır. Fəqət altruizm mənasız bir konsepsiyadır. Özü-özlüyündə kimsə başqa insanlar üçün daha səmərəli xidmət edə bilməz: üzərimizə götürdüyümüz məsuliyyət həmişə xüsusi olmalı, yalnız haqqında müəyyən faktları bildiyimiz və seçimlərimizin ya da xüsusi şəraitin bizi təhkim etdiyi kəslərlə əlaqəli olmalıdır. Azad insanın nələrin və kimlərin ehtiyaclarının onun üçün ən önəmli olduğuna qərar verə bilməsi onun başlıca haqq və vəzifələrindən biridir. Hər insanın, hətta onları bəyənməsək belə hörmət etməli olduğumuz öz dəyərlər skalası olduğu həqiqətinin qəbul edilməsi individual şəxsiyyətə dair dəyər konsepsiyasının bir parçasıdır. İstər-istəməz bizim bir insanı qiymətləndirməyimiz onun hansı dəyərləri müdafiə etdiyindən asılı olacaqdır. Lakin azadlığa inanmaq özümüzü başqa insanın dəyərlərinin mütləq hakimi saymamağımız, başqalarının bərabər surətdə qorunan haqq sahələrinə təcavüz etmədiyi müddətcə həmin insanın bəyənmədiyimiz məqsədlərini həyata keçirməsinə mane olmaqda özümüzü haqlı görməməyimiz deməkdir. Fərdin öz dəyərləri olduğunu və onun izindən getməkdə haqq sahibi olduğunu tanımayan cəmiyyətin fərdin ləyaqətinə heç bir hörməti olmaz və azadlığı həqiqi mənada anlaya bilməz. Lakin o da doğrudur ki, azad cəmiyyətdə fərd azadlıqdan nə cür istifadə etməsinə uyğun hörmət görəcəkdir. Əxlaqi etibar azadlıq olmadan mənasız olardı: “ Yetkin bir insanın bütün yaxşı və pis hərəkətləri çox az əmək haqqına və göstəriş və məcburiyyət altında edilmiş olsaydı, fəzilət sözdən başqa nə olardı, yaxşı hərəkətə görə mükafat nə olardı, ağıllı və təmkinli olmaq necə mükafatlandırılardı? “ Azadlıq
7
© 2016 – İsmayıl Hacıyev
doğru hərəkət etmək imkanıdır, lakin bu həm də yanlış hərəkət etmək imkanını da ehtiva edir. Azad cəmiyyətin yalnız fərdlərin müəyyən dərəcədə ortaq dəyərlərə sahib olduqlarında səmərəli işləyəcəyi gerçəyinə görə, filosoflar bəzən azadlığa əxlaqi qaydalara uyğun hərəkət kimi tərif vermişlər. Lakin azadlığa dair bu tərif haqqında danışdığımız azadlıq anlayışının inkarıdır. Əxlaqi fəzilətin ( moral merit) əsas şərti olan hərəkət azadlığı yanlış hərəkət azadlığını da ehtiva edir. Biz insanı o zaman tərif ya qınağa məruz qoya bilərik ki, onun seçim etmək imkanı var, qaydalara riayət etməyə məcbur edilmir, sadəcə təşviq edilir. İndividual azadlıq sahəsinin individual məsuliyyət sahəsi olması o demək deyil ki, biz hərəkətlərimizə görə müəyyən kəslərə hesabat verməliyik. Doğrudur, başqalarının xoşuna gəlməyən şeylər etdiyimizə görə özümüzü onların tənqidinə məruz qoya bilərik. Ancaq qərarlarımıza görə bütünlüklə məsul tutulmalı olduğumuza dair ən başlıca arqument, bunun diqqətimizi hərəkətlərimizdən asılı olan hal və hadisələrə yönəltməsindən ibarətdir. İndividual məsuliyyətə dair fikrin əsas funksiyası hədəflərimizə çatmaqda bilik və bacarıqlarımızın səfərbər edilməsini təmin etməkdir. Azadlığın yüklədiyi seçim yükü, azad cəmiyyətin onun öz müqəddəratı üçün fərdə müəyyən etdiyi məsuliyyət, müasir dünya şəraitində əsas qeyri-məmnunluq mənbəyinə çevrilmişdir. Artıq daha əvvəllər olmadığı qədər, insanın müvəffəqiyyətləri teorik olaraq onun hansı özəl qabiliyyətlərə malik olduğundan yox, bu qabiliyyətlərin doğru istifadəsindən asılı olacaqdır. Daha az ixtisaslaşma və təşkilatlanma olduğu, təxminən hər kəsin mövcud olan bütün imkanlardan xəbərdar ola bildiği zamanlarda insanın bacarıq və qabiliyyətlərini doğru istifadə etmək üçün imkan tapmağı daha asan idi. Cəmiyyət və onun mürəkkəbliyi genişləndikcə insanın əldə etmək istədiyi makafatlar onun hansı qabiliyyət və bacarıqlara malik olmasından deyil, bunların doğru istifadə edilməsindən asılı olmağa başlayacaq: və həm insanın bacarıqlarına uyğun iş tapmasının çətinliyi, həm də eyni texniki bacarıq və özəl qabiliyyətlərə malik insanların aldıqları qarşılığa dair uyğunsuzluq artacaq. Yəqin ki, bir insanın öz həmcinslərinə daha faydalı ola biləcəyi və bacarıqlarının hədər olduğu hissindən yaranan daha acı kədər yoxdur. Azad cəmiyyətdə kimsənin insanın bacarıqlarının lazımınca istifadə edilməsinə nəzarət etmək vəzifəsinin olmaması, kimsənin öz bacarıqlarını istifadə etmək üçün imkan iddiasında olmaması və imkanı özü tapmadığı təqdirdə bunların böyük ehtimalla hədər olacağı gerçəyi azad sistemə qarşı yönəldilmiş ən ağır ittiham və ən amansız kinin qaynağıdır. Müəyyən potensial bacarıqlarının olduğunun fərqində olmaq təbii olaraq başqa birinin onları istifadə etmək vəzifəsinin olduğu iddiasına aparır.
Məsuliyyət və Azadlıq – Fridrix fon Hayek
8 Özümüz üçün faydalılıq sferası, uyğun iş tapmaq zərurəti azad cəmiyyətin bizə müəyyən etdiyi ən sərt qaydadır. Ancaq bu azadlıqla bağlıdır, çünki bir insanı digər insanların bacarıqlarını istifadə etməyə məcbur etmək gücü olmadan heç kəs heç kəsə onun bacarıqlarının layiqincə istifadə ediləcəyini qarantiya edə bilməz. Biz bir insanın bacarıqlarının özünün layiq olduğunu düşündüyü tərzdə istifadə ediləcəyini yalnız o zaman qarantiya edə bilərik ki, başqa birini kimin ona xidmət edəcəyini, kimin bacarıqlarından və məhsullarından istifadə edəcəyini seçmək hüququndan məhrum etmiş olaq. Azad cəmiyyətin mahiyyəti budur ki, insanın dəyəri və mükafatı teorik olaraq malik olduğu bacarıqlarından yox, onları qarşılıq verə bilən kəslər üçün faydalı olacaq konkret fəaliyyətə çevirmək uğurundan asılı olacaq. Və azadlığın başlıca hədəfi fərdin əldə edə biləcəyi bilikdən maksimum yararlanmaq üçün imkanla təmin etmək və təşviq etməkdir. Bu baxımdan fərdi qeyri-adi edən şey onun ümumi yox xüsusi biliyi, konkret hal və şərtlərə dair biliyidir. Çox zaman azad cəmiyyətin daha əvvəlkii tip cəmiyyətin qalıqları olan etik baxışlarla ziddiyyətdə olduğu başa düşülməlidir. Şübhə yoxdur ki, cəmiyyət nöqteyi-nəzərindən bir insanın öz bacarıqlarını faydaya çevirmək məharəti, qabiliyyətlərinin ən səmərəli istifadəsini tapmaq bacarığı hər şeydən daha yararlıdır: lakin ümumən bu tərz bacarıqlılıq xoş qarşılanmır və eyni bacarıqlara sahib olanlar arasında xüsusi halların daha uğurlu istifadəsi ilə əldə edilən üstünlük ədalətsiz hesab edilir. Bir çox cəmiyyətlərdə üzərinə yüklənmiş vəzifə və öhdəlikləri olan təşkilatlı ierarxiyadakı hərəkət şərtlərindən irəli gələn "aristokratik" ənənə, imtiyazlarının onları başqalarının ehtiyacı olduğu şeyləri təmin etmək məcburiyyətindən azad etdiyi kəslər tərəfindən inkişaf etdirilən ənənə, bacarıqları başqaları tərəfindən kəşf edilənə qədər gözləməyin daha yaxşı olduğunu hesab edir, həm də ki yalnızca yüksəlmə uğrunda ciddi mübarizə aparan dini və etnik azlıqlar bu cür irəliləməyə nail olmuşlar ( ən yaxşı almancı Findigheit termini ilə ifadə edilir) və ümumən bu səbəbə görə də sevilmirlər. Bir şeyin və ya bir kəsin bacarıqlarının ən yaxşı istifadəsi üsulunun kəşfi fərdin öz həmcinslərinin rifahı üçün cəmiyyətə verdiyi ən böyük töhfələrdən biri olduğuna və bunun üçün maksimum imkanla təmin etməklə azad cəmiyyətin digər cəmiyyətlərdən daha firavan olacağına şübhə yoxdur. Bu təşəbbüskarlıq bacarığının uğurlu istifadəsi ( bacarıqlarımızın ən yaxşı istifadə üsulunu tapmaqda hamımız təşəbbüskarıq) azad cəmiyyətdə ən yüksək qiymətləndirilən fəaliyyətdir, ancaq bacarıqlarının istifadə üsulunu tapmaq vəzifəsini başqasına həvalə edən biri daha az mükafatla kifayətlənməli olacaqdır. 9
© 2016 – İsmayıl Hacıyev
Bunu anlamaq vacibdir ki, "istifadə edilməyi" gözləyən mütəxəssisləri, özlərinə layiqli mövqe tapmağa qadir olmayanları və özlərinin qabiliyyət və bacarıqlarının layiqli istifadəsini təmin etməyi başqasının məsuliyyəti hesab edənləri yetişdirməklə insanları azad cəmiyyət üçün yetişdirmiş olmuruq. Azad cəmiyyətdə bir şəxsin müəyyən bir sahədə bacarıqlı olmasına baxmayaraq, qabiliyyətlərini ondan böyük fayda əldə edə bilənlər üçün məlum etmək bacarığına da malik olmadıqca onun xidmətlərinin dəyəri təbii ki, aşağı olacaqdır. Eyni səy göstərməklə eyni dərəcədə bilik və bacarığa yiyələnmiş iki şəxsdən birinin müvəvvəq, digərinin müvəffəqiyyətsiz olması ədalət hissimizə toxuna bilər, lakin biz azad cəmiyyətdə xüsusi fürsətlərdən yararlanmağın faydalılığı müəyyən etdiyini qəbul etməli və təhsilimizi və kültürümüzü ona uyğun nizamlamalıyıq. Biz azad cəmiyyətdə bacarıqlarımıza görə yox, onu doğru istifadə etməyə görə qarşılıq alırıq: və bu özümüzə uyğun peşə seçməkdə azad olduğumuz və istəmədiyimiz şeyə yönləndirilmiş olmadığımız müddətcə belə olmalıdır. Doğrudur, demək olar ki, uğurlu karyeranın hansı hissəsinin yüksək savada, qabiliyyətə və ya təşəbbüsə və hansı hissəsinin uğurlu təsadüflərə görə olduğunu müəyyən etmək heç zaman mümkün deyil: lakin bu, doğru seçim etməyi hər kəs üçün önəmli etməyin əhəmiyyətini heç bir vəchlə azlatmır. Bu bəsit gerçəyin nə qədər az anlaşıldığı yalnız sosialistlərin dilə gətirmədikləri " hər uşağın vətəndaş kimi təbii hüquqları vardır, bunlar təkcə həyat, azadlıq və xoşbəxtliyinin ardınca düşmək hüququ deyil, həm də qabiliyyətinin onu haqlı etdiyi sosial nərdivanda yaxşı mövqedə olmaq hüququdur " kimi iddialarda özünü göstərir. Azad cəmiyyətdə insanın bacarıqları ona hər hansı xüsusi mövqedə olmaq haqqı vermir. Bu cür iddiada olmaq hər hansı bir qurumun öz mühakiməsinə uyğun olaraq insanları hər hansı bir mövqeyə yerləşdirmək hüquq və səlahiyyətinin olduğu demək olardı. Azad cəmiyyətin təklif edə biləcəyi şey layiqli mövqe axtarmaq imkanından ibarətdir. Bu mənada azad cəmiyyətin fərdləri çox zaman xoşagəlməz bir təzyiq altında qoyduğunu inkar etmək olmaz. Lakin insanın başqa tip cəmiyyətdə bu cür təzyiqdən xilas olacağını düşünmək sadəcə illüziyadır: insanın öz gələcəyindən məsul olmasının gətirdiyi təzyiqin alternativi şəxsin itaət etməli olduğu əmrlərin daha mənfur təzyiqidir. Çox zaman iddia olunur ki, insanın yalnızca öz müqəddəratından məsul olduğu fikri yalnız uğurlu olanlar üçün keçərlidir. Bu fikir özü-özlüyündə altında yatan "insanlar uğurlu olduqları üçün bu inama sahibdirlər" eyhamı kimi qəbuledilməz deyildir. Mən insanların bu inama sahib olduqları üçün müvəffəqdirlər fikrinə yaxınam. İnsanın əldə etdiyi bütün şeylərin yalnız öz səy, bacarıq və zəkasının məhsulu olduğu fikri nə qədər
Məsuliyyət və Azadlıq – Fridrix fon Hayek
10 yanlış olsa da, bu, onun enerjisi və diqqəti üzərində yararlı təsir etməkdə uğura malikdir. Uğurlu olanların özündənrazı qürurluğu adətən dözülməz və incidici olsa da, uğurun bütünlüklə özündən asılı olduğu fikri praqmatik olaraq yəqin ki, uğurlu fəaliyyət üçün ən təsirli təşviqedicidir: lakin şəxs səhvlərinə görə başqalarını və ya hal və şərtləri günahlandırmağa meylli olarsa, bir o qədər də qeyri-məmnun və uğursuzluğa meylli olacaqdır.
Müasir dövrdə məsuliyyət fikri fərdin məsuliyyət sahəsinin həddindən artıq genişləndirilməsi ilə olduğu qədər ona əməllərinin nəticəsindən bəraət verilməsi nəticəsində də zəifləmişdir. Fərdi məsul tutmağımızın məqsədi davranışına təsir etməkdirsə, bu yalnız onun davranışının insan tərəfindən öncədən görülməsi mümkün olan və diqqət ayırmağını arzulaya biləcəyimiz nəticələrinə dair olmalıdır. Effektiv olması üçün məsuliyyət müəyyən və məhdud, əqli və mənəvi cəhətdən insan qabiliyyətinə uyğunlaşdırılmış olmalıdır. İnsanın hər şeydən məsul olduğunu təlim edən hər hansı məsuliyyət fikri insanın heç nədən məsul olmadığı fikri qədər zərərlidir. Azadlıq fərdin məsuliyyətini onun mühakimə yürütməsinin mümkünlüyü təsəvvür ediləbiləcək yerə qədər genişləndirilməsini, nəticələrinin yalnız fərdin uzaqgörənlik qabiliyyəti daxilində olduğu hərəkətləri hesaba almasını və xüsusən, fərdin eyni dərəcədə azad olduğu digərləri üçün deyil, yalnız öz hərəkətlərindən ( yaxud himayəsi altında olanların) məsul tutulmasını tələb edir.
Effektiv olması üçün məsuliyyət fərdi olmalıdır. Azad cəmiyyətdə ortaq razılaşma ilə özlərini fərdən və şəxsən məsul etmədikcə qrup üzvlərinin heç bir kollektiv məsuliyyətindən söhbət gedə bilməz. Bölüşdürülmüş və ya birgə məsuliyyət fərd üçün başqalarının fikirləriylə razılaşmaq zərurəti yarada bilər və hər ikisinin gücünü məhdudlaşdırar. Eyni məsələləri, hansı ki insanların üzərlərinə haqqında razılaşılmamış və ortaq qərar alınmamış vəzifələr yükləyir, bütün insanların məsuliyyətinə vermək adətən heç kəsin özünün məsul olduğunu qəbul etməməsi ilə nəticələnir. Mahiyyət etibarilə hər kəsin mülkiyyətində olan şey heç kəsin mülkiyyətində olmadığı kimi, hər kəsin məsuliyyətində olan şey heç kəsin məsuliyyətində ola bilməz. Müasir dünyanın inkişafı, özəlliklə böyük şəhər həyatının inkişafı keçmiçdə spontan və çox yararlı birgə fəaliyyətə səbəb olan məhəlli məsələlərə dair məsuliyyət hissini yox etdi. Məsuliyyətin başlıca halı budur ki, o, fərdin dəyərləndirə biləcəyi hal və şərtlərlə, xəyal gücünü çox yormadan özününkü edə biləcəyi və həllini başqa birinin yox, özünün 11
© 2016 – İsmayıl Hacıyev
problemi olaraq görə biləcəyi məsələlərlə bağlı olmalıdır. Belə bir halı sənaye şəhərinin anonim qələbəliyindəki həyata aid etmək qeyri-mümkündür. Artıq orada fərd adətən şəxsi bağlılığı və yaxından tanışlığı olduğu kiçik topluluğun üzvü deyil. Bu onun müstəqilliyini artırsa da, həm də onu ətrafındakıların şəxsi əlaqə və dostca münasibətlə təmin etdiyi güvənlilikdən də məhrum edir. Şübhə yoxdur ki, qeyri-şəxsi dövlət gücündən müdafiə və təhlükəsizlik yönündəki artan tələb böyük ölçüdə bu kiçik maraq qruplarının aradan çıxmasının və artıq məhəlli qrupun digər üzvlərinin şəxsi münasibəti və yardımına arxalana bilməyən fərdin özünütəcrid hissinin nəticəsidir. Kiçik maraq qruplarının yox olması və onun məhdud, qeyri-şəxsi və müvəqqəti əlaqələrdən ibarət geniş şəbəkəylə əvəzlənməsindən təəssüf hissi keçirsək də, yaxşı bildiklərimizə və yaxınlarımıza olan məsuliyyət hissimizin teorik olaraq bildiklərimizə və kənar adamlara qarşı da oxşar bir hislə əvəzlənməsini gözləyə bilmərik. Yaxın qonşularımızın taleyinə dair həqiqi narahatlıq hissi keçirə bilərik və adətən lazım olduqda necə yardım edəcəyimizi də bilərik, yalnızca varlıqlarından xəbərdar olduğumuz lakin fərdi vəziyyətlərini bilmədiyimiz minlərcə və ya milyonlarca bədbəxt insan üçün isə eyni hisləri keçirə bilmərik. Nə qədər onların səfalətinin hesabları ilə hərəkət etsək də, dünyada əzab çəkən saysız-hesabsız insana dair mücərrəd məlumatı gündəlik davranışlarımıza rəhbər edə bilmərik. Edəcəyimiz şeyin yararlı və səmərəli olmağını istəyiriksə, hədəflərimiz ölçülü, insan idrakının və xoş niyyətinin sərhədləri daxilində olmalıdır. Cəmiyyətimizdə, ölkəmizdə və ya dünyada yoxsul və bədbəxt insanlara qarşı “sosial” məsuliyyətimizin daim xatırladılması gərək ki, hərəkət etməli olduğumuz və hərəkət etməyə məcbur olmadığımız öhdəliklər arasında fərq aradan qalxmaq həddinə gələnə qədər hislərimizin zəiflədilməsi təsirini yaradacaqdır. Effektiv olmağı üçün məsuliyyət insanın müxtəlif vəzifələrin əhəmiyyətinə qərar verməkdə öz konkret biliyinə arxalanmağa, öz əxlaqi prinsiplərini bildiyi hadisələrə tətbiq etməyə və insana pislikləri könüllü surətdə azaltmağa imkan yaradacaq şəkildə məhdud olmalıdır. Friedrich Hayek – “The Constitution of Liberty” kitabından. Tərcümə etdi: İsmayıl Hacıyev Yüklə 105,1 Kb. Dostları ilə paylaş:
|